Początki cywilizacji greckiej. Sparta i Ateny
Środowisko naturalne starożytnej Grecji. Polis
Starożytni Grecy żyli początkowo w południowej części Półwyspu Bałkańskiego. Zamieszkiwali w miastach‑państwach zwanych poleis (w liczbie pojedynczej: polis). Polis to miasto wraz z otaczającymi je wsiami, ale także forma organizacji politycznej i wspólnota zamieszkujących je obywateli. Od tego słowa wywodzą się takie terminy jak 'polityka' czy 'polityczny'. Wspólnotę tworzyła niewielka, samorządna, zamknięta zbiorowość zajmująca określone terytorium, oddzielone od innych poleis wysokimi górami. Polis zakładano koło wysokiego wzgórza, czyli akropolu. Pełnił on funkcję nie tylko obronną, lecz także religijną.
Zastanów się i wyjaśnij, dlaczego Grecy wybierali wysokie wzgórza do obrony przed najeźdźcami.
Poniżej przedstawiono ilustrację, prezentującą Akropol w starożytnych Atenach. Aby poznać szczegółowo obiekty znajdujące się na nim najedź kursorem i naciśnij lewy przycisk myszy (LPM).
Porównaj warunki naturalne do rozwoju cywilizacji starożytnej Grecji z warunkami panującymi w Mezopotamii i Egipcie. Jakie są różnice?
Porównaj ustrój państw starożytnego Wschodu z cywilizacją grecką. Jakie zauważasz podobieństwa i różnice?
Grecy mieli silne poczucie przynależności do szerszej wspólnoty. Łączyły ich: podobna organizacja wspólnot politycznych, obyczaje, kultura, religia oraz język, nawet jeśli posługiwali się różnymi dialektami języka greckiego i przynależeli do różnych plemion – Dorów, Eolów czy Jonów.
Typowe greckie miasto‑państwo miało do zagospodarowania zaledwie skrawek urodzajnej ziemi na równinie oraz pastwiska i lasy na stokach gór. Klimat sprzyjał uprawie winorośli i oliwek, dlatego greckie poleis stały się głównymi producentami wina i oliwy, którymi handlowały z innymi ludami.
Amfory służyły do transportu i przechowywania winogron, ryb, zboża, wina, a także oliwy, która znajdowała bardzo szerokie zastosowanie. Jako tłuszcz spożywczy była odpowiednikiem współczesnego masła i oleju. Była nie tylko podstawowym produktem w kuchni starożytnej Grecji, ale także – rozprowadzana po ludzkim ciele
– służyła za mydło i kosmetyki. Produkowano z niej perfumy, a nawet stosowano ją jako paliwo do lamp.
Kolonizacja grecka
Nieliczne tereny uprawne, które dostarczały niedostateczną ilość pożywienia, walki o władzę w miastach‑państwach czy potrzeba poszukiwania surowców naturalnych z czasem skłoniły Greków do zakładania miast poza Półwyspem Bałkańskim. Ze względu na opływające półwysep morza, starożytni Grecy kładli duży nacisk na rozwój żeglugi, która ułatwiała im m.in. poznawanie nowych terenów. Od VIII w. p.n.e. rozpoczęła się wielka kolonizacja, kiedy to Grecy masowo przenosili się do innych rejonów basenu Morza Śródziemnego i Morza Czarnego.
Wymień tereny, na których Grecy założyli najwięcej kolonii.
Sparta
Społeczeństwo
Jedną z najważniejszych greckich polis była Sparta, położona w Lakonii, na południu Peloponezu. Sparta wyrosła na prawdziwą potęgę w VII w. p.n.e. dzięki podbiciu sąsiedniej Mesenii i opanowaniu Peloponezu, stając się największym terytorialnie greckim państwem.
Społeczeństwo Spartan opierało się na zawodowych żołnierzach‑obywatelach. Mieszkańcy podbitych przez Spartan terenów, zwani helotami, zostali pozbawieni praw i otrzymali status państwowych niewolników. Ich ziemie zostały rozdzielone pomiędzy Spartan, ale to heloci nadal ją uprawiali i regularnie przekazywali swoim panom zbiory. Dzięki temu sami Spartanie nie musieli pracować. Ich jedynym zajęciem było doskonalenie wojennych umiejętności i dbanie o sprawność fizyczną.
Żyjący dookoła osad Spartan periojkowie nie mieli żadnych praw politycznych, ale jednocześnie nie mieli statusu niewolników. Byli natomiast zobowiązani do służby wojskowej u boku obywateli Sparty. Zajmowali się głównie rzemiosłem, handlem, rybołówstwem i żeglugą.
Odpowiedz na pytanie. Jak nazywał się półwysep, na którym osiedlili się Spartanie?
Ustrój
Rządy w Sparcie sprawowali dwaj dziedziczni królowie, którzy dowodzili wojskiem w czasie wojny i pełnili funkcje kapłańskie, składając bogom ofiary.
Królowie i 28 doświadczonych Spartan powyżej 60. roku życia tworzyli geruzję, czyli radę starszych. Była ona odpowiedzialna za przygotowywanie projektów ustaw, które następnie poddawano pod głosowanie zgromadzeniu wszystkich Spartan.
Zgromadzenie wybierało członków rady, a ponadto wyznaczało na jeden rok pięciu ważnych urzędników zwanych eforami. Sprawowali oni nadzór nad królami, opracowywali wnioski, nad którymi obradowało zgromadzenie, oraz czuwali nad poprawnym przebiegiem wychowania dzieci i młodzieży.
Spartańskie wychowanie
Podstawowym celem wychowania w Sparcie było jak najlepsze przygotowanie militarne. Wszyscy obywatele podlegali temu samemu rygorowi. Mieli być bezwarunkowo posłuszni i lojalni względem swojego państwa. Prawdopodobnie w wieku 12 lub nawet 7 lat chłopcy opuszczali rodzinne domy i przenosili się do koszar, w których mieszkali do 30. roku życia. Nad ich edukacją i wyszkoleniem wojskowym czuwało państwo. Członkowie geruzji wybierali spośród noworodków te, które były najsilniejsze. Tylko one miały prawo do istnienia. Słabe i chorowite porzucano na pewną śmierć. Warunki życia w koszarach były niezwykle trudne, a zasady tam panujące – bardzo surowe. Stąd pochodzą używane do dzisiaj określenia takie jak 'spartańskie wychowanie' czy 'spartańskie warunki'. W pierwszym przypadku mamy na myśli model wychowania, w którym nadrzędną rolę odgrywa dyscyplina i karność, a w drugim – brak wszelkich wygód i zbytków.
Spartanie nazywali siebie 'równymi'. Oznaczało to, że wszyscy - zarówno żołnierze, jak i obywatele - mieli takie same uprawnienia we wszelkich dziedzinach życia. Każdy żołnierz piechoty, czyli hoplita, stawał do walki ramię w ramię w szyku zwanym falangą. Każdy z nich dysponował jednym głosem podczas głosowań zgromadzenia.
Ateny – reformy Solona i Klejstenesa
Ateny były, obok Sparty, jednym z najważniejszych miast‑państw starożytnej Grecji. Początkowo w Atenach panowali królowie. Po upadku monarchii nastał ustrój oligarchiczny - rządy nielicznej, ale wpływowej grupy obywateli. W tym wypadku byli to arystokraci, będący najlepiej urodzonymi mieszkańcami Aten. Ważną rolę odgrywali najwyżsi urzędnicy zwani archontami, którzy dowodzili wojskiem, nadzorowali kult religijny i sądownictwo. Wywodzili się z najznakomitszych rodzin arystokratycznych. Po roku sprawowania urzędu wchodzili dożywotnio w skład rady, która zbierała się na wzgórzu boga Aresa, czyli areopagu.
Zgromadzenie ludowe, czyli zebranie wszystkich pełnoprawnych obywateli danego polis, miało niewiele uprawnień, ale wybierało np. urzędników. Praw politycznych nie posiadali cudzoziemcy, zwani metojkami, a także niewolnicy i kobiety.
Z czasem archonci wprowadzili nowe prawa. Jednym z tych urzędników był Solon, który na początku VI w. p.n.e. sprawił, że o pozycji obywatela nie decydowało arystokratyczne urodzenie, ale stan posiadania: majątek warunkował udział w życiu politycznym miasta, np. możliwość sprawowania urzędów.
Solon zniósł niewolę za długi: przywrócił wolność wszystkim, którzy ją w ten sposób stracili, i wykupił Ateńczyków sprzedanych w niewolę za granicę. Zakazał brania pożyczek pod zastaw wolności osobistej.
Dopiero Klejstenes w końcu VI w. p.n.e. rozszerzył prawa polityczne na wszystkich wolnych Ateńczyków i uniezależnił ich od posiadanych dóbr. Powołał on Radę Pięciuset, w której skład wchodzili obywatele w wieku co najmniej 30 lat. Kadencja trwała rok. Wybierano ich przez losowanie z list kandydatów wyłonionych przez obywateli. Rada zajmowała się bieżącym zarządzaniem państwem oraz przygotowywaniem i prowadzeniem obrad zgromadzenia uprawnionych mieszkańców Aten, do którego należała zawsze ostateczna decyzja w najważniejszych sprawach państwowych. W Radzie można było zasiadać maksymalnie dwa razy, nigdy pod rząd. Tym samym większe grono obywateli miało szansę wpływania na sprawy publiczne. Większość urzędników – z wyjątkiem archontów i dowódców wojska, czyli strategów – obierano przez losowanie z kandydatów wyznaczonych w ramach wspólnot obywatelskich.
Prawdopodobnie to Klejstenes wprowadził instytucję zwaną ostracyzmem. Raz do roku zgromadzenie ustalało, czy istnieje wśród nich obywatel, który zagraża państwu. W tym celu przeprowadzano głosowanie: ten, którego imię wyskrobano na największej liczbie skorup, zostawał wygnany na 10 lat. Owe skorupy określano ostrakonami (na zdjęciu poniżej) i właśnie od nich pochodzi słowo 'ostracyzm'.
Przyporządkuj reformę do imienia reformatora ustroju ateńskiego.
zniósł niewolę za długi, ustanowił Radę Pięciuset
| Solon | |
| Klejstenes |
Ateny w czasach Peryklesa
W połowie V w. p.n.e., w czasie przywództwa Peryklesa, demokracja (inaczej: ludowładztwo, gr. demos – lud, kratos – władza) osiągnęła swoją pełnię. Archontem mógł zostać każdy ateński obywatel. Do tej pory urzędnicy nie byli wynagradzani za swoją pracę, więc ubodzy oraz mieszkańcy terenów wiejskich nie mieli wielkiego wpływu na władzę. Aby umożliwić tym grupom obywateli udział w życiu politycznym, wypłacano im niewielkie sumy pieniędzy za sprawowanie urzędów i zasiadanie w sądach. Poza czasem wojny obywatele nie płacili podatków, a najubożsi byli uprawnieni do otrzymania pomocy ze strony państwa. Niewielkie renty wypłacano sierotom wojennym i okaleczonym na wojnach weteranom. Zaczęło obowiązywać prawo, zgodnie z którym obywatelami były wyłącznie osoby, których oboje rodzice mieli status obywatela, urodzili się w Atenach i wstąpili w legalny związek małżeński.
Historycy uznają Peryklesa za twórcę potęgi Aten. Okres, w którym przewodził Atenom, określa się mianem epoki Peryklesa.
Historyk Tukidydes zapisał wygłoszoną w 431 r. p.n.e. sławną mowę Peryklesa ku czci poległych w czasie wojny między Atenami a Spartą. Stanowi ona wielką pochwałę państwa ateńskiego i jego ustroju. Wygłaszając ją, Perykles chciał podnieść morale obywateli Aten.
Przeczytaj tekst lub wysłuchaj uważnie nagrania, a następnie wykonaj poniższe ćwiczenia.
Wojna peloponeskaNasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeśli zaś chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na jej przynależność do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyróżnia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osiągnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kierujemy się zasadą wolności. W życiu prywatnym nie wglądamy z podejrzliwą ciekawością w zachowanie się naszych współobywateli, nie odnosimy się z niechęcią do sąsiada, jeśli się zajmuje tym, co mu sprawia przyjemność, i nie rzucamy w jego stronę owych pogardliwych spojrzeń, które wprawdzie nie wyrządzają szkody, ale ranią. Kierując się wyrozumiałością w życiu prywatnym, szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy posłuszni każdoczesnej władzy i prawom, zwłaszcza tym nie pisanym, które bronią pokrzywdzonych i których przekroczenie przynosi powszechną hańbę. Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po pracy, urządzając przez cały rok igrzyska i uroczystości religijne oraz pięknie zdobiąc nasze prywatne mieszkania, których urok codzienny rozprasza troski. Z powodu zaś wielkości miasta zwozi się tutaj towary z całej ziemi; możemy tedy na równi rozkoszować się wytworami obcych narodów co i naszymi własnymi. [...] Krótko mówiąc twierdzę, że państwo nasze jako całość jest szkołą wychowania Hellady, i wydaje mi się, że u nas każda jednostka może z największą swobodą przystosować się do najrozmaitszych form życia i stać się przez to samodzielnym człowiekiem. A że nie są to okolicznościowe przechwałki, ale rzeczywista prawda, na to wskazuje potęga naszego państwa, którą zdobyliśmy dzięki tym cechom charakteru.[...] Państwo nasze dlatego budzi podziw, że swoją odwagą zmusiliśmy wszystkie morza i lądy, aby stały się nam dostępne, i że wszędzie postawiliśmy wieczne pomniki klęsk przez nas zadanych i dobrodziejstw przez nas wyświadczonych.'
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 1988.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PjGQL9pcg
Nagranie fragmentu Wojny peloponeskiej. Mowa Peryklesa o ustroju ateńskim w zapisach Tukidydesa, czyta Wojciech Czerniatowicz.
Tukidydes definiuje demokrację jako:
- rządy mniejszości
- rządy większości
- rządy bogatych
Według Tukidydesa o znaczeniu jednostki w państwie decyduje:
- jej urodzenie
- jej posłuszeństwo wobec prawa
- jej talent i poświęcenie dla ojczyzny
Cel powstania mowy Peryklesa może świadczyć o tym, że obraz demokracji ateńskiej w niej zawarty:
- jest wyidealizowany
- jest w pełni zgodny z rzeczywistością
- jest zafałszowany na niekorzyść prawdziwego stanu demokracji w Atenach
Podsumowanie
Poniższe zasady ustrojowe przyporządkuj do Aten lub Sparty.
Aby umożliwić ubogim obywatelom udział w życiu politycznym, wypłacano im niewielkie sumy pieniędzy za sprawowanie urzędów., Rządy sprawowali dwaj dziedziczni królowie., Stosowano procedurę ostracyzmu., Największą władzę sprawowało zgromadzenie wolnych obywateli., Podstawowym celem wychowania było przygotowanie militarne., Wojskiem dowodzili archonci., Państwowymi niewolnikami byli heloci., Za przygotowanie projektów ustaw była odpowiedzialna geruzja.
| Ateny | |
|---|---|
| Sparta |
Podsumowanie
Wyjaśnij, jaki wpływ na powstanie greckich miast‑państw miało środowisko naturalne.
Scharakteryzuj gospodarkę starożytnej Grecji i opisz wpływ warunków naturalnych na jej charakter.
Wytłumacz, na czym polegała wielka kolonizacja i jakie były jej przyczyny.
Przedstaw spartański model wychowania.
Scharakteryzuj ustrój starożytnej Sparty i starożytnych Aten w czasach Peryklesa, a następnie wskaż podobieństwa i różnice między nimi.