Ludzie modlitwy – mnisi

Ilustracja interaktywna zatytułowana „Średniowieczny klasztor”.

Ilustracja przedstawia klasztor. Składa się z prostokątnego ogrodu otoczonego z każdej strony budynkami piętrowymi ze skośnym dachem. U dołu ilustracji, przy jednym z boków budynku drugi, mniejszy ogród, zagrody dla zwierząt oraz sad. Na ilustracji zostały zaznaczone miejsca pełniące różną rolę w klasztorze. Po ich naciśnięciu, rozwija się tekst.

Ogród i sad. Ogród i sad były starannie pielęgnowane przez zakonników. Uprawiali w nich zioła, warzywa i owoce, które były podstawą ich wyżywienia. Z ziół przygotowywali mikstury wykorzystywane do leczenia chorych. Zakonnicy mieli też w sadzie ule, w których hodowali pszczoły. Dzięki temu pozyskiwali miód.

Refektarz. Jadalnia, czyli refektarz. W tym pomieszczeniu zakonnicy jadali wspólnie posiłki. Zazwyczaj podawano dwa posiłki dziennie.

Kuchnia. Kuchnia, w której zakonnicy przygotowywali posiłki dla mieszkańców klasztoru.

Kościół. Kościół był jedną z najważniejszych budowli w obrębie klasztoru. Odprawiano w nim msze, w których uczestniczyli zakonnicy i ludność mieszkająca w okolicy.

Infirmeria. Infirmeria, czyli szpital. Był miejscem, gdzie leczono chorych zakonników. Często też zakonnicy leczyli okoliczną ludność.

Dormitorium. Sypialnia, czyli dormitorium. To pomieszczenie, w którym spali zakonnicy. Sypialnię z kościołem łączyły schody. Dzięki temu zakonnicy mogli rano, zaraz po wstaniu, udać się na modlitwę. Od XIV wieku każdy zakonnik spał w oddzielnym małym pokoju, zwanym celą. W celi znajdowało się jedynie twarde łóżko. Zakonnicy mogli się tu pomodlić w samotności.

Skryptorium. Skryptorium to pomieszczenie, w którym zakonnicy przepisywali ręcznie księgi. W średniowieczu księgi były bardzo cenne. Przepisywanie trwało długo, wymagało niezwykłej staranności. Drogi był też materiał, z którego były zrobione. Ozdabiano je małymi, ręcznie malowanymi obrazkami, zwanymi miniaturami.

Wirydarz. Wirydarz, czyli ogród znajdował się wewnątrz murów klasztornych. Był zazwyczaj kwadratowy lub prostokątny. To miejsce, w którym można się było wyciszyć, odpocząć, porozmyślać lub pomodlić.

Spacer wirtualny „Opactwo Cystersów w Wąchocku”.

Wirtualny spacer zaczyna się od ukazanej na środku ekranu księgi. Na lewej stronie znajduje się ozdobna ilustracja, przedstawiająca literę „B”. W jej środku znajduje się mężczyzna, duchowny, ubrany w długą, ciemną szatę. W prawej dłoni trzyma czerwoną księgę, a lewą opiera o długą laskę. Na prawej stronie księgi tekst, który rozciąga się na kolejne strony, które można przesuwać. W tle słychać dzwony i modlitwy. Treść księgi:

Klasztor – czym był?
Dla każdego mnicha, zarówno w średniowieczu, jak i dziś, najważniejsza była i jest modlitwa. Dlatego zakonnicy: benedyktyni, cystersi, franciszkanie czy dominikanie całe życie spędzali w klasztorach, gdzie pod jednym dachem mogli modlić się, pracować i spać.

Klasztor był dla nich zarówno domem, jak i miejscem kontaktu z Bogiem. Teoretycznie zatem średniowieczny zakonnik nie musiał ruszać się poza klasztorne mury. Tu miał wszystko, czego potrzebował do życia doczesnego i wiecznego, na które musiał zasłużyć modlitwą, ubóstwem i pracą.

Klasztor można zatem porównać do dość skomplikowanego, samowystarczalnego organizmu, takiego minimiasteczka. Głównym budynkiem był kościół, tu modlili się zarówno mnisi, jak i goście z zewnątrz. Po modlitwie zakonnicy szli do pracy. Tę rozdzielano im w wirydarzu. Sala zebrań nazywana była kapitularzem, tu mnisi omawiali najważniejsze sprawy swojego zgromadzenia. Ponieważ jednym z najpilniejszych zadań średniowiecznych zakonników było przepisywanie ksiąg – pracę te wykonywali w  skryptorium. Posiłki spożywali w refektarzu, spali w dormitorium.

Klasztorem kierował opat, przełożony wszystkich zakonników. Miał do pomocy przeora, który rozdzielał obowiązki i doglądał spraw codziennych. Szafarz dbał o dobra zakonne, czyli zarówno wyżywienie, jak i środki do jego zakupu. Pomagał mu skarbnik, który rozporządzał klasztorną kasą. Niezwykle ważną funkcję pełnili kantor i lektor. Pierwszy intonował śpiew w czasie mszy i modlitw, drugi czytał święte teksty w trakcie posiłków, tak by zakonnicy nie marnowali czasu na czcze pogaduszki.

Być może dziś nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele zawdzięczamy średniowiecznym klasztorom. To tu powstały księgi i krzewiła się nauka. Tu zapisywano muzykę i powoływano pierwsze szkoły. W klasztorach rodziła się medycyna – mnisi robili przecież lekarstwa, tu doskonalono uprawy ziem i roślin. Słowem właśnie w najmniejszych klasztorach powstawała europejska kultura i sztuka, której spoiwem i łącznikiem był wspólny język – łacina.

Na ostatniej stronie znajduje się niewyraźne zdjęcie pożółkłej kartki, która jest zapisana czarnym i czerwonym, ozdobnym, niewyraźnym pismem.

Klasztor w Wąchocku

Po zamknięciu księgi pojawia się klasztor w Wąchocku w widoku 360 stopni. Jest to biały, piętrowy budynek z wieżą. Przed klasztorem znajduje się duża, betonowa przestrzeń, na środku której stoi szary pomnik mężczyzny w długiej szacie. Wokół pomnika zielone, równo przycięte krzewy, zielona trawa i zielone drzewa. W oddali, naprzeciwko klasztoru, widoczny jest metalowy płot.

Możemy kliknąć opis klasztoru, który wyświetli tekst:

Klasztor w Wąchocku to jedno z najpiękniejszych polskich opactw. Klasztor został wybudowany na przełomie XII i XIII wieku. Fundatorem był biskup krakowski Gedeon z rodu Gryfitów. To on w 1179 roku sprowadził tu cystersów z francuskiego opactwa Morimond. W XIII wieku klasztor przeżył dwa najazdy Mongołów, kościół i zabudowania zostały spalone. Po odbudowie zyskał wspaniałą romańską oprawę. Dziś to jeden z najwybitniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce.

W swoim oryginalnym kształcie nie zachował się w całości. Romańską bryłę mają trójnawowa bazylika pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Floriana oraz pomieszczenia w skrzydle wschodnim klasztoru, a także refektarz. Pozostałe części budowli zostały przebudowane.

Mimo to doskonale widać, jak bogaty był to klasztor i – co za tym idzie – samo zgromadzenie. Wszystko dzięki gospodarności mnichów, którzy zajmowali się hodowlą, młynarstwem, a nawet górnictwem i hutnictwem. Cystersi z Wąchocka otrzymali od piastowskich patronów przywilej na poszukiwanie kruszców w księstwie krakowskim i sandomierskim. To oni dali początek staropolskiemu zagłębiu hutniczemu.

W tym miejscu można powiększyć obiekty:

• Ościeże. Ościeże portalu głównego w kruchcie zachodniej. Widoczne romańskie wykończenia.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające podwójne, ciemne drzwi, wokół którego znajduje się portal składający się z kolumn.

• Kościół. Widok od strony północnej, nawa główna oraz transept.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające kościół ukazany od boku. Ściany są wykonane z czerwonego i białego kamienia, a spadziste dachy z zielonej blachy. Na dachu kościoła wysoka wieża.

Krużganki

Po przejściu do krużganków, przenosimy się do wnętrza klasztoru, a dokładniej do korytarza. Ściany, częściowo pokryte są białą farbą, a częściowo czerwoną, lekko zniszczoną cegłą. Wzdłuż jednej ze ścian widoczne są okna, a na suficie jest sklepienie krzyżowe. W tym miejscu można zapoznać się z opisem krużganków i wirydarza:

Wirydarz to serce klasztoru, sam środek zakonnego świata. Wszystkie inne pomieszczenia znajdowały się dookoła niego. W wirydarzu mieściła się też studnia, skąd zakonnicy czerpali wodę (z czasem wyparta przez fontannę czy ozdobną sadzawkę), i ogród, gdzie mogli modlić się w ciszy i pod gołym niebem. Dookoła wirydarza biegły krużganki, czyli kryty ganek wsparty kolumnami. W wielu klasztorach krużganki zamieniano w prawdziwe działa sztuki, kolumienki były rzeźbione, a kapitele pełne scen rodzajowych.

Na co dzień to właśnie w wirydarzu i krużgankach koncentrowało się życie wspólnoty: rozdzielano tu pracę, wykonywano różne zajęcia, w trakcie uroczystości religijnych krużgankami prowadzono powolne procesje. Również tu, w lavatorium, czyli czymś w rodzaju umywalek, mnisi myli ręce przed posiłkiem.

W tym miejscu można powiększyć obiekty:

• Wirydarz. Wirydarz - wewnętrzny dziedziniec i serce średniowiecznego klasztoru. 
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające fragment dziedzińca porośniętego zieloną trawą. Dziedziniec otoczony jest kremowym murem z małymi, kwadratowymi oknami. W tle widoczny fragment wieży kościelnej.

• Orzeł nad portalem. 
  Pod tekstem zdjęcie przedstawiające zbliżenie na portal nad drzwiami. Nad nim znajduje się okrągła płaskorzeźba, w środku której znajduje się orzeł. Nad portalem widoczny fragment okna.

W tym miejscu znajduje się również uzupełniający tekst:
W średniowiecznych klasztorach mnisi spali razem. Ponieważ bywało to utrapieniem, z czasem zaczęto grodzić sale na mniejsze cele. Przepierzenia i zasłony w dormitoriach pojawiły się dopiero w XIII wieku. Drewniane przegrody wiek później. Nie spodobało się to papieżowi Benedyktowi XII (były to czasy Kazimierza Wielkiego), który nakazał cystersom zburzyć wszystkie ściany w dormitoriach. Wszak nie o wygodę zakonników chodzi w zakonnym życiu, samo zaś spanie to tylko krótka przerwa między modlitwą i pracą. Bywały zakony, w których spano wprost na gołej ziemi bez żadnego przykrycia. Tam, gdzie klimat był chłodniejszy, mnisi mieli prawo do kołder, koców i poduszek. Spali za to w łóżkach razem po trzech czy czterech. Na noc nie zdejmowali habitów, odkładali jedynie noże, by się nie pokaleczyć.

Kościół – nawa główna

Po przejściu do nawy głównej, przenosimy się do bogato zdobionego pomieszczenia widzianego z perspektywy drewnianej ambony górującej nad ławkami dla wiernych. Ściany i sufity kościoła są ozdobione kolorowymi malowidłami. W prezbiterium znajduje się stół i miejsca przewidziane dla kapłanów. Nad ołtarzem, w ścianie, okrągłe okno. Z obu stron prezbiterium widoczne są bogato zdobione, złote ołtarze, a także nawy boczne. Naprzeciwko ołtarza, na drugim końcu kościoła, biało‑złote organy. W tym miejscu można zapoznać się z opisem kościoła:

Świątynie przyklasztorne to centra życia duchowego mnichów. Tu zakonnicy modlili się i słuchali mszy. Tu brali udział we wszystkich ceremoniach religijnych. Tu wreszcie odbywały się ich śluby zakonne i msze pogrzebowe. Ale kościoły te nie służyły wyłącznie zakonnikom. Na nabożeństwa przybywali wierni z najbliższych okolic, a niektóre klasztory były tak znane, że pielgrzymowali do nich pątnicy z całej Europy. Często w średniowieczu zdarzało się, że fundator, czyli np. książę ziemi, na której znajdował się klasztor, umiłował go sobie i tu też pragnął być pochowany po śmierci. Miał wtedy zapewnione modły zakonników za swoją duszę. Do dziś zachowało się wiele wspaniałych nagrobków fundatorów czy dobroczyńców średniowiecznych klasztorów.

Jeśli z kolei książę miał wiele dzieci, mógł oddać niektóre z nich do klasztoru. Bywało, że jego córki zostawały przeoryszami w żeńskich klasztorach, a synowie – przeorami w męskich.

W tym miejscu można powiększyć obiekty:

• Ościeże. Ościeże portalu głównego w kruchcie zachodniej. Widoczne romańskie wykończenia.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające podwójne, ciemne drzwi, wokół którego znajduje się portal składający się z kolumn.

• Sklepienia krzyżowo‑żebrowe. Nawa północna w kierunku zachodnim z widocznym sklepieniem krzyżowo‑żebrowym. 
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające zbliżenie na sklepienia. Pomiędzy nimi, duże, kolorowe i niewyraźne malowidła.

Karcer

Po przejściu do karcera, przenosimy się do wąskiego, ceglanego pomieszczenia. Na jednym jego końcu, na podłodze, leży słoma. Na przeciwległej ścianie małe, wąskie okno. Na ścianie łączącej dwa końce pomieszczenia drewniane drzwi, na których znajduje się tabliczka z napisem: „Karcer”. W tym miejscu można zapoznać się z opisem karcera:

Najłagodniejszą karą w zakonie, np. za stłuczenie naczynia, było pochylenie głowy w pokorze. Kara ta miała nazwę „satysfakcja”. Nieco cięższą karą było klęczenie, np. na środku refektarza, lub dotknięcie palcem ziemi. Jeszcze cięższą był nakaz klęczenia u drzwi refektarza, gdy wchodzili doń lub zeń wychodzili inni bracia, lub całowanie ich po nogach. Była też kara przymusowego postu, życia o chlebie i wodzie lub zupełnie bez jedzenia, ewentualnie ukarany mnich mógł zjeść tylko to, co rzucił mu na posadzkę inny zakonnik. Srogą karą była chłosta, a do najcięższych należało skazanie na odosobnienie. Zamykanie winowajcy w karcerze, czyli małym, zamykanym z zewnątrz więzieniu, często odbywało się z użyciem siły. Ukarany w ten sposób mnich przebywał tam aż do momentu, „gdy porzuci dumę, uzna swój błąd i pokornie przyrzeknie poprawę”.

Refektarz

Po przejściu do refektarza, przenosimy się do wysokiego pomieszczenia z sklepieniem krzyżowym. Wzdłuż obu ścian stoją długie, drewniane stoły i krzesła. Na ścianach wiszą ciemne obraz oraz duży krzyż z Jezusem. Na ścianie na wprost od wejścia trzy duże okna, przed które wpada do pomieszczenia światło dzienne. W tym miejscu można zapoznać się z opisem refektarza:

Refektarze pełniły rolę zakonnych stołówek. Ponieważ były to często największe sale w całym kompleksie klasztornym, zdarzało się, że odbywały się tu zebrania, podczas których omawiano ważne sprawy.

Refektarze, o ile było to możliwe, znajdowały się pośrodku opactwa, blisko krużganków i wirydarza. Chodziło o to, by o oznaczonej porze mnisi jak najszybciej przybyli na posiłek. Wydawaniem posiłków kierował refectorarius. Dbał o to, by mnisi nie zapomnieli umyć rąk przed jedzeniem, strofował spóźnialskich i wydawał komendę do jedzenia. W zimie rozstawiał świeczniki, latem starał się o muchołapki oraz wycieraczki, by mnisi nie wnosili do środka kurzu i błota. Dbał również o dobry nastrój i miłą atmosferę, rzucał na podłogę kwiaty, miętę i koper. Ze specjalnych skrzyń wydawał zakonnikom serwety i łyżki. Noże mnisi mieli własne, nosili je przytroczone do pasa.

To właśnie mnisi w klasztorach jako pierwsi wprowadzili zasady dobrego zachowania się przy stole. Posiłek zaczynał się punktualnie o wyznaczonej porze, do stołu zakonnicy zasiadali po umyciu rąk i w ciszy. Nie rozglądali się na boki, nie plotkowali.

Aby utrzymać nabożne skupienie, wybrany mnich, zwany lektorem, zza specjalnego pulpitu czytał im święte teksty. Benedyktyni do dziś słuchają wybranych fragmentów reguły, co pozwala im nie zapomnieć o zasadach panujących w zgromadzeniu.

Fraternia

Po przejściu do fraterni, przenosimy się ceglanego pomieszczenia, na środku którego znajduje się kolumna. Na suficie sklepienia krzyżowe. Na jednej ze ścian dwa małe okna. Wzdłuż wszystkich ścian jasne, drewniane, gabloty. W tym miejscu można zapoznać się z opisem fraterni:

Było to pomieszczenie pod dachem, gdzie zakonnicy oddawali się pracy. W wielu klasztorach pomieszczenia te nazywano skryptoriami, bo przepisywanie dokumentów i ksiąg było przez setki lat najważniejszym zadaniem mnichów. Jeden z wybitnych średniowiecznych duchownych uznał, że kopiowanie tekstów było najużyteczniejszym zajęciem mnichów. Pozwalało bowiem, jak napisał: „wypiekać niebiański chleb duszy”. Chodziło o to, że mnich, który godzinami pracowicie przepisywał księgi, zyskiwał szczególne łaski Boga. Dziś kopiowanie tekstów to tylko jedno kliknięcie w komputerze, 800 lat temu przepisanie jednej księgi mogło trwać rok, dwa, a nawet dłużej.

W skryptorium panowała absolutna cisza, by pracujący mnisi nie rozpraszali się i nie popełniali błędów. Błąd, czyli napisanie złej litery atramentem na pergaminie, był dla zakonnika wielkim kłopotem. Gumkę do ścierania wymyślono znacznie później.

Kapitularz

Po przejściu do kapitularza, przenosimy się do ceglanego, prostokątnego pomieszczenia, do którego prowadzą schody w dół. Na suficie, wspartym na kolumnach, sklepienia krzyżowe. Wzdłuż bocznych ścian drewniane, ciemne ławy. Na ścianie na wprost od wejścia dwa podłużne, wąskie okna oraz jedno duże, okrągłe. Na środku pomieszczenia drewniana skrzynia zakończona skośnymi bokami. W tym miejscu można zapoznać się z opisem kapitularza:

To pomieszczenie, w którym zbierała się cała wspólnota mnichów. Z reguły kapitularz mieścił się we wschodniej części klasztoru. Chodziło o to, by z rana – a wtedy odbywały się zgromadzenia – wpadały przez okna pierwsze promienie słońca. W kapitularzach rodziła się klasztorna demokracja. Choć życiem mnichów kierowały ustalone reguły, mogli tu omawiać wszystkie swoje problemy i rozstrzygać spory.

To tu mnisi słuchali lektur. Tu odczytywano zarządzenia, nad którymi mogli dyskutować. Gdy umierał przełożony, w tym miejscu wybierano jego następcę. Również tu mogli wyznać swoje grzechy i prosić wspólnotę o przebaczenie. Jest takie powiedzenie, że ściany mają uszy. Ściany kapitularzy musiały mieć je dość duże.

To właśnie w kapitularzu – jedynym pomieszczeniu w całym kompleksie – mnisi mogli na głos i jawnie skarżyć się na współbraci.

W tym miejscu można powiększyć obiekt:

• Okno. Na witrażu przedstawiony jest święty Bernard z Clairvaux.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające zbliżenie na kolorowy witraż. W jego środku znajduje się mała sylwetka mężczyzny w długiej, luźnej szacie.

Ogrody klasztorne

Po przejściu do ogrodów, przenosimy się na dwór. Z jednej strony widoczny zarys kamiennych ścian klasztoru. Obok niego pomnik podpisany „Figura św. Bernarda, opata z Claivraux”. Wokół pomnika zielone krzewy, drzewa, trawy i piaskowe ścieżki. W tym miejscu można zapoznać się z opisem ogrodów:

Opactwa cysterskie w średniowieczu zakładane były zazwyczaj na pustkowiach, w oddaleniu od osad ludzkich, dlatego mnisi musieli być samowystarczalni.

Ogrody pełniły więc w życiu klasztornym szczególną rolę. W nich zakonnicy uprawiali rośliny, siali potrzebne im zioła, a także hodowali warzywa i owoce, które stanowiły podstawę zakonnej diety. Cystersi głosili: „lenistwo jest wrogiem duszy” i wierni tej zasadzie ciężko pracowali.

Już poza klasztornymi murami uprawiali ziemię, zajmowali się hodowlą trzody, bydła i owiec, mieli pasieki, stawy rybne, a także kopalnie, głównie złota i ołowiu.

W tym miejscu można powiększyć obiekty:

• Kościół. Widok od północnego wschodu.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające fragment bocznej ściany kościoła widocznej od przodu kościoła. Ściany są wykonane z czerwonego i białego kamienia, a dach jest zielony i skośny. Widoczna jest nawa główna, boczna, fragment prezbiterium oraz wysokiej wieży.

• Kościół. Widok od strony północnej, nawa główna oraz transept.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające kościół ukazany od boku. Ściany są wykonane z czerwonego i białego kamienia, a spadziste dachy z zielonej blachy. Na dachu kościoła wysoka wieża.

• Kościół. Widok od strony ogrodu.
  Nad tekstem zdjęcie przedstawiające bok kościoła: widoczne są ściany wykonane z czerwonego i białego kamienia, a także małe, kwadratowe okna i jedno duże, okrągłe. Nad kościołem góruje wysoka wieża.