R1XgE51hLS0TP
Na ilustracji siedzący w centrum król wokół magnaci i szlachta ze swoimi herbami. Przedstawia Jana Łaskiego w akcie wręczania królowi dokumentu do opieczętowania. Widać obradujący Sejm i Senat, w otoczeniu wieńca 25 herbów państwowych, województw, ziem i lenn Królestwa.

Druk - wynalazek, który zmienił świat

Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem. Wyprodukował 150 egzemplarzy tej książki
Źródło: Jan Haller, 1506, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna.

Wprowadzenie

Polecenie 1

Wyjaśnij, z czym kojarzy ci się określenie 'inkunabuł'.

RVPSaxqBP6yYy
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kiedy to było?

R1KWEdciFLjnc
Historia druku. 868 "Diamentowa sutra" najstarsza drukowana i ściśle datowana książka z Chin. 1001 - 1200 w Hiszpanii pojawiają się pierwsze papiernie. 1401 - 1500 powstają pierwsze papiernie na ziemiach polskich i angielskich. 1450 wynalazek druku przez J. Gutenberga. 1500 sztucznie wyznaczona granica czasowa; druki powstałe do tego roku nazywane są inkunabułami. 1502 - 1505 powstaje pierwsza drukarnia w Krakowie.
Oś czasu: druk
Źródło: Contentplus.pl sp zo.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2
  • Rozstrzygnij, czy przepisujący i  czytający mieli swobodny dostęp do zgromadzonych ksiąg?

  • Podaj, kto decydował o tym, co i kto dostawał do czytania i kopiowania?

  • Oceń, czy kopiowanie książki było pracochłonne?

R114N90MTB28O
(Uzupełnij) (tu wpisz odpowiedź).
Źródło: Contentplus.pl sp zo.o., licencja: CC BY 3.0.
antyk
regres
pergamin
papirus
manufaktura
reformacja
teologia
busola morska
t5gA1R9GCV_00000014

Trzy wynalazki, które zmieniły obraz świata

Na początku ery wczesnonowożytnej (XV wiek) znacznie upowszechniły się wynalazki, których geneza sięgała wprawdzie epok wcześniejszych, ale dopiero teraz zaczęły w sposób gwałtowny zmieniać świat. Francis Bacon, filozof, myśliciel, polityk angielski doby renesansu (1561‑1616) wskazał na trzy z nich: druk, proch strzelniczyproch czarny (strzelniczy)proch strzelniczybusolę morskąbusola morskabusolę morską.

RenWNIz6pydL8
Bogurodzica, pierwodruk w Statutach Łaskiego
Źródło: a. nn., Bogurodzica, 1506, Biblioteka Narodowa w Warszawie, domena publiczna.
Polecenie 3

Na powyższej ilustracji XVI‑wieczny druk Bogurodzicy. Wyjaśnij, czym była Bogurodzica?

R7CgljOYjBNZx
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Wyjaśnij, co na początku XV wieku gwałtownie zaczęło zmieniać świat.

R1aiTFZrcZh1U
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp zo.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Wyjaśnij, jakie konsekwencje przyniosło wykorzystanie druku, prochu strzelniczego i busoli morskiej. Zastanów się, czy służyły dobrym, czy złym celom.

RmFUFFO5SADbv
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t5gA1R9GCV_0000001G
proch czarny (strzelniczy)

Od papirusu, przez pergamin, po papier

W średniowieczu nie było łatwo rozpowszechniać słowo pisane. Po pierwsze, ograniczona była dostępność materiału do pisania, po drugie, powielanie tekstów
nie było takie proste jak dzisiaj. Z tymi problemami ludzie zmagali się zresztą już
od antykuantykantyku, a teraz doszło nawet do regresuregresregresu. PapiruspapirusPapirus - tak popularny wcześniej, a najbardziej od od III w., p.n.e. - przestał być powszechnie używany. Przyczyniła się do tego m.in. droga produkcja,  a także spustoszony wojnami Egipt który akurat wstrzymał eksport papirusu, kiedy zaczął rozwijać się eksport pergaminu. Słowa umieszczano zatem na pergaminiepergaminpergaminie lub, sporadycznie, na kamieniu. Dopiero szersze zastosowanie chińskiego wynalazku - papieru - przyczyniło się do potanienia i popularyzacji materiału pisarskiego. Papiernie w Europie pojawiły się w XII wieku w Hiszpanii, do Polski i Anglii dotarły pod koniec XV wieku. Ponieważ papier wytwarzany był wówczas ze szmat, nie był to materiał tani, ale w porównaniu z pergaminem właściwie ogólnodostępny.

RpD7SFD1Soq0k
Płat wyprawionej skóry z kozy. Zastawiałaś/eś się kiedyś, jak powstaje pergamin? Na zdjęciu widzisz rozciągnięty na ramę płat wyprawionej skóry z kozy. Po wyschnięciu, wybieleniu i wygładzeniu stanie się on pergaminem, który pocięty na karty będzie można używać do pisania. Kartkę taką, w zależności od grubości (a więc jakości wyprawienia) można było jeszcze ostrożnie zetrzeć. Tak postępowano, jeśli poprzedni tekst nie był uważany za dostatecznie cenny. Pozwalało to użyć materiału po raz drugi. Taki podwójnie zapisany rękopis nazywamy palimpsestem.
Źródło: Michal Maňas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.
Polecenie 5

Przeczytaj komentarz do ilustracji i wyjaśnij, dlaczego często wykorzystywano pergamin po raz drugi. Wyjaśnij z jakiego powodu ten materiał był znacznie droższy niż papier?

RF706ujhyfHTM
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t5gA1R9GCV_0000001S

Nowy typ zakładu produkcyjnego

Upowszechnienie produkcji papieru wiązało się z rozwojem druku. Świadczyć o tym może choćby pierwsza polska papiernia uruchomiona w Prądniku pod Krakowem, która należała do drukarza Jana Hallera. Podobnie jak drukarnie, był to nowy typ zakładu rzemieślniczego. Zakłady Hallera produkowały bowiem towar nie dla konkretnego odbiorcy, ale na tzw. 'rynek', czyli dla bliżej nieokreślonego, anonimowego kupującego. W tego typu produkcji ważna była powtarzalność wyrobu, długie serie (czyli masowość), sprzedaż poprzez licznych pośredników (czyli handel hurtowy). Wszystkie te cechy będą charakterystyczne dla powstającej powoli wytwórczości manufakturowejmanufakturamanufakturowej, a później fabrycznej. Podobnie jak drukarstwo będą one jednym z zaczynów zmieniających ekonomikę społeczności feudalnej.

Reew06vIdy1E2
Karta z dzieła Mikołaja Kopernika z oficyny Jana Hallera. Mikołaj Kopernik przetłumaczył z języka greckiego na łacinę zbiór 85 listów: Teofilakta scholastyka Symokatty listy obyczajowe, sielskie i miłosne w przekładzie łacińskim Theophilacti Scolastici Simocatti Epistole morales, rurales et amatoriae, interpretatione latina, (napis na ilustracji). Tłumaczenie to ukazało się drukiem w drugiej połowie 1509 w oficynie Jana Hallera w Krakowie
Źródło: Mikołaj Kopernik, 1509, licencja: CC BY 3.0.
R1XgE51hLS0TP
Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem. Wyprodukował 150 egzemplarzy tej książki
Źródło: Jan Haller, 1506, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna.
t5gA1R9GCV_0000002A

Papiernia

Do założenia papierni potrzebny był przywilej władcy. Takie przywileje były jednym z elementów rozległego zakresu nowoczesnej władzy państwowej i dotyczyły również m.in. drukarni oraz aptek. Produkcja papieru była uciążliwa (wiązał się z tym bardzo niemiły zapach), dlatego papiernie najczęściej lokowane były poza murami miast.

RvDTU3u2s32yb
Znak wodny powstawał na papierze poprzez umieszczenie na sicie biorczym stosownego znaczka, co powodowało minimalną zmianę grubości papieru. Nazwa pochodzi od tej fazy produkcji papieru, gdy miał on jeszcze postać płynną. Widoczny był jedynie pod światło i pozwalał identyfikować producenta. Ponieważ produkcja papieru była reglamentowana (czyli ograniczona i regulowana) i trzeba było otrzymać od władcy stosowny przywilej, znak wodny pozwalał kontrolować legalność producenta, ale też klient mógł być pewny jakości. Otrzymanie przywileju wiązało się z kosztami, zatem znak wodny ułatwiał walkę ze znaną i dzisiaj „szarą strefą" (czyli unikaniem płacenia podatków). Na zdjęciu widzimy znak wodny na papierze, z którego wydrukowano dzieło Jacka Liberiusza w 1650 roku. Po znaku wodnym niekiedy możliwe jest ustalenie papierni i czasu, kiedy dana partia papieru powstała
Źródło: Rodak, Znak wodny, domena publiczna.
Polecenie 6

Podaj, gdzie dzisiaj najłatwiej spotkać można znaki wodne. Wyjaśnij, po co się je stosuje?

R1546mSldDjDM
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Możesz osobiście wyprodukować własny papier. W Dusznikach Zdroju działa Muzeum Papiernictwa, placówka muzealna zajmująca się szeroko pojętą tematyką papiernictwa.

RDtsQXP63kD7S
Muzeum Papiernictwa w Dusznikach‑Zdroju
Źródło: Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
R17qGUiA7zW6o
Młyn papierniczy w Norymberdze – u dołu po prawej. Jak widać, młyn położony jest poza miastem, nad wpływającą do niego przez okratowaną bramę rzeką Pegnitz. Moczące się stare szmaty powodowały powstawanie fetoru i musiał on być chyba większy niż z pracowni garbarzy wyprawiających skóry. Obok młyna stoją szubienica i pręgierz, miejsca kaźni również „wyrzucane” poza centrum miast
Źródło: Michel Wolgemut, Wilhelm Pleydenwurff, 1493, domena publiczna.
t5gA1R9GCV_00000030

Azjatyckie początki i europejskie udoskonalenia

Pomysł drukowania narodził się w Chinach, a udoskonalany był w Korei na wiele wieków przed narodzinami Johannesa Gutenberga [czyt.: johanesa gutenberga]. Specyfika sposobu zapisywania chińskich tekstów nie ułatwiała upowszechnienia się druku. Jednak w przypadku języków opartych na alfabetach (greckim czy łacińskim), gdzie liczba znaków była ograniczona, zastosowanie ruchomych, odlewanych z metalu czcionek przyniosło rewolucyjne zmiany. Po wydrukowaniu konkretnego dzieła złożone w matrycę czcionki (tzw. skład) można było rozsypać, a czcionki użyć ponownie. Dodatkowo możliwe stało się próbne drukowanie i dokonanie korekty, tzn. naniesienie na tekst koniecznych poprawek. Efektem wprowadzenia druku i papieru stało się postępujące umasowienie produkcji i potanienie książek, a w konsekwencji ułatwienie dostępu do słowa pisanego.

R1bCTcaP4zxND
Chiński druk z okresu chińskiej dynastii Tang 868 r. Jest to tzw. „Diamentowa Sutra" (święta księga buddyzmu) wydrukowana w IX wieku za czasów panowania w Chinach dynastii Tang. Jest to najsłynniejsza na świecie drukowana książka o niepodważalnej datacji. Od dzieła Gutenberga różni ją sposób składu. Z jednego kawałka drewna przygotowano całą matrycę strony, a nie składano jej z pojedynczych znaków. Prezentowana książka obecnie przechowywana jest w Brytyjskiej Bibliotece Narodowej w Londynie
Źródło: a. nn., 868, Brytyjska Biblioteka Narodowa w Londynie, domena publiczna.
t5gA1R9GCV_00000039

Wynalazek Gutenberga

Za wynalazcę druku powszechnie uznawany jest Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468) z Moguncji. Badacze ustalili, że chociaż większość zastosowanych przez Gutenberga rozwiązań znana i stosowana była już wcześniej, to on jednak w rewolucyjny sposób połączył odlewane ruchome czcionki, skład tekstu i prasę drukarską.

RqWkUuCKm2NFR
Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468). Miedzioryt z XVI w. Prawdopodobnie jest to portret idealistyczny (tzn. autor nigdy nie widział osoby portretowanej, tylko ją sobie wyobraził). Zwróć uwagę, że Gutenberg trzyma w ręku tłok pieczętny z literami. Najwyraźniej drukarstwo było na tyle nową dziedziną, że nie było innych przedmiotów, które wszyscy by z nim kojarzyli. Pieczęcie znane były już od starożytności, a zasada ich działania była podobna do druku, stąd zabieg artysty
Źródło: a. nn., Johannes Gutenberg (ok. 1400-1468), domena publiczna.
R1UFCCes3NXOc
Prasa drukarska – replika prasy drukarskiej Gutenberga
Źródło: Wikimedia Commons, vlasta2, licencja: CC BY 2.0.

Widoczna powyżej replika prasy drukarskiej pochodzi z Carlson [czyt.: karlson] nieopodal Los Angeles w Kalifornii (USA). International Printing Museum.

Na widocznym stole kładziono złożoną szpaltę (była to strona lub kilka stron obok siebie) druku i pokrywano ją równomiernie farbą drukarską. Następnie kładło się papier na wewnętrznej stronie otwartej ramki, którą się zamykało, wsuwało pod prasę i dociskało kwadratowym przyciskiem. Aby zapewnić dokładne odbicie, widocznym poziomym ramieniem dokręcano śrubę, zwiększając nacisk prasy.

Polecenie 7

Przeczytaj podpisy do obu fotografii i podaj, jakie elementy wykorzystał Gutenberg do stworzenia swojej prasy.

RnfZiuGDegr3c
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R11LgbUz2t83X
Na zdjęciu widzimy ręczne składanie tekstu z czcionek przechowywanych w skrzyneczce w tle. Służyła do tego niegdyś drewniana deseczka (na zdjęciu metalowa) z ogranicznikami wyznaczającymi szerokość tekstu. Znajdującymi się na końcu śrubkami dociskano czcionki po ich prawidłowym ułożeniu. Gotowy (ułożony) fragment tekstu przenoszono na większą płytę, łączono z innymi kawałkami i dopiero z całości był wykonywany druk
Źródło: Willi Heidelbach , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 8

Wyjaśnij określenie 'rozsypać skład'.

R1MKFOLO71Y9D
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 9

Po przeczytaniu biogramu pierwszego polskiego drukarza Jana Hallera wyjaśnij, kim był 'wędrowny drukarz'.

RrbdBQWxE5F7x
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 10

Uzasadnij, dlaczego drukarze często musieli wędrować i zmieniać miejsce uprawiania swojego zawodu?

R9Nx0FT6PKxsv
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RO47uRP0a9qDz
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.
Ćwiczenie 1
RV2SX9xo5TLOX1
Zadanie interaktywne polegające na wyborze 1 odpowiedzi.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t5gA1R9GCV_0000004S

W poszukiwaniu czytelników

Największym problemem dla słowa drukowanego była znikoma ilość potencjalnych odbiorców. W ówczesnym świecie niewielu ludzi potrafiło czytać i pisać. Szacuje się, że w Niemczech stanowili oni pod koniec średniowiecza zaledwie ok. 10% ludności. Z pewnością sytuacja wyglądała lepiej we Włoszech i Niderlandach, gdzie bardziej rozwinięte było życie miejskie, a ludzie przeważnie lepiej wykształceni. Gorzej w krajach Europy Północnej i Wschodniej, gdzie większość ludzi zajmowała się na wsi rolnictwem i nie była tak wykształcona. Szybko okazało się, że największym odbiorcą książek byli duchowni i po zaspokojeniu ich potrzeb na księgi liturgiczne i teologiczneteologiateologiczne nie było komu sprzedawać dużych nakładów. Literatury przeznaczonej dla czytelników świeckich było mało. Humaniści sięgali wprawdzie do utworów starożytnych, ale było to interesujące dla stosunkowo wąskiego grona odbiorców. Szacuje się, że w Augsburgu położonym w południowych Niemczech, największym wówczas niemieckim mieście, a jednocześnie wielkim ośrodku drukarstwa po gwałtownym wzroście zapotrzebowania na papier do początku XVI wieku równie gwałtownie (aż sześciokrotnie) zaczęło ono spadać.

Ciekawostka

W dawnych wiekach książki były niezwykle cenne. Pod koniec XV wieku w Złotoryi powstała niezwykła biblioteka. Mieściła się w Kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Przechowywane w niej książki przymocowywano do pulpitów łańcuchami. W tamtych czasach za jedną książkę można było kupić kilka wsi, więc cenne dzieła należało właściwie zabezpieczyć. Rekonstrukcję biblioteki łańcuchowej można obecnie zwiedzać.

R16fBMTDhNZ0v
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki”. Następnie pojawia się dr Ilona Harc – historyczka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobieta o ciemnych, długich włosach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle powieszona na ścianie mapa świata, regał z książkami, roślinka w doniczce. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła dr Ilona Harc, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.
t5gA1R9GCV_00000053

Druki ulotne

Ratunkiem dla drukarzy stało się wydawanie drobnych pism ulotnych w wielkich nakładach. Były to najczęściej jednokartkowe druki, często opatrzone grafiką (obrazkiem). Zysk zapewniały ich taniość i masowość. Nie bez znaczenia był też fakt, że działo się to wszystko w okresie szerzenia się reformacjireformacjareformacji, która rozbudziła wielkie emocje, a rewolucyjność głoszonych wówczas prawd powodowała, że wszyscy czekali na te druki i chętnie je kupowali.

R1YGlh8qo8zIv
Pocztylion rozwożący wiadomość o zawarciu pokoju westfalskiego 1648 r. Jednostronne pismo ulotne przedstawia tzw. „pocztyliona", czyli osobę przewożącą konno, lub w późniejszym czasie, dyliżansem, listy i drobne przesyłki. Pocztylion oznajmiał swoje przybycie trąbką (stąd symbol trąbki na budynkach pocztowych). Na grafice widzimy również Merkurego trzymającego w ręku list z nadrukiem „Pax" (Pokój), a z drugiej strony anioła, dmącego w „trąbę anielską", również zaopatrzoną napisem „Pax". W oddali widać zarysy miast podpisanych jako Wiedeń i Sztokholm, a więc stolice głównych przeciwników
Źródło: a. nn., 1648, domena publiczna.

Prezentowana ulotka posiada trzy cechy charakterystyczne dla rozwoju drukarstwa:

  • formę łączącą grafikę ze słowem pisanym,

  • objętość – jedna zadrukowana karta,

  • masowy sposób kolportażu – pocztę konną.

t5gA1R9GCV_0000005D

Podsumowanie

Polecenie 11

Określ znaczenie wynalezienia druku i zastanów się, czy Gutenberg przewidywał takie konsekwencje swojego wynalazku.

R18NhcuybtFE1
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 12

Wynalezienie druku miało przełomowe znaczenie dla przekazu informacji. Odpowiedz na pytania:

  • Jakie wcześniejsze wydarzenie dorównuje (a może nawet przewyższa) swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?

  • Jakie późniejsze wydarzenia dorównują swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?

R1VEqceLazRZj
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 13

Wyobraź sobie, jak wyglądałby świat gdyby nie wynaleziono druku. Przedstaw swoje wyobrażenie w kilku zdaniach.

R1Wy8Kn8PmHIl
(Uzupełnij).
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.