Jeśli oglądałeś w telewizji erupcję wulkanu, być może zafascynował cię wygląd ciekłej skały. Dlaczego zmieniła się ona w bazalt, gdy wystygła? A czy mogłaby wyparować? Jeśli chcesz poznać odpowiedzi na te pytania, czytaj dalej.

Rys794F59JYoP
Lodowiec
Źródło: Guillaume Falco, dostępny w internecie: https://www.pexels.com, domena publiczna.
Przed przystąpieniem do zapoznania się z tematem, należy znać poniższe zagadnienia
Przed przystąpieniem do zapoznania się z tematem, należy znać poniższe zagadnienia
  • kinetyczno‑cząsteczkową teorię budowy materii;

  • budowę cząsteczki;

Nauczysz się
  • wymieniać przykłady substancji występujących w trzech stanach skupienia;

  • opisywać różnice między ciałem stałym, cieczą i gazem (na podstawie kinetyczno‑cząsteczkowej teorii budowy materii);

  • charakteryzować procesy przejścia między poszczególnymi stanami (fazami) skupienia.

Trzy stany skupienia

Gaz, ciecz i ciało stałe to trzy stany skupienia materii. Na zdjęciach widać kostkę lodu, wodę w szklance i kropelki mgły będące wynikiem skroplenia się pary wodnejpara wodnapary wodnej.

RL6W5sUltoNLu
Woda w trzech stanach skupienia
Źródło: Nattu from Male - What you try, everyday. Uploaded by Pieter Kuiper, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.0.

Mogłoby się wydawać, że parę wodnąpara wodnaparę wodną można zobaczyć. Tak jednak nie jest – to bezbarwny gaz. Tym, co zwykle określamy mianem pary wodnejpara wodnapary wodnej i widzimy nad czajnikiem w postaci małej chmurki, są kropelki wody – takie same jak te tworzące chmury. Na zdjęciach znajduje się jeszcze jeden stan skupienia wody – lód, czyli woda w postaci ciała stałego.

Nasuwa się wniosek, że ta sama substancja (tutaj: woda) może występować w trzech różnych fazach (stanach skupienia):

  • faza lotna (para wodnapara wodnapara wodna, gaz);

  • faza ciekła (woda);

  • faza stała (lód).

Formy te różnią się tylko sposobem ułożenia cząsteczek i siłą oddziaływań między nimi.

R6qzURqx6xaBI1
Ćwiczenie 1
Przyporządkuj podane poniżej postacie wody do ich stanu skupienia, przeciągając je do odpowiedniej grupy lub wejdź w pole i wybierz odpowiednie elementy grupy z listy rozwijalnej. Gaz Możliwe odpowiedzi: 1. mgła, 2. szron, 3. para wodna, 4. lód, 5. woda, 6. rosa, 7. śnieg Ciecz Możliwe odpowiedzi: 1. mgła, 2. szron, 3. para wodna, 4. lód, 5. woda, 6. rosa, 7. śnieg Ciało stałe Możliwe odpowiedzi: 1. mgła, 2. szron, 3. para wodna, 4. lód, 5. woda, 6. rosa, 7. śnieg
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.
R1VVxs1QncJbr
Ćwiczenie 1
Która z poniższych postaci wody występuje w gazowym stanie skupienia? Możliwe odpowiedzi: 1. Para wodna, 2. Śnieg, 3. Woda, 4. Lód
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1OM3bChksNdF
Ćwiczenie 2
Wskaż, które z poniższych postaci wody występują w ciekłym stanie skupienia. Możliwe odpowiedzi: 1. Woda, 2. Para wodna, 3. Mgła, 4. Rosa
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RrLBPH7vXIycf
Ćwiczenie 3
Wskaż, które z poniższych postaci wody występują jako ciało stałe. Możliwe odpowiedzi: 1. Lód, 2. Mgła, 3. Szron, 4. Śnieg
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zmiany stanów skupienia i ich wpływ na kształt i objętość ciał

R1HuYfOI9ZOg3
Ta sama substancja – woda – może przyjąć trzy różne stany skupienia
Źródło: Alan Levine, dostępny w internecie: www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

Jaki wpływ na kształt i objętość ciała wywiera stan jego skupienia?

Kostka lodu (ciało stałe) zarówno w szklance, jak i poza nią ma taką samą objętość i taki sam kształt. Ciecze zachowują się inaczej. Gdyby nasza kostka lodu się stopiła, to niewątpliwie przybrałaby kształt naczynia, w którym została umieszczona. Jednak objętość powstałej wody byłaby taka sama – niezależnie od kształtu naczynia, w którym by się znalazła.

Próba przemiany wody w parę wodną spowodowałaby, że para wypełniłaby nie tylko szklankę, lecz także całe pomieszczenie.

Zapamiętaj!

Ciała stałe mają określony kształt i określoną objętość.
Ciecze przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują, ale ich objętość nie zmienia się.
Gazy – podobnie jak ciecze – przybierają kształt naczynia, w którym zostały umieszczone, lecz w przeciwieństwie do cieczy wypełniają całą jego objętość.

R13kD82PNVXAd1
Ćwiczenie 2
Dokonaj podziału właściwości ciał stałych, cieczy i gazów na podstawie kinetyczno-cząsteczkowej teorii budowy materii, przeciągając je do odpowiedniej grupy lub wejdź w pole i wybierz odpowiednie elementy grupy z listy rozwijalnej. Ciała stałe Możliwe odpowiedzi: 1. Cząsteczki drgają wokół położeń równowagi., 2. Odległości pomiędzy cząsteczkami są wiele rzędów wielkości większe niż ich średnica., 3. Przyjmują kształt naczynia i mają określoną objętość., 4. Oddziaływania między cząsteczkami mają miejsce tylko podczas zderzeń., 5. Mają swój określony kształt i objętość., 6. Przyjmują kształt naczynia i wypełniają całą jego objętość., 7. Oddziaływania między cząsteczkami są słabe., 8. Oddziaływania między cząsteczkami są bardzo silne. Ciecze Możliwe odpowiedzi: 1. Cząsteczki drgają wokół położeń równowagi., 2. Odległości pomiędzy cząsteczkami są wiele rzędów wielkości większe niż ich średnica., 3. Przyjmują kształt naczynia i mają określoną objętość., 4. Oddziaływania między cząsteczkami mają miejsce tylko podczas zderzeń., 5. Mają swój określony kształt i objętość., 6. Przyjmują kształt naczynia i wypełniają całą jego objętość., 7. Oddziaływania między cząsteczkami są słabe., 8. Oddziaływania między cząsteczkami są bardzo silne. Gazy Możliwe odpowiedzi: 1. Cząsteczki drgają wokół położeń równowagi., 2. Odległości pomiędzy cząsteczkami są wiele rzędów wielkości większe niż ich średnica., 3. Przyjmują kształt naczynia i mają określoną objętość., 4. Oddziaływania między cząsteczkami mają miejsce tylko podczas zderzeń., 5. Mają swój określony kształt i objętość., 6. Przyjmują kształt naczynia i wypełniają całą jego objętość., 7. Oddziaływania między cząsteczkami są słabe., 8. Oddziaływania między cząsteczkami są bardzo silne.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.
RbLhA4k2PBAfj
Ćwiczenie 2
Wskaż właściwości ciał stałych na podstawie kinetyczno-cząsteczkowej teorii budowy materii. Możliwe odpowiedzi: 1. Cząsteczki drgają wokół położeń równowagi., 2. Oddziaływania między cząsteczkami są bardzo silne., 3. Mają swój określony kształt i objętość., 4. Oddziaływania między cząsteczkami są słabe.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1b5M3nvOP407
Ćwiczenie 3
Wskaż właściwości cieczy na podstawie kinetyczno-cząsteczkowej teorii budowy materii. Możliwe odpowiedzi: 1. Oddziaływania między cząsteczkami są słabe., 2. Przyjmują kształt naczynia i mają określoną objętość., 3. Odległości pomiędzy cząsteczkami są wiele rzędów wielkości większe niż ich średnica., 4. Cząsteczki drgają wokół położeń równowagi.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RGUUEdervwFQv
Ćwiczenie 4
Wskaż właściwości gazów na podstawie kinetyczno-cząsteczkowej teorii budowy materii. Możliwe odpowiedzi: 1. Odległości pomiędzy cząsteczkami są wiele rzędów wielkości większe niż ich średnica., 2. Oddziaływania między cząsteczkami mają miejsce tylko podczas zderzeń., 3. Przyjmują kształt naczynia i wypełniają całą jego objętość., 4. Mają swój określony kształt i objętość.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wpływ temperatury na zmiany stanu skupienia ciał

W otaczającym nas świecie często dochodzi do zmian stanów skupienia ciał. Przykładowo: gdy wrzucamy kostkę lodu do napoju, jest ona ciałem stałym, jednak szybko może się zmienić w ciecz. Innym przykładem jest żelazo, które najczęściej widzimy w postaci ciała stałego, ale gdy podgrzejemy ten metal w piecu hutniczym do temperatury ok. 1540°C, to zamieni się w ciecz. Rtęć, stosowana w termometrach laboratoryjnych, w temperaturze pokojowej jest cieczą, jednak po ochłodzeniu do temperatury poniżej -39°C staje się ciałem stałym. Przyjrzyj się, w jaki sposób można zmieniać stany skupienia ciał i jak nazywają się procesy, które do tych zmian prowadzą.

Topnienie

RmSzQAMeyqpSP
Film prezentujący proces topnienia ciała stałego na przykładzie stopu Wooda.

Kiedy ogrzewamy ciało stałe, powodujemy wzrost amplitudy drgań cząsteczek wokół ich położeń równowagi. Gdy w wysokiej temperaturze cząsteczki znajdują się wystarczająco daleko od siebie, ciało stałe zmienia się w ciecz. Mówimy wówczas, że zaszło zjawisko topnieniatopnienietopnienia. Użyty w filmie stop Woodastop Woodastop Wooda składa się z kadmu, ołowiu, cyny i bizmutu.

Poniższa aplikacja przedstawia zachowanie się cząsteczek wody w stanie stałym, podczas topnieniatopnienietopnienia i w stanie stałym.

R1DCbP6qGVOxt1
Aplikacja umożliwia obserwację zmian w budowie wewnętrznej w ciele stałym, podczas topnienia i podczas ogrzewania cieczy na przykładzie wody. Laboratoryjna płyta grzewcza, na której jest ustawiona zlewka z wodą ma trzy ustawienia: minus dziesięć stopni Celsjusza, zero stopni Celsjusza i dziesięć stopni Celsjusza. Cząsteczki wody przedstawione są jako kuleczki. Po wybraniu temperatury minus dziesięć stopni Celsjusza w zlewce widzimy kulki ułożone w regularne warstwy jedna na drugiej, które delikatnie drgają ale cały czas utrzymują regularne ułożenie. Obok możemy przeczytać opis: W ciałach stałych atomy lub cząsteczki nie mają możliwości przemieszczania się. Drgają jedynie wokół położenia równowagi. Te punkty równowagi ułożone są w regularną sieć, której konfiguracja zależy od rodzaju substancji (ale zawsze tworzy regularną, powtarzającą się strukturę). Po wybraniu temperatury zero stopni Celsjusza widzimy drgające mocniej kulki rozsypane nieregularnie po dnie naczynia. Tylko niektóre na środku przypominają jeszcze wcześniejsze warstwy. Obok widzimy opis: W temperaturze zero stopni Celsjusza energia cząsteczek jest już na tyle duża, że ich wiązania w sieć krystaliczną ulegają zerwaniu. Cząsteczki nadal trzymają się razem w bliskiej odległości, ale uzyskują swobodę ruchów. Temperatura zero stopni Celsjusza będzie się utrzymywać dopóty, dopóki cały lód nie ulegnie stopieniu. Po wybraniu temperatury dziesięć stopni Celsjusza kulki rozłożone są już całkowicie chaotycznie i bardzo mocno drgają. Po stopieniu całego bloku lodu dalsze dostarczanie energii w postaci ciepła powoduje wzrost energii kinetycznej cząsteczek powstałej wody. Prędkość cząsteczek rośnie. Nielicznym udaje się oderwać od powierzchni cieczy.
Struktura wewnętrzna, a proces topnienia
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.
R1O09nWBWuEGr2
Ćwiczenie 3
Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe. Zaznacz stwierdzenie prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Temperatura topnienia zależy od rodzaju substancji., 2. Topnienie dowolnej substancji zachodzi tylko w temperaturze 0°C., 3. Temperatura topnienia ciała zależy od temperatury otoczenia.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Krzepnięcie

Podczas ochładzania cieczy, czyli zmniejszania energii cząsteczek, z których jest ona zbudowana, w pewnej temperaturze ciecz zmienia swój stan skupienia na stały. Zjawisko to nazywamy krzepnięciemkrzepnięciekrzepnięciem. Temperatura krzepnięciakrzepnięciekrzepnięcia danej substancji jest taka sama jak jej temperatura topnienia.

Każde ciało ma charakterystyczną temperaturę krzepnięcia (topnieniatopnienietopnienia). Przykładowo: ołów krzepniekrzepnięciekrzepnie w temperaturze 327°C, woda w 0°C, a wolfram, którego używamy w żarówkach – ok. 3400°C.

RWXfdT7tYLp6s
Film przedstawiający topnienie i krzepnięcie szczawianu potasu w przyspieszonym tempie, wraz z pokazaną temperaturą, w której proces zachodzi.
R2wCuNKR1Fvtk2
Ćwiczenie 4
Uzupełnij lukę w odpowiedzi, wpisując poprawne słowo. Zjawiskiem odwrotnym do krzepnięcia jest Tu uzupełnij.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Burza lodowa to zjawisko pogodowe polegające na intensywnych opadach marznącego deszczu. Krople deszczu natychmiast zamarzają na powierzchni, na którą spadły tworząc warstwę lodu.

Mięknięcie

Niektóre ciała, np. wosk, szkło lub tworzywa sztuczne, nie mają określonej temperatury topnieniatopnienietopnienia. Gdy ciała te są ogrzewane, robią się coraz bardziej miękkie, plastyczne i płynne.

Mięknięcie jest podobne do topnienia, ale w odróżnieniu od niego odbywa się w pewnym (rosnącym) zakresie temperatur (topnienietopnienie ma zawsze określoną temperaturę). Temperatura, w której ten proces jest inicjowany, nazywa się temperaturą mięknięciamięknięciemięknięcia.

R67MsfzLdfVib
Plaster miodu pszczelego
Źródło: Emmanuel Boutet, dostępny w internecie: http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1UtbdUHr93M7
Proces wytopu szkła w hucie. Szkło jest formowane w pożądane kształty po uprzednim rozgrzaniu do wysokiej temperatury
Źródło: Travis Homung, licencja: CC BY 2.0.
RLiPu6j81nmtZ2
Ćwiczenie 5
Do szklanki z gorącą wodą włożono kostkę lodu i kostkę cukru. Co się stanie z lodem i cukrem? Zaznacz prawidłową odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: 1. Cukier się rozpuści, a lód się stopi., 2. Cukier stopi się, a lód się rozpuści., 3. Cukier i lód rozpuszczą się.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Parowanie

Kałuże, które powstają podczas deszczu, w końcu zawsze wysychają. Podobnie jest z wilgotnym praniem. Jaka jest tego przyczyna? Odpowiada za to proces, który zachodzi w każdej temperaturzeparowanieparowanieparowanie. Pranie wysycha szybciej, gdy powietrze ma wyższą temperaturę. Podobnie kałuże - znikają szybciej, gdy jest cieplej. Dlaczego? Podczas podgrzewania cieczy cząsteczki zaczynają przemieszczać się coraz szybciej. W rezultacie niektóre z nich poruszają się wystarczająco szybko, by oderwać się od powierzchni cieczy i przejść w stan lotny.

RPW0z1smjsRf71
Aplikacja umożliwia obserwację zmian w budowie wewnętrznej ciała podczas ogrzewania go. Laboratoryjna płyta grzewcza, na której jest ustawiona zlewka z ciałem ma trzy ustawienia: zero stopni Celsjusza, pięćdziesiąt stopni Celsjusza i sto stopni Celsjusza. Cząsteczki wody przedstawione są jako kuleczki. Po wybraniu zera stopni Celsjusza w zlewce widzimy kulki ułożone w regularne warstwy jedna na drugiej. Obok opis. Energia cząsteczek cieczy związana jest z jej temperaturą: w wyższych temperaturach cząsteczki poruszają się szybciej. Po wybraniu temperatury o wartości pięćdziesięciu stopni Celsjusza widzimy kulki rozsypane nieregularnie po dnie naczynia. Pojedyncze unoszą się wyżej. Obok opis. Na skutek wzajemnych zderzeń cząstek niektóre z nich uzyskują wyjąztkowo dużą energię. Jeśli dodatkowo znajdują się w tym momencie na powierzchni swobodnej cieczy, to mogą pokonać siły wzajemnego przyciągania cząsteczek (siły spójności) i ulecieć w przestrzeń nad cieczą. Po wybraniu stu stopni Celsjusza kulki rozsypane są nieregularnie po dnie naczynia, ale duża ich część znajduje się wyżej w naczyniu. Pojedyncze unoszą się wyżej. Obok opis. W wyższych temperaturach, w cieczy znajdzie się więcej cząsteczek o energii wystarczającej do oderwania się od powierzchni cieczy, więc w wyższych temperaturach parowanie jest intensywniejsze.
Struktura wewnętrzna, a proces parowania
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Pozostaje jednak do wyjaśnienia wiele wątpliwości. Dlaczego niektóre ciecze w tej samej temperaturze parują szybciej niż inne? Szybciej wyparuje głęboka kałuża, czy rozległa, o dużej powierzchni? Pranie wyschnie szybciej w dzień wietrzny, czy bezwietrzny?

Im większa powierzchnia cieczy, tym więcej cząsteczek jednocześnie może się z niej uwolnić. Ruch powietrza nad powierzchnią (np. wiatr) znacznie przyspiesza proces parowaniaparowanieparowania. Dzieje się tak, ponieważ w pobliżu powierzchni cieczy gromadzi się dużo cząsteczek pary. Powiew wiatru usuwa te cząsteczki i wtedy powierzchnię cieczy mogą opuszczać kolejne cząsteczki.

Zapamiętaj!

Parowanie cieczy zależy od:

  • rodzaju cieczy;

  • wielkości powierzchni cieczy;

  • ruchu powietrza nad cieczą;

  • temperatury cieczy;

  • ilości cząsteczek pary nad cieczą;

  • temperatury otoczenia.

R17ZCU3IOPunF2
Ćwiczenie 6
Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe. Zaznacz stwierdzenie prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Parowanie cieczy zachodzi przy dowolnej temperaturze cieczy., 2. Parowanie cieczy może zachodzić tylko w ściśle określonej temperaturze., 3. Parowanie zachodzi wolniej przy wietrznej pogodzie.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

ParowanieparowanieParowanie odbywa się najszybciej w próżni, tzn. wtedy, gdy nad powierzchnią swobodną cieczy nie ma powietrza ani innego gazu.

Ciekawostka

Czy zwróciliście uwagę na to, że w języku potocznym mówimy „para wodna”, a nie „gaz wodny”, natomiast o powietrzu (a także tlenie, azocie czy wodorze) mówimy „gaz”, a nie „para powietrza, azotu, tlenu, wodoru”? Wynika to z tego, że pojęcia gaz i para, choć oba potocznie nazywane „ciałami lotnymi”, nie są tożsame. Czym więc różni się gaz od pary? Różnią się sposobem skraplania – gazy skraplają się po osiągnięciu odpowiednio niskiej temperatury, a para wodna osiada na obiektach po przekroczeniu jej maksymalnego natężenia w danych warunkach (na przykład po kąpieli powietrze jest przesycone parą wodną, i wtedy osiada ona na lustrze). Jeżeli chcecie się dokładniej zapoznać z tym zagadnieniem, to poszukajcie informacji o dwóch polskich fizykach – Zygmuncie Wróblewskim i Karolu Olszewskim.

Wrzenie

Powszechnie znanym zjawiskiem jest wrzenie wody, podczas którego niezliczona ilość bąbelków pojawia się w całej jej objętości. W taki bardzo charakterystyczny sposób proces wrzeniawrzeniewrzenia przebiega we wszystkich cieczach.

Każda ciecz ma określoną temperaturę wrzeniawrzeniewrzenia. Temperatura ta w dużej mierze zależy od warunków zewnętrznych, jak np. ciśnienie.

Wyznaczanie temperatury wrzenia wody1
Doświadczenie 1
Problem badawczy

Jaka jest temperatura wrzenia wody w temperaturze pokojowej i przy normalnym ciśnieniu powietrza?

Hipoteza

WrzeniewrzenieWrzenie wody zachodzi w stałej temperaturze wynoszącej 100°C.

Co będzie potrzebne
  • zlewka lub inne naczynie (może być metalowy garnuszek);

  • palnik gazowy albo kuchenka (ewentualnie grzałka elektryczna);

  • woda;

  • termometr;

  • podkładka, np. ceramiczna, pod zlewkę (nie można jej ogrzewać bezpośrednio płomieniem palnika);

  • statyw do termometru;

  • stojak do zlewki.

Instrukcja
  1. Napełnij zlewkę wodą do 34 objętości.

  2. Ustaw zlewkę z podkładką pod nią na stojaku nad palnikiem gazowym (lub użyj grzałki albo kuchenki).

  3. Na statywie ustaw termometr, tak by jego końcówka zanurzyła się w wodzie (końcówka termometru nie może dotykać dna ani ścianek naczynia).

  4. Obserwuj zmianę wskazań termometru do momentu aż woda się zagotuje.

Jaką temperaturę miała woda podczas wrzeniawrzeniewrzenia? Czy ta temperatura się zmieniała?

Podsumowanie

Woda wrze w stałej temperaturze wynoszącej ok. 100°C.

Skraplanie

Skąd na chłodnym lustrze lub zimnej szybie biorą się kropelki wody? Gdy para wodna natrafi na chłodny przedmiot, obniża swoją temperaturę i przechodzi ze stanu gazowego w ciekły (w języku fizyki mówimy, że para wodna się skropliła). Kropelki skroplonej pary zaczynają się łączyć ze sobą i w efekcie możemy zaobserwować pojawiające się krople wody.

SkraplanieskraplanieSkraplanie pary wodnej możemy zaobserwować, gdy para wodna wydostaje się z czajnika – w pewnej odległości od dzióbka czajnika pojawia się mgiełka. To właśnie skroplona para wodna, która się ochłodziła, ponieważ trafiła na powietrze o niższej temperaturze. W ten sam sposób powstają chmury. Zjawisko to można też zaobserwować w chłodniach kominowych w elektrowniach.

R1GHAUelZ6VWn
Chmury powstają, gdy para wodna skrapla się po trafieniu na chłodniejszą warstwę powietrza
Źródło: Horia Varlan, licencja: CC BY 2.0.
R1LGhlLVckBf42
Ćwiczenie 7
Kasia, Asia i Marek rozmawiają o tym skąd bierze się rosa na trawie i dlaczego powstaje ona nad ranem. Zapoznaj się z opinią każdej z osób, a następnie oceń ich prawdziwość. Zaznacz opinię zgodną z prawdą. Możliwe odpowiedzi: 1. Kasia: Rosa powstaje wskutek skroplenia pary wodnej podczas jej oziębienia nad ranem, gdy temperatura przy gruncie obniża się., 2. Asia: Rosa powstaje wskutek skroplenia pary wodnej na trawie, ponieważ skraplanie łatwiej zachodzi na małych powierzchniach, jak np. liście trawy., 3. Marek: Rosa powstaje na skutek odparowania wody z gruntu, na którym rośnie trawa.
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Sublimacja

Dlaczego zimą, mimo że temperatura powietrza jest bardzo niska, z czasem maleje ilość śniegu? Nie widać przecież, żeby się roztopił, tym bardziej że termometr za oknem wskazuje temperaturę poniżej 0°C.

R6VE8ggISZ9Lm
Żelowy odświeżacz powietrza
Źródło: Ajmint, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0.

Czasem wyczuwamy zapach naftaliny. Niektórzy z was wiedzą, że taki zapach rozchodzi się od kulek włożonych do szaf, które chronią ubrania przed molami. Jak działa taka kulka? Czujemy jej zapach – można by pomyśleć, że wyparowała, ale parowanie to przejście ze stanu ciekłego w gazowy, a kulka pozostaje przecież w stanie stałym. Zarówno ubywanie śniegu, jak i rozchodzenie się zapachu od kulek naftaliny to proces nazywany sublimacjąsublimacjasublimacją.

Resublimacja

Chłodnym rankiem, o różnych porach roku, gdy temperatura otoczenia przy gruncie spada poniżej C, możemy zaobserwować zjawisko powstawania szronu na trawie, liściach czy nawet siatkach ogrodzeń. SzronszronSzron powstaje w wyniku gwałtownego oziębienia się wilgotnego powietrza. Mechanizm powstawania tego zjawiska możesz obejrzeć na poniższym filmie.

Uwaga!

Nie powinieneś przeprowadzać tego doświadczenia samodzielnie w warunkach domowych. Jeśli w domu masz tzw. syfon, doświadczenie możesz wykonywać tylko pod nadzorem osoby dorosłej, która potrafi posługiwać się syfonem do otrzymywania wody gazowanej.

R1Vpnj8UE9tWT
Demonstrator bierze nabój gazowy i szpikulec w drugą rękę. Przebija membranę lutu zamykającą szyjkę naboju. Dziura musi być dość duża. Szybko wyjmuje ostrze szpikulca i demonstruje do kamery trzymany w ręku nabój, z którego gwałtownie wydobywa się gaz. Szyjka naboju gwałtownie się ochładza na skutek adiabatycznego rozprężania gazu, na szyjce pojawia się biały szron z pary wodnej zawartej w powietrzu.

Za powstawanie szronu odpowiada zjawisko resublimacji – para wodna zamienia się bezpośrednio w kryształki lodu – ciało stałe.

Ćwiczenie 8

Zastanów się i odpowiedz na pytanie: dlaczego w zamrażalniku twojej lodówki powstaje szronszronszron?

RrhzFfRpGVEaA
(Uzupełnij).
R17Q964b2ZMrC3
Ćwiczenie 9
Łączenie par. Oceń prawdziwość poniższych zdań. Przy każdym zdaniu w tabeli zaznacz „Prawda” albo „Fałsz”.. Sublimacja to zjawisko przejścia ze stanu stałego do gazowego, z pominięciem stanu ciekłego.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Resublimacja to zjawisko przejścia ze stanu gazowego do stałego, z pominięciem stanu ciekłego.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Lody na patyku rozpuszczają się pod wpływem działania wysokiej temperatury.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Czwarty stan skupienia – plazma

Opisaliśmy większość przejść spotykanych na co dzień, zachodzących między różnymi stanami skupienia materii (zwanych też często przemianami fazowymi). Do którego z poznanych stanów skupienia materii można zaliczyć piorun albo płomień świecy?

R1bCQWTVrVPTs
Płomień świecy
Źródło: Smabs Sputzer, licencja: CC BY 2.0.

Obserwacje otaczającego świata pokazały, że istnieje jeszcze czwarty stan skupienia materii, nazywany plazmą. PlazmaplazmaPlazma to nic innego jak właśnie płomień świecy lub to, z czego zbudowane jest wnętrze gwiazdy.
Plazmę możesz zobaczyć także w lampkach nazywanych potocznie kulami plazmowymi.

R1cruY1ZXwW3G
Lampka plazmowa
Źródło: ahisgett, licencja: CC BY 2.0.
Ciekawostka

Plazmotron to urządzenie, którego zadaniem jest wytwarzanie plazmyplazmaplazmy. Znalazł on zastosowanie w technice cięcia i spawania materiałów wyjątkowo trudnych w obróbce, takich jak stal nierdzewna czy beton.

Podsumowanie

  • Ciała występują w trzech stanach skupienia: stałym, ciekłym i gazowym.

  • Ciała stałe mają określone: kształt i objętość.

  • Ciecze przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują, ale zachowują swoją objętość.

  • Gazy – podobnie jak ciecze – przybierają kształt naczynia, w którym zostały umieszczone, ale w przeciwieństwie do cieczy wypełniają całą jego objętość.

  • Na co dzień obserwujemy wiele zjawisk związanych ze zmianami stanów skupienia. Podsumujmy je za pomocą schematu.

    R18iN7WZ0JGUm
    Schemat zmian fazowych
    Źródło: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, licencja: CC BY 3.0.
  • Zjawisko topnienia polega na zmianie stanu skupienia ciała ze stanu stałego w stan ciekły. Zachodzi w stałej temperaturze, nazywanej temperaturą topnienia.

  • Krzepnięcie to zmiana stanu skupienia ciała z ciekłego na stały. Proces ten może przebiegać w odwrotną stronę (topnienie).

  • Niektóre ciała przechodzą ze stanu stałego do stanu ciekłego bez ustalonej temperatury przemiany. W pewnym przedziale temperatur ciało stopniowo mięknie i przechodzi w ciecz. Taki proces nazywamy mięknięciem.

  • Parowanie zmiana stanu skupienia polegająca na przejściu ciała ze stanu ciekłego w parę (stan gazowy). Zachodzi na powierzchni cieczy.

  • Wrzenie to przemiana cieczy w gaz. Przypomina parowanie, ale w przeciwieństwie do niego nie odbywa się jedynie na powierzchni cieczy, ale jednocześnie w całej jej objętości.

  • Skraplanie to zjawisko polegające na przejściu pary lub gazu w stan ciekły.

  • Sublimacja to zjawisko bezpośredniego przejścia ze stanu stałego w stan gazowy, z pominięciem stanu ciekłego.

  • Resublimacja to zjawisko bezpośredniego przejścia ze stanu gazowego w stan stały, z pominięciem stanu ciekłego.

  • Plazma – czwarty stan skupienia materii, w którym nośniki dodatnich i ujemnych ładunków tworzą gaz.

Ćwiczenie 10

Podczas gorącej kąpieli na łazienkowym lustrze pojawiają się małe kropelki wody. Wyjaśnij, jak nazywa się to zjawisko i dlaczego ono zachodzi.

Rt69gE6LqBISG
(Uzupełnij).
RRtBclNkeIoFT
Ćwiczenie 11
Wymienione substancje (wszystkie znajdują się w temperaturze pokojowej, a ciśnienie jest normalne) przyporządkuj do odpowiednich stanów skupienia. Gaz Możliwe odpowiedzi: 1. rtęć, 2. wodór, 3. scukrzony miód, 4. kurz, 5. nafta, 6. dwutlenek węgla, 7. koks, 8. guma, 9. tlen, 10. mgła, 11. hel Ciecz Możliwe odpowiedzi: 1. rtęć, 2. wodór, 3. scukrzony miód, 4. kurz, 5. nafta, 6. dwutlenek węgla, 7. koks, 8. guma, 9. tlen, 10. mgła, 11. hel Ciało stałe Możliwe odpowiedzi: 1. rtęć, 2. wodór, 3. scukrzony miód, 4. kurz, 5. nafta, 6. dwutlenek węgla, 7. koks, 8. guma, 9. tlen, 10. mgła, 11. hel
Źródło: ZPE, licencja: CC BY 3.0.

Słownik

mięknięcie
mięknięcie

zjawisko przejścia ciała ze stanu stałego do ciekłego bez ustalonej temperatury przemiany.

krzepnięcie
krzepnięcie

zjawisko zmiany stanu skupienia ciała z ciekłego na stały. Jest to przemiana odwrotna do zjawiska topnienia.

para wodna
para wodna

woda znajdująca się w stanie lotnym.

parowanie
parowanie

zmiana stanu skupienia polegająca na przejściu ciała ze stanu ciekłego w parę (stan gazowy). Zjawisko to zachodzi na powierzchni cieczy.

plazma
plazma

czwarty stan skupienia materii, w którym nośniki dodatnich i ujemnych ładunków tworzą rodzaj gazu (gaz zjonizowany).

resublimacja
resublimacja

zjawisko bezpośredniego przejścia ciała ze stanu gazowego w stan stały, z pominięciem stanu ciekłego.

skraplanie
skraplanie

zjawisko polegające na przejściu pary lub gazu w stan ciekły.

sublimacja
sublimacja

zjawisko bezpośredniego przejścia ciała ze stanu stałego w stan gazowy, z pominięciem stanu ciekłego.

stan skupienia
stan skupienia

postać występowania materii. Wyróżniamy trzy stany skupienia: gaz, ciecz i ciało stałe.

stop Wooda
stop Wooda

stop o bardzo niskiej temperaturze topnienia 65,5°C. W skład tego stopu wchodzą: bizmut, ołów, cyna i kadm. Stop Wooda stosowany jest głównie w jubilerstwie (służy do lutowania).

szron
szron

osad atmosferyczny; wynik kontaktu pary wodnej z podłożem o temperaturze niższej niż 0°C. Zachodzi wówczas zjawisko resublimacji pary wodnej.

topnienie
topnienie

zjawisko polegające na zmianie stanu skupienia ciała ze stałego w ciekły. Zachodzi w stałej temperaturze, nazywanej temperaturą topnieniatopnienietopnienia. Jest ona charakterystyczna dla danej substancji.

wrzenie
wrzenie

przemiana cieczy w gaz, przypominająca zjawisko parowania. Zjawisko zachodzi jednak nie tylko na powierzchni cieczy, lecz w całej jej objętości.