Czy to już wojna? Europejskie kryzysy polityczne na początku XX wieku

Wprowadzenie

Kiedy to było?

Zmartwienia Wielkiej Brytanii

Imperium brytyjskie u schyłku XIX wieku nie miało sobie równych. Wielka Brytania dysponowała największą na świecie marynarką handlową, siecią baz morskich i posterunków łączności kablowej, które obejmowały cały świat. Gwarantowało jej to, podobnie zresztą jak prężny przemysł, pierwsze miejsce na świecie w handlu zagranicznym. Jej flota wojenna była pod względem wielkości równa łącznym siłom morskim dwóch następnych w kolejności potęg morskich (Stanów Zjednoczonych i Niemiec). Anglia bardzo tego warunku przestrzegała. Jednak w ciągu kilkunastu lat
– na początku XX wieku – jej pozycję mocarstwa panującego nad światem osłabiła zmiana układu sił na świecie. Zdecydowało o tym upowszechnianie się uprzemysłowienia, w którym Anglia przodowała przez większą część stulecia. Stopniowo tempo rozwoju jej przemysłu i wydajność spadły, co oznaczało mniejszą siłę konkurowania. Wyprzedziły ją pod tym względem dwie nowe potęgi: Stany Zjednoczone i Niemcy.

Początkowo Wielka Brytania nie odczuwała skutków ukształtowania się na kontynencie europejskim nowego mocarstwa. Jednak na początku XX wieku zagrożenie uzmysłowił Brytyjczykom fakt, że Niemcy rozpoczęły intensywną rozbudowę floty wojennej. Jeszcze większym problemem był wzrost znaczenia politycznego i potęgi ekonomicznej Stanów Zjednoczonych, gdyż dotychczas to Wielka Brytania dominowała na półkuli zachodniej, a w sferze jej politycznych zainteresowań mieściła się Kanada, bazy morskie na Karaibach, inwestycje w Ameryce Łacińskiej i handel z nią.

Kolejnym problemem była ekspansja Rosji w Azji oraz narastający z tej przyczyny konflikt interesów na Bliskim Wschodzie i w rejonie Zatoki Perskiej. Stawką była kontrola nad Indiami. Poza tym Wielka Brytania miała największy udział w handlu zagranicznym Chin, co sprawiało, że każda nowa siła w tej części świata, chcąca uczestniczyć w podziale wpływów, bardzo ją niepokoiła. Wyścig mocarstw w rozbudowie ich imperiów kolonialnych osłabił pozycję Anglii, czyniąc z niej posiadaczkę 'jedynie' czwartej części globu.

Trójporozumienie nazywane ententą

Dynamika zmian na świecie na początku XX wieku, związanych z polityką nowych mocarstw: Niemiec, Japonii i Stanów Zjednoczonych, sprawiała, że sytuacja w Europie niespecjalnie absorbowała państwa europejskie. Zobowiązania podjęte przez nie w sojuszach militarnych – trójprzymierzu i porozumieniu francusko‑rosyjskimj0000008VIB3v25_000tp001trójprzymierzu i porozumieniu francusko‑rosyjskim
– wydawały się coraz mniej istotne. Stanowiły raczej rodzaj polisy bezpieczeństwa niż koalicję wojenną w dawnym rozumieniu tego słowa. Uważano bowiem, że rywalizacja w Chinach i odległe kolonialne konflikty nie są w stanie wywołać wojny między państwami w Europie.

Wojna rosyjsko‑japońska 1904 roku również nie spełniła funkcji zapłonu, mimo że Wielka Brytania wcześniej zawarła sojusz z Japonią, a Francja być może wsparłaby swoją sojuszniczkę Rosję. Ani Francja, ani Wielka Brytania nie zamierzały interweniować w tym odległym konflikcie. Co ciekawe, państwem, które bezskutecznie starało się je do tego nakłonić, licząc na korzyści polityczne, były Niemcy. Wyzwanie rzucone wówczas przez Japonię Cesarstwu Rosyjskiemu nie miało wpływu na sprawy europejskie, natomiast zaskakująca klęska Rosji – zdecydowanie tak. Wśród mocarstw Rosja wyraźnie straciła swoją pozycję, co zmusiło zaniepokojoną Francję do szukania kolejnego sojusznika.

Sytuacja, jaka wytworzyła się po klęsce Rosji, zdawała się doskonałym momentem do uderzenia Niemiec na Francję. W Paryżu bardzo obawiano się takiego rozwoju wypadków. Toteż w 1904 roku Francja podpisała 'serdeczne porozumienie' (czyli entente cordiale [czyt.: antąt kordial], jak je wówczas określano, z Wielką Brytanią. Dla Europy porozumienie tych ostro rywalizujących o kolonie mocarstw było rewolucją w dyplomacji. Jednak wcześniej (pod Faszodą) Wielkiej Brytanii udało się zahamować francuskie ambicje w Afryce Równikowej, a Francja zaakceptowała stan posiadania Brytyjczyków w Afryce. Skutecznym spoiwem tych dwóch państw okazały się też ambicje imperialne Niemiec: zbrojenia morskie i poszerzanie wpływów na Bliskim Wschodzie.

Wkrótce do ententy dołączyła osłabiona rewolucją Rosja. Odbyło się to w 1907 roku poprzez ustalenie stref wpływów kolonialnych między Wielką Brytanią a Rosją. Umowa dotyczyła Persji, Tybetu i Afganistanu. Ustalenia te usunęły źródło rozbieżności, dotychczas uważanych za nieusuwalne. Anglia nareszcie mogła być spokojna o Indie. W ten sposób ukształtowało się trójporozumienie (ententa), drugi z europejskich bloków militarnych. Zrównoważyło ono trójprzymierze.

Ambicje Cesarstwa Niemieckiego

Pod koniec XIX wieku (od 1898 roku) Niemcy pod rządami Wilhelma IIj0000008VIB3v25_000tp002Wilhelma II wkroczyły na drogę nazywaną w Berlinie Weltpolitik, oznaczającą branie czynnego udziału w polityce światowej i przystąpiły do budowy nowoczesnej floty wojennej. W zamierzeniu cesarza miała ona służyć nie tylko do obrony handlu, ale też stanowić świadectwo 'wielkości Niemiec'. Rozpoczął się wyścig zbrojeń morskich, który doprowadził w przededniu wojny do wyłonienia się trzech potęg morskich: Niemcy zajęły pozycję drugą w Europie (po Wielkiej Brytanii) i trzecią w świecie (po Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych). Jednak pomimo sukcesów w rozbudowie floty wojennej Niemcy nie miały szans na zbytnie poszerzenie swojego imperium kolonialnego, bo nie posiadały baz w świecie, który został już podzielony między mocarstwa kolonialne. Dlatego aby zaznaczyć swoje mocarstwowe ambicje, Niemcy zdecydowały się na demonstracją siły. W marcu 1905 roku cesarz Niemiec, Wilhelm II, wpłynął swym jachtem do Tangeru, aby złożyć wizytę 'niezależnemu władcy', sułtanowi Maroka, Mulaj Abd al‑Azizowi. Już w styczniu 1906 roku zaniepokojone mocarstwa europejskie zorganizowały międzynarodową konferencję w Algeciras w Hiszpanii. Jej efektem było uznanie niezależności Maroka, ale także gwarancja szczególnej pozycji Francji w tym kraju.

Wilhelm II swoją akcją nie uzyskał niczego poza odkryciem, że wzrost militarnej i morskiej potęgi Niemiec, w porównaniu z epoką Bismarcka, wcale nie przełożył się na autorytet dyplomatyczny tego państwa. Pierwszy konflikt marokański sprawił natomiast, że rywalizacja międzynarodowa przeniosła się z Afryki z powrotem do Europy. Powstanie trójporozumienia Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii w 1907 roku jeszcze wzmocniło tę tendencję. Polityka Niemiec przybierała coraz bardziej roszczeniowy charakter. W efekcie kolejny, drugi, kryzys polityczny w Maroku
(w 1911 roku, gdy wybuchło tam powstanie przeciw sułtanowi) miał dużo groźniejsze skutki. Tym razem zawinięcie niemieckiej kanonierkikanonierkakanonierki do Agadiru wywołało ostrą reakcję Wielkiej Brytanii, która opowiedziała się po stronie Francji. Do wojny europejskiej wówczas nie doszło. Francja ogłosiła protektorat nad Marokiem,
ale oddała Niemcom w ramach rekompensaty część Konga Francuskiego.
Mimo to w samych Niemczech domagano się abdykacji cesarza Wilhelma II. Narastała antyfrancuska i prowojenna gorączka. Kryzys spowodował rozbudowę na dużą skalę francuskich i niemieckich sił zbrojnych, a Wielka Brytania zaczęła rozważać koordynację działań marynarki i wojsk lądowych na wypadek wojny w Europie.

Dlaczego znów zawrzało na Bałkanach?

Rosja po klęsce w wojnie z Japonią w 1904 roku ponownie skierowała swoje zainteresowania na Bałkany. Także Austro‑Węgry dążyły do ekspansji na tym terenie, jednak w przeciwieństwie do głoszącej panslawizmj0000008VIB3v25_000tp003panslawizm Rosji były przeciwne ruchom niepodległościowym Słowian, zagrażającym stabilności monarchii tureckiej. Starały się także wyeliminować wpływy Rosji. Toteż dokonana przez nie w 1908 roku aneksja Bośni i Hercegowiny, dotychczas jedynie okupowanej, doprowadziła do wstrząsu politycznego w tym regionie. Rosja żywo zaprotestowała, ale przed militarną reakcją powstrzymało ją oficjalnie wyrażone dyplomatyczne poparcie Niemiec dla austriackich działań. W odpowiedzi Cesarstwo Rosyjskie rozpoczęło zbrojenia, a Serbia ogłosiła mobilizację. Dopiero wydarzenia nazwane wojnami bałkańskimi poważnie naruszyły mało stabilny układ sił w tym rejonie.

I wojna bałkańska

W 1912 r. wybuchła wojna między państwami bałkańskimi. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra (tzw. Liga Bałkańska) wystąpiły zbrojnie przeciwko Turcji, pozbawiły ją ostatnich jej  terenów w Europie. Na mocy traktatu w Londynie w 1913 r. podzieliły je między siebie.

II wojna bałkańska

Państwa koalicji antytureckiej wkrótce pokłóciły się o podział zdobytych terytoriów. W 1913 roku Bułgarzy zaatakowali Greków i Serbów, jednak pomoc Rumunii i Czarnogóry sprawiła, że Bułgarię odepchnięto niemal w całości od Morza Egejskiego i okrojono jej obszar.

10 sierpnia 1913 roku została ona zmuszona do zawarcia pokoju. Zgodnie z porozumieniem pokojowym w Bukareszcie Bułgarzy utracili na rzecz Serbii część zachodniej Macedonii, Grecja otrzymała również kawałek zachodniej Macedonii oraz wschodnią Trację, południowa Dobrudża trafiła do Rumunii, a fragmenty zachodniej Tracji wraz z Adrianopolem dostały się pod zwierzchnictwo Turcji.

Jak się miało wkrótce okazać, wielkie mocarstwa nie mogły zapanować nad ostrą rywalizację państw bałkańskich. Każde z mocarstw zainteresowanych regionem poczuło, że jego interesy są zagrożone. Austrię niepokoił wzrost sił Serbii, Rosję natomiast - ewentualny wzrost wpływów Niemiec w Turcji. Oznaczało to odrodzenie się odwiecznej 'kwestii wschodniej' ( umowna nazwa sprzeczności między mocarstwami europejskimi związanych z upadkiem imperium osmańskiego i podziałem jego terytoriów, zwłaszcza w europejskiej części, czyli na Bałkanach).

Zamiast podsumowania