Istnieją mapy, na których wysokości zaznacza się za pomocą nie tylko poziomic, ale także z zastosowaniem barw hipsometrycznych. Jeśli przyjrzymy się takiej mapie, to zobaczymy, że niektóre obszary zaznaczone są różnymi odcieniami zieleni, żółci i czerwieni. Czym różnią się tereny zaznaczone innymi kolorami? Ma to związek z ukształtowaniem terenu w różnych rejonach naszego kraju oraz z ich wysokością nad poziomem morza.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • co oznaczają podstawowe znaki kartograficzne,

  • gdzie się znajdują główne kierunki na mapie,

  • położenie granic Polski,

  • jakie wyróżniamy formy terenu.

Twoje cele
  • Wyjaśnisz, co to jest mapa hipsometryczna.

  • Rozpoznasz na mapie hipsometrycznej wklęsłe i wypukłe formy terenu.

  • Wskażesz główne jednostki ukształtowania Ziemi.

  • Omówisz cechy charakterystyczne nizin, wyżyn i gór.

iedYcA4Wgm_d5e169

1. Co to jest mapa hipsometryczna?

Podczas jazdy na rowerze łatwo zauważyć, że czasem jest nam dość ciężko, gdy jedziemy pod górę, a innym razem – łatwo, kiedy z niej zjeżdżamy. Wiemy już, że na niektórych mapach istnieją linie – poziomice – linia na mapie łącząca punkty o tej samej wysokości. Na mapach hipsometrycznychmapa hipsometrycznamapach hipsometrycznych obszary położone między poziomicami zaznacza się określonymi kolorami. W legendzie mapy hipsometrycznej zawsze znajduje się informacja, jaki przedział wysokości oznacza każda z użytych barw. Na podstawie wysokości bezwzględnejukształtowania powierzchni można wyróżnić główne jednostki ukształtowania powierzchni: niziny, wyżyny i góry. Na szczegółowych mapach hipsometrycznych (małych terenów) można odczytać wypukłe formy terenu (pagórki, wzgórza i góry), oraz formy wklęsłe (doliny i nawet małe kotliny).

RYLR99m8B7jc71
Na mapie hipsometrycznej Polski niziny zaznaczone są barwą zieloną, wyżyny – żółtą, pogórza – pomarańczową, góry – czerwoną
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
iedYcA4Wgm_d5e205

2. Niziny

NizinynizinyNiziny to obszary o wysokości bezwzględnej od 0 do 300 m n.p.m. i równinnej, falistej lub pagórkowatej powierzchni. Różnice wysokości względnych na nizinach rzadko przekraczają 60 m. Na mapach hipsometrycznych obszary nizinne oznaczone są różnymi odcieniami zieleni. Niziny są różnorodne: mogą być płaskie lub pagórkowate.

1
1
Ćwiczenie 1

Korzystając z mapy hipsometrycznej, wskaż niziny na obszarze Polski. W której części kraju jest ich najwięcej?

R1RcEIXBmT7VF
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 1

Opisz, w której części kraju znajduje się najwięcej nizin.

R1LHxOj3SblZh
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Istnieją niziny położone poniżej poziomu morza – są to depresjedepresjadepresje. W Polsce depresje występują niedaleko ujścia Wisły do morza, na terenie Żuław Wiślanych. W najniżej położonym punkcie Polski teren znajduje się niemal 2 m poniżej poziomu morza. Depresja nie zostaje zalana wodami dzięki temu, że w naturalny sposób (albo w wyniku działań człowieka) oddzielona jest od morza fragmentami wyżej położonego lądu.

RvwYOe7eGZSsA
W okolicy wsi Raczki Elbląskie znajduje się najniżej położony punkt Polski (1,8 m p.p.m.)
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iedYcA4Wgm_d5e257

3. Wyżyny

WyżynywyżynyWyżyny to obszary, które spełniają dwa warunki:

  • ich wysokość bezwzględna przekracza 300 m n.p.m.,

  • różnice wysokości względnej nie przekraczają 300 m.

Wyżyny mają zwykle bardziej urozmaiconą powierzchnię od nizin – może być ona równinna, ale częściej jest falista lub pagórkowata (np. Góry Świętokrzyskie zalicza się do wyżyn!). Granica między nizinami a wyżynami jest niewyraźna, najczęściej jedna forma przechodzi płynnie w drugą.

R1HL1kSfIUMpO1
Krajobraz Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
RmmICz2szUfuS1
Góry Świętokrzyskie – stare pod względem geologicznym, zerodowane pasmo górskie na Wyżynie Kieleckiej
Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure
Ważne!

W Polsce niekiedy za wyżyny uważa się obszary leżące już powyżej 200 m n.p.m. Dlatego na mapach hipsometrycznych Polski tereny położone powyżej tej wysokości zaznaczone są już kolorem żółtym.

iedYcA4Wgm_d5e310

4. Góry

GórygóryGóry to obszary o wysokości bezwzględnej powyżej 300 m n.p.m., gdzie wysokości względne przekraczają 300 m. Wyróżniamy góry niskie, średniewysokie.

Cechy gór niskich, średnich i wysokich

Cechy

Góry niskie (zaliczane do wyżyn)

Góry średnie

Góry wysokie

Wysokości bezwzględne

rzadko przekraczające 600 m n.p.m.

do ok. 1600 m n.p.m.

w Polsce do 2499 m n.p.m.

Wysokości względne

rzadko przekraczające 300 m

znacznie przekraczające 300 m

znacznie przekraczające 300 m

Rzeźba terenu

łagodne stoki, płaskie wierzchołki i szerokie, płytkie doliny rzek

strome stoki i łagodne wierzchołki szczytów, często głębokie doliny rzek

strome stoki, ostre wierzchołki szczytów, głębokie doliny rzek z bardzo stromymi zboczami

Przykłady

Góry Świętokrzyskie

Sudety, Beskidy, Bieszczady

Tatry

1
RnrhSARyN24LK1
Krajobraz Bieszczad daje nam wyobrażenie o ukształtowaniu terenu w górach średnich
Źródło: Arcadiuš, Flickr, licencja: CC BY 2.0.
iedYcA4Wgm_d5e357

Podsumowanie

  • Jednostki ukształtowania terenu wyróżnia się na podstawie wysokości bezwzględnej i różnic wysokości względnych.

  • Niziny to obszary o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m.

  • Wyżyny to obszary o wysokości powyżej 300 m n.p.m. i wysokościach względnych nieprzekraczających 300 m.

  • Góry to obszary o wysokości powyżej 300 m n.p.m. i różnicach wysokości względnych powyżej 300 m.

bg‑azure

Praca domowa

1
Polecenie 1

Wskaż na mapie hipsometrycznej Polski krainy geograficzne zaliczane do nizin, wyżyn, gór wysokich i gór średnich.

Polecenie 1

Wymień  krainy geograficzne Polski zaliczane do nizin, wyżyn, gór wysokich i gór średnich.

R1KqdBPQgM3Zt
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2

Opisz, gdzie znajdują się na mapie Polski krainy geograficzne zaliczane do nizin, wyżyn, gór wysokich i gór średnich.

Rpw4ZxB5Lb47v
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 3

Wyjdź na otwartą przestrzeń w najbliższej okolicy i przyjrzyj się ukształtowaniu terenu. Zdecyduj, czy teren jest równinny czy pagórkowaty.

Polecenie 3

Opisz, w jakiej okolicy mieszkasz. Jakie jest w niej ukształtowanie terenu? Czy teren jest równinny czy pagórkowaty?

RDH20rpMiTjzm
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iedYcA4Wgm_d5e439

Słownik

depresja
depresja

obszar lądu położony poniżej poziomu morza

góry
góry

obszary o wysokości powyżej 300 m n.p.m., gdzie między szczytami i dolinami jest więcej niż 300 m różnicy wysokości

mapa hipsometryczna
mapa hipsometryczna

mapa, na której odwzorowano ukształtowanie powierzchni terenu, nanosząc poziomice i określone barwy między nimi

niziny
niziny

obszary położone na wysokościach od 0 do 300 m n.p.m.

wyżyny
wyżyny

obszary położone powyżej 300 m n.p.m. z niewielkimi różnicami wysokości względnych

iedYcA4Wgm_d5e547

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
21
Ćwiczenie 1
RbVuobfaUapMH1
Uzupełnij zdania właściwymi wyrażeniami z listy. 1. pagórkowatej, 2. stromej, 3. Góry, 4. szczytów górskich, 5. górzystej, 6. nizinne, 7. zabudowanej, 8. względnej, 9. Niziny, 10. Wyżyny, 11. bezwzględnej, 12. wyżynne, 13. górskie, 14. Depresje, 15. nad poziom morza to obszary o wysokości od 0 do 300 m n.p.m. i równinnej, falistej lub 1. pagórkowatej, 2. stromej, 3. Góry, 4. szczytów górskich, 5. górzystej, 6. nizinne, 7. zabudowanej, 8. względnej, 9. Niziny, 10. Wyżyny, 11. bezwzględnej, 12. wyżynne, 13. górskie, 14. Depresje, 15. nad poziom morza powierzchni.
Różnice wysokości 1. pagórkowatej, 2. stromej, 3. Góry, 4. szczytów górskich, 5. górzystej, 6. nizinne, 7. zabudowanej, 8. względnej, 9. Niziny, 10. Wyżyny, 11. bezwzględnej, 12. wyżynne, 13. górskie, 14. Depresje, 15. nad poziom morza w tych obszarach mogą dochodzić do 60 m.
W naszym kraju przeważają tereny 1. pagórkowatej, 2. stromej, 3. Góry, 4. szczytów górskich, 5. górzystej, 6. nizinne, 7. zabudowanej, 8. względnej, 9. Niziny, 10. Wyżyny, 11. bezwzględnej, 12. wyżynne, 13. górskie, 14. Depresje, 15. nad poziom morza.
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 2
R1MNcqbchivES1
Łączenie par. Oceń prawdziwość wymienionych poniżej stwierdzeń.. Wyżyny leżą powyżej 400 m n.p.m.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Na wyżynach występują najwyższe góry.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Pas pojezierzy zaliczany jest do wyżyn.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wyżyny są położone wyżej niż niziny, ale nie przekraczają 100 m n.p.m.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Za dolną granicę wyżyn uznaje się 300 m n.p.m. albo 200 m n.p.m.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 3
RpK1BxYTYA2PG1
Łączenie par. Oceń prawdziwość wymienionych poniżej stwierdzeń.. Pojezierza pokrywa wiele jezior, więc ich powierzchnia jest całkowicie płaska.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Pojezierza zaliczane są do wyżyn.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Na nizinach nie mogą występować równiny.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Za górną granicę nizin uznaje się 300 m n.p.m. albo 200 m n.p.m.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 4
RxXGDjrVVSpwo1
Podane nazwy góry przyporządkuj do właściwych kategorii. góry wysokie Możliwe odpowiedzi: 1. Góry Świętokrzyskie, 2. Sudety, 3. Himalaje, 4. Beskidy, 5. Bieszczady, 6. Tatry góry średnie Możliwe odpowiedzi: 1. Góry Świętokrzyskie, 2. Sudety, 3. Himalaje, 4. Beskidy, 5. Bieszczady, 6. Tatry góry niskie Możliwe odpowiedzi: 1. Góry Świętokrzyskie, 2. Sudety, 3. Himalaje, 4. Beskidy, 5. Bieszczady, 6. Tatry
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
3
Ćwiczenie 5
R1yDe7uT0DWdD1
Wybierz dwie formy ukształtowania powierzchni terenu dominujące w południowej części Polski. Możliwe odpowiedzi: 1. wyżyny, 2. góry, 3. depresje, 4. pobrzeża, 5. pojezierza, 6. niziny, 7. kaniony, 8. wydmy, 9. jeziora, 10. moreny, 11. delty, 12. mierzeje, 13. półwyspy, 14. wyspy
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
bg‑azure

Notatnik

RRT3koaHVkli5
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.