Pamiętaj o śmierci. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

De Morte. Prologusj0000000C5B1v38_000tp003De Morte. Prologus

Gospodziniej0000000C5B1v38_000tp004Gospodzinie wszechmogący,
Nade wszytko stworzenie więcszy,
Pomoży mi to działoj0000000C5B1v38_000tp005działo słożyć,
Bych je mogł pilnie wyłożyćj0000000C5B1v38_000tp006wyłożyć
Ku twej fałyj0000000C5B1v38_000tp007fały rozmnożeniu,
Ku ludzkiemu polepszeniu!
Wszytcy ludzie, posłuchajcie,
Okrutność śmirci poznajcie! –
Wy, co jej nizaczj0000000C5B1v38_000tp008nizacz nie macie,
Przy skonaniu ją poznacie.
Bądź to stary albo młody,
Żadny nie ujdzie śmiertelnej szkody;
Kogo kolij0000000C5B1v38_000tp009Kogo koli śmierć udusi,
Każdy w jej szkole być musi;
Dziwno się swym żakom stawi,
Każdego żywota zbawi.
Przykład o tem chcę powiedzieć,
Słuchaj tego, kto chce wiedzieć!
[...]

j0000000C5B1v38_00000_BIB_001 Źródło: Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wojciech Ryszard Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1995, s. 268.

Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Polikarpus, tak wezwanyj0000000C5B1v38_000tp00Awezwany,
Mędrzec wieliki, mistrz wybranyj0000000C5B1v38_000tp00Bwybrany,
Prosił Boga o to prawiej0000000C5B1v38_000tp00Cprawie,
By uźrzał śmierć w jej postawiej0000000C5B1v38_000tp00Dw jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzij0000000C5B1v38_000tp00EOstał wszech ludzi w kościele,
Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściegoj0000000C5B1v38_000tp00FPrzyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradegoj0000000C5B1v38_000tp00Gskaradego,
Łoktusząj0000000C5B1v38_000tp00HŁoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Łszczy się jako miednicaj0000000C5B1v38_000tp00Imiednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedźj0000000C5B1v38_000tp00Jsamojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracającj0000000C5B1v38_000tp00KMiece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa –
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutościj0000000C5B1v38_000tp00Lprzez lutości.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywotj0000000C5B1v38_000tp00Mżywot blady,
Groźno się tego przelęknął,
Padł na ziemię, eżej0000000C5B1v38_000tp00Neże stęknął.
[...]

j0000000C5B1v38_00000_BIB_001 Źródło: Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wojciech Ryszard Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1995, s. 268.

Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

[...]
Powiem tobie przespieczniej0000000C5B1v38_000tp00Oprzespiecznie:
Stworzyciel wszego stworzenia
Pożyczyłj0000000C5B1v38_000tp00PPożyczył mi takiej mocy,
Bych morzyła we dnie i w nocy.
Morzę na wschod, na południe,
A umiem to działo cudniej0000000C5B1v38_000tp00Qumiem to działo cudnie.
Od połnocy do zachodu
Chodzę nie pytając broduj0000000C5B1v38_000tp00Rnie pytając brodu.
Toć me nawięcsze wiesiele,
Gdy mam morzyć żywych wiele:
[…]
Toć jest mojej mocy znamię –
Morzę wszytko ludzskie plemię:
Morzę mądre i też wiłyj0000000C5B1v38_000tp00Swiły,
W tym skazuję swoje siły;
I chorego, i zdrowego,
Zbawię żywota każdego;
Luboj0000000C5B1v38_000tp00TLubo stary, lubo młody,
Każdemu ma kosa zgodzi;
Bądź ubodzy i bogaci,
Szwytkij0000000C5B1v38_000tp00USzwytki ma kosa potraci;
Wojewody i czestnikij0000000C5B1v38_000tp00Vczestniki,
Wszytki świecskie miłostnikij0000000C5B1v38_000tp00Wświecskie miłostniki,
Bądź książęta albo grabiej0000000C5B1v38_000tp00Xgrabie,
Wszytki ja pobierzę k sobie.
Ja s krola koronę semknęj0000000C5B1v38_000tp00Ysemknę,
Za włosy ji pod kosę wemknę;
Też bywam w cesarskiej sienij0000000C5B1v38_000tp00Zsieni,
Zimie, lecie i w jesieni.
Filozofy i gwiazdarzej0000000C5B1v38_000tp010gwiazdarze,
Wszytki na swej stawiam sparzej0000000C5B1v38_000tp011na swej stawiam sparze;
Rzemieślniki, kupce i oracze,
Każdy przed mą kosą skacze;
Wszytki zdradźce i lifnikij0000000C5B1v38_000tp012lifniki
Zostawię je nieboszczyki.
[…]
Ja zabiła Golijaszaj0000000C5B1v38_000tp013Golijasza,
Annasza i Kajifasza,
Ja Judasza obiesiła
I dwu łotru na krzyż wbiła;
[…]
Mam moc nad ludźmi dobremi,
Ale więcej nade złemi;
[…]

j0000000C5B1v38_00000_BIB_001 Źródło: Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Wojciech Ryszard Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1995, s. 268.

Maciej Włodarski Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w.

Schyłek średniowiecza był okresem, który w sposób szczególny oswajał ludzi ze zjawiskiem śmierci, czynił śmierć bliską każdemu człowiekowi. Dużą rolę odgrywały tutaj klęski żywiołowe, gnębiące ówczesną ludzkość prawie bez przerwy. Były one uważane za wyraz gniewu Bożego i tylko do Bożej łaskawości mógł się odwołać znękany i przerażony człowiek. Błagał więc Boga o litość, a świadectwo tego znajdujemy w śpiewanych do dzisiaj w Kościele katolickim suplikacjach: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas, Panie”. Nieprzypadkowo na pierwszym miejscu wymienia się tu „powietrze”, czyli zarazę, a tuż za nią głód.

Epidemie dżumy i innych chorób zakaźnych szczególnie dały się we znaki w XIV i XV w., choć występowały już wcześniej, a także nie skończyły się w XV w., lecz – z mniejszą wprawdzie częstotliwością – pojawiały się w dwóch następnych stuleciach. Jedna z pierwszych epidemii w XIV w. ogarnęła kraje zachodniej Europy ok. r. 1305. Później, średnio co 2–3 lata, zaraza opanowywała bądź część jakiegoś kraju (region, miasto), bądź nawet większą połać Europy obejmującą kilka państw. Zdarzały się jednak okresy, kiedy kolejno rok po roku dany obszar był nawiedzany przez epidemię. W końcu ludzie już tak „zżyli się” z powietrzem morowym, że całkowite jego ustąpienie wydawało się im niepodobieństwem. […] Najgroźniejszą z epidemii średniowiecznych była tzw. czarna śmierć, która objęła swoim zasięgiem w latach 1348–1350 prawie całą Europę, zabierając blisko połowę (lub, jak podają inne źródła, jedną trzecią) jej ludności. W Krakowie, wedle ówczesnych zapisków, umierało 40–50 osób dziennie. Nikt nie był pewny dnia ani godziny. Śmierć zaskakiwała ludzi nagle: czy to na ulicy, czy w domu, we śnie lub przy pracy. […]

Zarazom towarzyszył najczęściej głód i czynił on wcale nie mniejsze spustoszenia wśród ludzi niż powietrze. Głód też, a właściwie obawa przed nim była jedną z przyczyn zgłaszania się wielkich mas chłopstwa z terenów dotkniętych klęską nieurodzaju na wyprawy wojenne, zwłaszcza na wyprawy krzyżowe. Wojen zaś w średniowieczu nie brakowało. Blisko dwieście lat (1096–1270), oczywiście z przerwami, ciągnęły się zmagania podejmowane przez kolejne wyprawy krzyżowe. W latach 1337–1453 trwała wojna stuletnia między Francją i Anglią. Wcześniej zgniecionych zostało kilka powstań chłopów i mieszczan (1251, 1323–28, 1358, 1381). Początek w. XV przynosi wojny husyckie. Oczywiście każda z tych walk kończyła się śmiercią setek lub tysięcy istnień ludzkich. Dla przykładu: w bitwie pod CrécyCrecyCrécy (1346) zginęło 1500 rycerzy francuskich, ale po zduszeniu powstania paryskiego (1358) w ciągu dwóch tygodni wymordowano ponad 20 tysięcy ludzi. […]

Teologia duszpasterska, dostrzegając szczególne zagrożenie człowieka w chwili zgonu, szuka zarazem środków zaradczych – tak rodzi się myśl napisania odpowiednich „przewodników”, które wytyczyłyby właściwy kierunek postępowania, ostrzegały i uczyły. Powstają więc zarówno sztuki życia (artes vivendi) dające wskazówki co do zasad, jakich należy przestrzegać w ciągu całego życia, jak i sztuki umierania (artes moriendi) zajmujące się owym tak ważnym dla człowieka momentem granicznym w jego bytowaniu. […]

j0000000C5B1v38_00000_BIB_002 Źródło: Maciej Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w, Kraków 1987, s. 7–13.

Skarga umierającego

A

Ach! Moj smętku, ma żałości!
Nie mogę się dowiedzieci,
Gdzie mam pirwy nocleg mieci,
Gdy dusza z ciała wyleci.
B

Byłżem s młodości w rozkoszy,
Nie usłałem swojej duszy,
Już stękam, już mi umrzeci,
Dusza nie wie, gdzie się dziecij0000000C5B1v38_000tp01Edzieci.
C

Com miał jimieniaj0000000C5B1v38_000tp01Fjimienia na dworze,
Com miał w skrzyni i w komorze,
To mi wszytko opuścici,
Na wieki się nie wrocici.
D

Dziatki s matką narzekają,
Bracia mię w rzkomoj0000000C5B1v38_000tp01Grzkomo żałują,
Ku jimieniu przymierzają,
Na mą duszę nic nie dbają.
[…]
H
Halerzemj0000000C5B1v38_000tp01HHalerzem łakomo zbierał,
Swoj żywot rozpustnie chowałj0000000C5B1v38_000tp01Ichował:
Prze ty dwa bogi przeklęta
Nie czciłem żadnego święta.
I

Jałmużnym nędznem nie dawał,
Ofierym Bogu nie czynił,
Ni z pirwiny, ni z nowinyj0000000C5B1v38_000tp01JNi z pirwiny, ni z nowiny
Bogum nie dał z siebie winy.
[…]
L

Leży ciało, barzo stęka,
Duszyca się barzo lęka,
Bog się z liczby upominaj0000000C5B1v38_000tp01Kz liczby upomina,
Diabeł na grzechy wspomina.
M

Młotem moje pirzsi biją,
Dusza nie śmie wynićj0000000C5B1v38_000tp01Lwynić szyją;
Widzi niebo zatworzonej0000000C5B1v38_000tp01Mzatworzone,
Widzi piekło otworzone.
[…]
V

Wircę się, wołam pomocy,
Nikt za mię nie chce umrzeci,
Nikt przyjaciel na tym świecie,
Jedno w Bodzej0000000C5B1v38_000tp01Nw Bodze nadzieję mieci.
X

Kryste, przez twe umęczenie,
Rozprosz diable obstąpienie,
Daj duszycy przeżegnanie,
Daj ciału dobre skonanie!
Y

Ja twoj synek marnotrawny,
Tyś moj ociec miłosierny,
Żal mi tego, iżem cię gniewał,
Ale ciem się nie otrzekałj0000000C5B1v38_000tp01Onie otrzekał.
Z
Zażżycie‑żj0000000C5B1v38_000tp01PZażżycie‑ż mi świeczkę ale,
Moji mili przyjaciele!
Dusza jidzie z krawym potem;
Co mnie dzisia, to wam potem.
Amen.

j0000000C5B1v38_00000_BIB_003 Źródło: Skarga umierającego, [w:] Wojciech Ryszard Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1995, s. 278–280.

Miron Białoszewski Wywiad

MISTRZ MIRON
Puka? Kto?
(uchyla)
Acha...
Chwileczkę... już

PANI GOŚĆ
Pan woli ludność czy bezludność?

MISTRZ MIRON
Trochę bez, trochę z

PANI GOŚĆ
z z z, to nie przeszkadza?

MISTRZ MIRON
jak fruwa – nie, w rurach – nie,
jak za długo siedzi – tak

PANI GOŚĆ
Tak się rozglądam, dobrze tu panu?

MISTRZ MIRON
Przeważnie... przepraszam, pani nazwisko?

PANI GOŚĆ
Na „ś”

MISTRZ MIRON
Śpiwko... Śpiaw... nie?

PANI GOŚĆ
Śmierć

MISTRZ MIRON
(zatkany)
(przez sztuczne zęby)
Ledwie wpuściłem
myślałem, że dziennikara

PANI GOŚĆ
Kara

MISTRZ MIRON
Za co?

PANI GOŚĆ
Za życie

MISTRZ MIRON
Już?
(pada na dobre)
(z kieszeni MISTRZA MIRONA wysuwa się chytrze kartka)
„Nie każcie mi już niczym więcej być!
Nareszcie spokój”

j0000000C5B1v38_00000_BIB_004 Źródło: Wywiad, [w:] Miron Białoszewski, Poezja polska od średniowiecza do współczesności, wybór Jerzy Polanicki, Anna Rajca, Warszawa 2000, s. 626–628.