Grecy i Rzymianie filozofują
Grecy i Rzymianie objaśniali świat za pomocą mitów. W pewnym momencie przestały im one wystarczać. I wtedy narodziła się filozofia.
Jednak próby racjonalnego wyjaśniania otaczającej rzeczywistości nie oznaczają, że każdy sposób radzenia sobie Greków i Rzymian z tajemnicami świata dziś uznalibyśmy za rozsądny.
W poszukiwaniu mądrości. Wróżbiarstwo.
Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowymGrek ciągle spotykał jakieś 'wieszcze' znaki. W obejściu gospodarskim były to […] np. parskanie koni czy skrzypnięcie wozu; na drodze do miasta, do sąsiada i na polu […]: ukazanie się myszy, gwałtowniejszy powiew wiatru i inne. […] Ukazanie się łasicy było jednoznaczne, zawsze wieściło nieszczęście. […] Skomplikowane, symboliczne znaki potrafili wyjaśnić jedynie wróżbici.
Źródło: Oktawian Jurewicz, Lidia Winniczuk, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1973, s. 227–229.
Z poniższej listy wybierz wszystkie epitety, którymi na podstawie tekstu Oktawiana Jurewicza i Lidii Winniczuk można określić antycznych Greków.
- racjonalni
- rozsądni
- pomysłowi
- konserwatywni
- przesądni
- wykształceni
- mądrzy
- wysportowani
- szlachetni
- łatwowierni
- szarmanccy
- sprytni
W starożytnej Grecji wróżbiarstwo, ofiarę i modlitwę uznawano za najważniejsze sposoby nawiązywania kontaktu z bogami. Istniało wiele systemów interpretacji znaków dawanych przez bogów. Poniżej wymienione zostały niektóre rodzaje wróżbiarstwa stosowane w starożytnej Grecji i Rzymie.
Ornitomancja - wróżby z lotu ptaków. Odgrywały one w Grecji dużą rolę. Ptaki bujające w przestworzach były pośrednikami między bogami a ludźmi. Orzeł wieścił wolę Zeusa, jastrząb, kruk niosły ludziom wróżbę od Apollina, czapla, wrona, sowa, mewa – od Ateny, dzięcioł – od Aresa, przy czym ukazanie się któregoś z wymienionych ptaków brano zazwyczaj za wróżbę pomyślną. Ale nie zawsze. Pojawienie się sowy było dobrym znakiem jedynie dla Ateńczyka, i to z jednym wyjątkiem; w dniu ślubu zwiastowało tylko nieszczęście.
Kledonomancja - polegała na wróżeniu z odruchowych czynności człowieka, wykonywanych nieświadomie. Należały tu przypadkowo wypowiedziane wyrazy czy zdania, wykrzyknik zdziwienia, oderwane słowo usłyszane na ulicy.
Pyromancja - wyróżnienie z ognia, polegało na wyciąganiu wniosków ze sposobu palenia się drew, ofiary lub kadzidła, kosmyka włosów.
Hydromancja - polegała na wróżeniu z wody. Wróżby odbywały się nad źródłami, do których wrzucano kawałki drwa lub włosy, a następnie obserwowano ich ruchy.
Odpowiedz, czy zdobyta wiedza o sposobach wróżenia stosowanych w starożytnej Grecji spowodowała u ciebie jakieś wyobrażenia na temat ludzi żyjących w tym okresie dziejów. Jakie?
Wskaż dwa rodzaje wróżbiarstwa z ciekawostki, które wydają ci się najbardziej interesujące, zaskakujące. Uzasadnij swój wybór.
Dla Greków wróżenie było jednym ze sposobów na odczytanie woli bogów. Wskaż, czy twoim zdaniem, wróżby mogły spełniać również inne funkcje? Jakie?
Odpowiedz, czy we współczesnym świecie jest miejsce na wróżbiarstwo? Jaką dziś pełni funkcję?
Wróżbiarstwo - (łac. divinatio) - 'Słownik języka polskiego' pod redakcją W. Doroszewskiego podaje definicję wróżbiarstwa jako rzekomego wygłaszania przepowiedni przyszłości na podstawie układu kart, linii dłoni itp. W kulturach starożytnych wróżbici pełnili rolę kapłanów, magia współistniała z religią. W naszym kręgu kulturowym wróżbiarstwo zakorzenione jest w tradycji ludowej, wyrasta z wierzeń w istnienie magicznych, ponadnaturalnych sił, które mają wpływ na nasze życie. Elementy tych wierzeń istnieją np. we wróżbach andrzejkowych, wróżbach dotyczących pogody, przesądach. Koran zabrania muzułmanom praktykowania wróżbiarstwa, również Chrześcijaństwo potępiło wszelkie magiczne i okultystyczne praktyki. W Biblii napisano: 'Nie będziesz się zwracał do wywołujących duchy ani do wróżbitów. Nie będziesz zasięgać ich rady' (Kpł 19, 31); 'Przeciwko każdemu, kto zwróci się do wywołujących duchy albo do wróżbitów, aby uprawiać nierząd z nimi, zwrócę oblicze i wyłączę go spośród jego ludu' (Kpł 20, 7). W innym miejscu czytamy ostre napomnienie: 'Gdy ty wejdziesz do kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, nie ucz się popełniania tych samych obrzydliwości, jak tamte narody. Nie znajdzie się pośród ciebie nikt, kto by uprawiał wróżby, przepowiednie i czary; nikt, kto by uprawiał zaklęcia, pytał duchów i widma, zwracał się do umarłych. Obrzydliwy jest bowiem dla Pana każdy, kto to czyni' (Pwt. 18, 9‑12).
O wróżbiarstwieCyceron, O wróżbiarstwie
Istnieje od dawna mniemanie, wywodzące się jeszcze z czasów bohaterskich a potwierdzone przez zgodną opinię zarówno ludu rzymskiego, jak wszystkich innych ludów, że można spotkać pośród ludzi jakiś dar wróżenia [...]
Nie znam doprawdy żadnego narodu ani tak dalece wykształconego i oświeconego, ani tak bardzo dzikiego i na tyle nieokrzesanego, iżby nie przyjmował, że przyszłość można przepowiadać i że niektórzy ludzie są w stanie widzieć ją i wieszczyć.Źródło: O wróżbiarstwie, [w:] Cyceron, Pisma filozoficzne , tłum. Wiktor Kornatowski, Warszawa 1960, s. 231–232.
Marek Tulliusz Cyceron
Cyceron - filozof, prawnik i kapłan, rzymski pisarz, mówca, polityk, dowódca wojskowy. Stał się jednym z inicjatorów rozwoju filozofii w starożytnym Rzymie; uznany za największego mówcę w historii Rzymu.
Wyjaśnij, dlaczego, twoim zdaniem, Cyceron mógł przykładać do wieszczenia tak dużą wagę?
Wyjaśnij, w jakim celu, twoim zdaniem, ludzie próbują poznać swoją przyszłość?
Cyceron uważa, że 'przyszłość można przepowiadać' i że 'niektórzy ludzie są w stanie widzieć ją i wieszczyć'. Czy zgadzasz się z tą tezą? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Na podstawie tekstów Oktawiana Jurewicza i Lidii Winniczuk 'Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym' oraz Cycerona 'O wróżbiarstwie' i własnych przemyśleń, zredaguj syntetyzującą notatkę na temat: 'Człowiek starożytności a człowiek współczesny wobec wróżbiarstwa'. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60–90 wyrazów.
W poszukiwaniu mądrości. Filozofia.
Filozofia zrodziła się w VII w. p.n.e. w Grecji. Kiedy odpowiedzi udzielane przez mity przestały wystarczać, pojawiły się koncepcje odwołujące się do rozumu.
Potrzeba poszukiwania mądrości (dzięki której można objaśniać świat) objawia się już w nazwie tej nauki:
![na ilustracji wyjaśniono znaczenie słowa FILOZOFIA = PHILÉŌ [czyt.fileo] (miłuję) + SOPHÍA [czyt. sofia] (mądrość). Pojęcie filozofia znajduje się na górze ilustracji w odrębnym wersie, poniżej w kolejnym wersie zamieszczono wyjaśnienie tego słowa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RpGpka5ViSbm6/1668786060/2YwHyz8sGfNhrRFG8CWuj279yv4w2MhX.jpg "Kliknij, aby powiększyć.")
W historii filozofii wyróżnia się kilka etapów jej rozwoju. Pierwsi byli filozofowie przyrody.
Filozofia przyrody
Jostein Gaarder, Świat Zofii (fragment)
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PX6VBDmpR
Maciej Gudowski czyta fragment powieści Josteina Gaardera pod tytułem Świat Zofii.
Świat ZofiiPierwszych filozofów w Grecji często nazywa się filozofami przyrody, ponieważ interesowali się przede wszystkim przyrodą i zjawiskami, jakie w niej zachodzą. […] Wspólny dla pierwszych filozofów jest pogląd, że musi istnieć określona pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian. Trudno powiedzieć, jak wpadli na taką myśl. Wiemy jedynie, że rozprzestrzeniło się przekonanie o konieczności istnienia określonej prasubstancji, która kryje się za wszelkimi zmianami w przyrodzie. Musi istnieć coś, z czego wszystko bierze swój początek i do czego wraca. […]
Pierwszym filozofem, jakiego znamy, był Tales z MiletuTales z Miletu […]. Tales był zdania, że początkiem wszystkiego jest woda. O co dokładnie mu chodziło, nie wiemy. Może uważał, że wszelkie życie bierze swój początek w wodzie i gdy ulega rozkładowi, znów się w nią zmienia? […] Prawdopodobne jest również, że Tales myślał o tym, jak woda przemienia się w lód i w parę, by później znów przybrać postać wody. […]
Trzecim filozofem z Miletu był AnaksymenesAnaksymenes […]. Uważał, że pierwotną materią, z której wszystko powstało, jest powietrze albo mgła. […] Anaksymenes był zdania, że woda to zagęszczone powietrze. Widzimy wszak, że kiedy powietrze gęstnieje, zmienia się w wodę i pada deszcz. Kiedy woda zgęstnieje jeszcze bardziej, zmienia się w ziemię. Być może widział, jak ziemia i piasek wyłaniają się z topniejącego lodu. Anaksymenes był również przekonany, że ogień to rozrzedzone powietrze. Jego zdaniem więc zarówno ziemia, woda, jak i ogień powstały z powietrza. […]
HeraklitHeraklit […] z Efezu uważał, że najbardziej charakterystyczną cechą przyrody jest jej ciągła zmienność. […] 'Wszystko płynie' – twierdził Heraklit. Wszystko jest w ruchu, nic nie trwa wiecznie. Dlatego nie możemy 'dwa razy wejść do tej samej rzeki'. Kiedy bowiem wchodzę do rzeki po raz drugi, i ja jestem już inny, i rzeka jest inna. […]
Zawiłości, w które uwikłała się filozofia, zdołał rozwiązać EmpedoklesEmpedokles […]. Empedokles doszedł do wniosku, że należy odrzucić wyobrażenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Ani sama woda, ani samo powietrze nie zdoła przemienić się w krzew różany czy też w motyla. […] Empedokles uważał, że przyroda zbudowana jest w sumie z czterech pierwotnych składników czy 'korzeni', jak je nazywał. Owe cztery korzenie to: ziemia, powietrze, ogień i woda.
Wszystkie zmiany zachodzące w przyrodzie powodowane są łączeniem się i rozdzielaniem tych czterech substancji, wszystko bowiem składa się z ziemi, powietrza, ognia i wody, ale wymieszanych w różnych proporcjach. […] W zasadzie nie zmienia się nic. Jedyne, co się dzieje, to to, że cztery różne składniki łączą się ze sobą i rozdzielają, by później znów się połączyć.
DemokrytDemokryt zgadzał się ze swymi poprzednikami, że zmiany zachodzące w przyrodzie nie mogą być powodowane tym, że coś naprawdę się zmienia. Dlatego właśnie uznał, że wszystko musi być zbudowane z małych, niewidocznych cząsteczek – cegiełek, z których każda jest wieczna i niezmienna. Te najmniejsze cząsteczki Demokryt nazwał atomami.
Słowo 'atom' oznacza 'niepodzielny'. Demokryt uważał, że w przyrodzie znajduje się nieskończenie wiele atomów. Niektóre są okrągłe i gładkie, inne chropowate, o nieregularnym kształcie. Właśnie dlatego, że ich formy są takie różne, mogą łączyć się w rozmaite ciała. […] Kiedy jakieś ciało – na przykład drzewo albo zwierzę – ginie i ulega rozkładowi, atomy rozłączają się i znów mogą służyć do budowy nowych ciał. […] Demokryt nie zakładał istnienia żadnej 'siły' – czy 'ducha' – która by ingerowała w procesy zachodzące w przyrodzie. Uważał, że jedyne, co istnieje, to atomy i próżnia. Ponieważ nie wierzył w istnienie niczego poza światem materialnym, nazywamy go materialistą.
Źródło: Jostein Gaarder, Świat Zofii, tłum. Iwona Zimnicka, Warszawa 1995, s. 44–60.
Przyporządkuj filozofów do elementów, które uważali za podstawę budowy wszechświata.
atom, powietrze, połączenie czterech żywiołów, woda
| Demokryt | |
| Anaksymenes | |
| Empedokles | |
| Tales |
Zastanów się i odpowiedz, który z filozofów przyrody może stanowić inspirację dla współczesnej nauki? Uzasadnij swoje stanowisko.
Odpowiedz, dlaczego Demokryt używał określenia 'atom'?
Sprawdź w dostępnych źródłach i odpowiedz, czy dzisiaj fizycy podzielają poglądy Demokryta na temat kształtu atomu.
Epikureizm, cynizm i stoicyzm
Filozofowie przyrody wyznaczyli pewien kierunek poszukiwań. Jednak w ich rozważaniach stosunkowo mało ważną rolę odgrywał człowiek. Następcy Talesa i Demokryta za swoje podstawowe zadanie uznali wyjaśnienie tajemnicy istoty ludzkiej. Dotyczy to wielkiej trójki:
Sokratesa → (jego ucznia) Platona → (jego ucznia) Arystotelesa
Nie byli to jednak jedyni myśliciele doby antyku. Poniżej przedstawiono informacje na temat kilku ważnych kierunków filozoficznych, które powstały w tej epoce.
Epikurejczycy
Nazwa tej szkoły filozoficznej wywodzi się od imienia greckiego myśliciela Epikura z Samos (IV/III w. p.n.e.). Uważał on, że należy szukać w życiu przyjemności (cielesnych i duchowych), co nie oznacza jednak skłonności do hedonizmuhedonizmu. Konieczne jest więc zachowanie umiaru, gdyż jego brak może spowodować negatywne skutki uboczne. Za dobro uznawał już sam brak cierpienia. Namawianie by 'żyć chwilą' wiązało się też z przekonaniem, że po śmierci nie czekają człowieka nagrody (i kary) - należy zatem, unikając rzeczy przykrych, korzystać z miłych chwil w gronie przyjaciół i z dala od zgiełku świata. Epikur ostrzegał przed zatruwającym życie lękiem z powodu śmierci. Tłumaczył, że śmierć jest niczym, bo dopóki jesteśmy, jej nie ma, a gdy ona przychodzi, nie ma już nas (dusza jego zdaniem nie trwa wiecznie). Spokój osiągnąć można też, odsuwając się od polityki i problemów życia społecznego. Z czasem pojęcie 'epikurejczyk' zaczęło oznaczać, niezgodnie z pragnieniami Epikura pochwalającego umiejętność wyrzeczenia się luksusu, osobę poszukującą wyłącznie przyjemności bez ograniczeń.
Cynicy
Szkoła filozoficzna powstała ok. 400 r. p.n.e. Założył ją AntystenesAntystenes, ale najsłynniejszym cynikiem okazał się DiogenesDiogenes z Synopy (IV w. p.n.e.) zwany także Psem Mądrości (miał przydomek Pies). Uważał on, że o szczęściu decydują nie dobra materialne, ale umiejętność odrzucenia pokusy zdobycia i pragnienia posiadania majątku, gdyż władza i pieniądze to rzeczy, które łatwo można stracić. W głoszonych przez siebie zasadach propagował wolność od dóbr materialnych i panujących norm społecznych. Diogenes podobno mieszkał w beczce, a posiadał tylko płaszcz i torbę na chleb. Jedna z legend na jego temat mówi, że gdy spotkał Aleksandra Wielkiego, który obiecał spełnić każde życzenie Diogenesa, ten powiedział, że jego życzeniem jest, aby Aleksander przesunął się, bo zasłania mu słońce. Filozof ten odrzucał także lęk przed śmiercią, ponieważ ona i tak musi nadejść. Dziś słowo 'cynik' nie oznacza już przedstawiciela szkoły filozoficznej, ale kogoś, kto odrzuca powszechnie uznawane wartości, zasady etyczneetyczne i normy obowiązujące w danym środowisku.
Stoicy
Szkoła stoicka powstała ok. 300 r. p.n.e. Jej założycielem był Zenon z KitionZenon z Kition. Gromadził swych zwolenników w ateńskim Malowanym PortykuMalowanym Portyku, a ponieważ po grecku portyk brzmi 'stoa', więc nazwano ich stoikami. Uważali oni, że główną zasadą wszechświata jest boski Rozum, który decyduje o losach każdego człowieka, a zatem przyszłość jednostki jest już 'zaprogramowana' i niezmienna. W tej sytuacji ludzie mogą się tylko pogodzić z losem. Ważne jest więc opanowanie emocji, zachowanie 'stoickiego spokoju' i stosowanie zasady złotego środkazasady złotego środka. Stoicy propagowali odrzucenie skrajnych odczuć, umiejętność kierowania się rozumem (który nakazuje, by mimo wszystko nie izolować się od świata, nie zamykać w epikurejskich ogrodach czy beczkach cyników). Najbardziej znanymi stoikami rzymskimi byli Lucjusz Anneusz SenekaLucjusz Anneusz Seneka, cesarz Marek AureliuszMarek Aureliusz. Do stoików należał również jeden z zabójców Cezara - BrutusBrutus. Fakt, że wszystko dzieje się zgodnie z odwiecznymi prawami, powodował, że stoicy uważali, że ból i śmierć są czymś naturalnym w życiu i należy je akceptować.
Pojęcia
doktryna etyczna uznająca rozkosz bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro i cel życia
ogół zasad i norm postępowania przyjętych w danej epoce i w danym środowisku; zasady moralne, etyczne - odnoszące się do etyki
w filozofii złoty środek to rozwiązanie pośrednie, unikające skrajności i jednostronności; umiar
Po przeczytaniu informacji o epikureizmie, stoicyzmie i cynizmie odpowiedz na pytanie, która z zaprezentowanych filozofii wydaje ci się najbliższa. Uzasadnij swoją wypowiedź.
Wykaż, czy wnioski dotyczące szczęścia i dobra człowieka w prezentowanych filozofiach są podobne, czy różnią się? Odpowiedź uzasadnij.
Na podstawie tekstów o filozofiach napisz syntetyzującą notatkę na temat: 'Rozważania filozofii nad celem ludzkiego życia'. Twoja wypowiedź powinna liczyć 60–90 wyrazów.
Udowodnij, że elementy filozofii starożytnych są obecne również w dzisiejszym świecie.
Poniżej zostały wypisane słowa klucze związane z tą lekcją. Zaproponuj ułożenie ich w określonej kolejności, zaczynając od, twoim zdaniem, najważniejszego. Uzasadnij krótko swój wybór. Słowa klucze: filozofia, stoicyzm, epikureizm, cynizm.