Zbrojny pokój w Europie. Geneza bloków militarnych

Wprowadzenie

2. połowa XIX wieku. W Europie dzieje się wiele. I gospodarczo i polityczne. Wspomniana wojna krymska, zjednoczenie Niemiec, zjednoczenie Włoch a także niespokojnie znów na Bałkanach. Zamieszkujący je ludy słowiańskie, dążą do wyrwania się spod skrzydeł Turcji. Do tego tworzą się nowe układy polityczne trójprzymierze i trójporozumienie.

Kiedy to było?

Wojna krymska

Po udanym stłumieniu powstania węgierskiego podczas Wiosny Ludów Mikołaj I 
(ten sam, który walczył z Turcją w przededniu powstania listopadowego) znów skierował swoją uwagę na Turcję. Celem jego polityki było opanowanie cieśnin czarnomorskich. A ponieważ postępował wewnętrzny rozkład imperium osmańskiego, Mikołajowi I marzył się także rozbiór Turcji. Plany rosyjskie zwróciły uwagę mocarstw europejskich na kwestię wschodnią, nie po raz pierwszy w tym stuleciu, ale tym razem wypadki potoczyły się w sposób, który zaskoczył cara. Dążąca do osłabienia Turcji Rosja po raz pierwszy napotkała militarny opór Europy.

Konflikt zbrojny między Rosją a Turcją, wspieraną przez koalicję państw zachodnich, który rozpoczął się w 1853 roku i trwał do 1856 roku, nazwano wojną krymską, ponieważ większość walk toczyła się na Półwyspie Krymskim, należącym do Cesarstwa Rosyjskiego. Pretekstem do jej rozpoczęcia było żądanie Rosji, aby władze tureckie uznały ją za opiekuna wszystkich prawosławnych mieszkańców Turcji oraz uregulowały status świętych miejsc, w tym Palestyny. Nie godząc się na ingerencję w swoje wewnętrzne sprawy, Turcja żądania te odrzuciła i wypowiedziała Rosji wojnę. Po pierwszych sukcesach Rosji Turcję wsparła militarnie koalicja Wielkiej Brytanii, Francji i Królestwa Sardynii (Piemontu). Austria zachowała neutralność (co zbulwersowało Mikołaja I, oczekującego wdzięczności za zduszenie powstania węgierskiego podczas Wiosny Ludów), ale wykorzystując sprzyjającą sytuację polityczną, wkroczyła do należących do Turcji bałkańskich księstw naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyzny.

R1c7TGZSmwjed

Mapa wojna krymska w latach 1853‑1856

W 1854 roku wojska koalicji antyrosyjskiej wylądowały pod Eupatorią na Krymie. Działania wojenne ujawniły szokujące ówczesnych obserwatorów zacofanie Rosji
– na południe od Moskwy nie było kolei, transport rosyjskich sił wojskowych odbywał się wozami konnymi i trwał miesiącami. Atakujący drogą morską, Francuzi i Anglicy byli znacznie szybsi. Rosjanie, zamknięci w obleganym Sewastopolu, zostawionym przez cara na łaskę koalicji, bronili się prawie rok, ale w końcu skapitulowali. W czasie działań wojennych zmarł Mikołaj I, a na tron wstąpił Aleksander IIj0000008UFB3v25_000tp001Aleksander II. Z powodu braku możliwości kontynuowania walki, głównie ekonomicznych, Rosja zdecydowała się pójść na ustępstwa. Była to jej pierwsza od wieków przegrana wojna. Jako mocarstwo o zacofanej strukturze gospodarczej i społecznej, z wcielanymi przymusowo do wojska chłopami pańszczyźnianymi, poniosła klęskę w starciu z przemysłowymi mocarstwami Zachodu.

Ciekawostka

R1Db4hME9fOec

Ilu stracja przedstawia an ogromnej połaci ziemi, pod Sewastopolem, w pierwszym rzędzie ustawione armaty a dalej setki namiotów żołnierzy rosyjskich.

Dwór brytyjski delegował na Krym malarza i pioniera fotografii Rogera Fentona (1819–1869), aby ten dokumentował działania wojenne. Fenton wraz z pomocnikiem przemierzał front na wozie, na którym mieściło się jego laboratorium i ciemnia. W takich warunkach powstawał pierwszy na świecie reportaż wojenny. Kilka lat później podobnego zadania podejmie się Feliks Beato, śledzący działania Brytyjczyków na Dalekim Wschodzie.

W marcu 1856 roku podpisano traktat paryski. Ogłoszono w nim neutralność Morza Czarnego, co oznaczało, że odtąd ani Rosja, ani Turcja nie mogły utrzymywać na nim floty wojennej. Mołdawia i Wołoszczyzna rozszerzyły swoją autonomię, powracając jednocześnie pod kuratelę Turcji. Także Serbia zyskała więcej praw w ramach imperium osmańskiego. Nowością było to, że Austria, Wielka Brytania i Francja podjęły się gwarantowania niepodległości i nienaruszalności granic imperium, co na pewien czas wzmocniło pozycję Turcji na arenie międzynarodowej. Wojna krymska osłabiła sojusz państw europejskich, współpracujących od kongresu wiedeńskiego 1815 roku w ramach Świętego Przymierza i 'koncertu mocarstw', i tym samym zakończyła epokę wpływu Świętego Przymierza na sytuację międzynarodową. Do końca XIX wieku Rosja będzie próbowała, z różnym skutkiem, obalić ustalenia paryskie z 1856 roku.

Ciekawostka

R1Wle0K4ooTmz

Obraz przedstawia Florence Nightingale - pielęgniarkę, która przyjmuje rannych, jest w centrum, klęczy przed rannym na noszach. Przez bramę widać więcej chorych i rannych, w oddali wieża meczetu. Prócz pielęgniarki, na obrazie widoczni jej przyjaciele, lekarze, szef kuchni (z parasolką) oraz pielęgniarki. Naprzeciw Florence Nightingale widoczna zakonnica, a obok niej wysoki mężczyzna z  bokobrodami w kapeluszu.

Florence Nightingale (1820–1910) [czyt.: florenc najtingejl], brytyjska pielęgniarka i działaczka społeczna, zasłynęła z tego, że podczas działań wojennych na Krymie zorganizowała służbę medyczną na niespotykaną dotychczas skalę, zapewniając leczenie każdemu rannemu i choremu żołnierzowi. Po powrocie do kraju została okrzyknięta bohaterką narodową, a w brytyjskiej armii mianowano ją ekspertem do spraw wojskowej służby pielęgniarskiej. Wkrótce potem założyła w Londynie pierwszą w świecie szkołę pielęgniarek, tworząc podwaliny nowoczesnego pielęgniarstwa.

Narodziny Austro‑Węgier

W wyniku zjednoczenia Włochj0000008UFB3v25_000tp003zjednoczenia Włoch Austria utraciła kontrolę nad Półwyspem Apenińskim i znalazła się w tarapatach finansowych. Rozpoczął się proces reformowania państwa, którego najważniejszym elementem było wprowadzenie w monarchii austriackiej samorządu krajów koronnych. Po klęsce Austrii w wojnie z Prusami w 1866 roku narody pozostające pod panowaniem Habsburgów (w szczególności Czesi, Polacy i Węgrzy) zaczęły domagać się rozszerzenia autonomii i wprowadzenia systemu federacyjnego. Ostatecznie jednak austriackie cesarstwo zostało w 1867 roku przekształcone w monarchię dualistyczną Austrii i Węgier. Łączyła je osoba monarchy, jednak każda z części zachowała odrębną konstytucję, rząd i parlament.

Rosja i Bałkany w 2. połowie XIX wieku

Po klęsce w wojnie krymskiej Rosja rozpoczęła pod rządami Aleksandra II modernizację państwa. Okres ten zyskał nazwę 'odwilży posewastopolskiej'. Po raz pierwszy od czasów rządzącego w XVIII wieku Piotra I car Rosji wystąpił z tak rozległym planem reform. Dotyczyły one głównie gospodarki, systemu szkolnictwa i sądownictwa. W części Rosji (bez Królestwa Polskiego, Ziem Zabranych i Kaukazu) zaprowadzono samorząd terytorialny (przywilej ten objął tylko szlachtę i inteligencję). Rosja wprowadziła też reformę rolną o połowicznym charakterze. Chłopom dano wolność osobistą, lecz nie przyznano im wystarczającej ilości ziemi. Zapoczątkowała ona jednak kapitalistyczne przemiany i rozwój przemysłu. System samodzierżawia, czyli władzy absolutnej cara, pozostał nienaruszony.

Hasłem rosyjskiej polityki zagranicznej stała się obrona narodów słowiańskich (panslawizm), włączono do niej także chętnie używany przez Rosję argument o konieczności opieki nad ludnością prawosławną. Po śmierci Aleksandra II w wyniku zamachu bombowego, przeprowadzonego przez organizację Narodna Wola (1881), jego następca, Aleksander IIIj0000008UFB3v25_000tp004Aleksander III, odszedł od polityki reform. Korzystną koniunkturę w niecałe dwadzieścia lat później stworzyła wojna prusko‑francuska i zjednoczenie Niemiec w 1871 roku. Rosji udało się wówczas jednostronnie wypowiedzieć neutralizację Morza Czarnego. Znów mogła trzymać u jego wybrzeży flotę wojenną.

Tymczasem w 1875 roku Bałkany znów dały o sobie znać. W Bośni i Hercegowinie, a wkrótce również w Bułgarii wybuchło powstanie antytureckie. Także Serbia i Czarnogóra rozpoczęły walkę o wolność. Wydarzeniom tym patronowała Rosja. Turcja odpowiedziała krwawymi represjami. W drodze tajnego porozumienia z Austro‑Węgrami Rosja zagwarantowała sobie wolną rękę na Bałkanach za cenę odstąpienia Franciszkowi Józefowi IFranciszek Józef IFranciszkowi Józefowi I Bośni i Hercegowiny i w 1877 roku rozpoczęła wojnę z Turcją. W styczniu 1878 roku Rosjanie po szybkiej ofensywie stanęli pod bramami Stambułu. Wielka Brytania i Austria rozpoczęły wówczas intensywne zabiegi dyplomatyczne, aby zatrzymać ekspansję Aleksandra II. Z obawy o cieśniny czarnomorskie pod Stambuł przypłynęły okręty brytyjskie, a rząd londyński zagroził interwencją. Niemniej zwycięstwo Rosji było miażdżące i takie też były warunki pokoju podyktowane dwa miesiące później. Przewidywano w nich nabytki terytorialne dla Rumunii (powstałej ze złączenia Mołdawii i Wołoszczyzny), Serbii, Czarnogóry i Rosji. Miała też powstać Wielka Bułgaria z dostępem do Morza Egejskiego. Plany te przekreśliła jednak dyplomatyczna interwencja mocarstw europejskich, z Niemcami na czele, podczas zwołanej w tym samym roku w Berlinie konferencji mocarstw.

Polityka zjednoczonych Niemiec

Zjednoczenie Niemiec zburzyło równowagę sił w Europie. Decydujący głos w sprawach wojny i pokoju nadal miały takie państwa jak: Austro‑Węgry, Rosja, Wielka Brytania i Francja, ale pojawienie się nowego kontynentalnego mocarstwa zmieniło system europejski. Początkowo sposobem Niemiec na wzmocnienie swojej pozycji w Europie i włączenie się do koncertu mocarstw było utworzenie przez Bismarcka w 1875 roku sojuszu trzech państw zaborczych (sojuszu trzech cesarzy, jak o nim mawiano). Po pewnym czasie współpracę utrudniła monarchom, choć starali się ją kontynuować, rywalizacja Rosji i Austrii na Bałkanach.

Na zwołanym w 1878 roku z inicjatywy Bismarcka kongresie w Berlinie zapadły istotne decyzje dotyczące przyszłości Bałkanów. Ogłoszono niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii. Bułgaria, znacznie okrojona w stosunku do planów Rosji, uzyskała autonomię (a po kilku latach znów poderwała się przeciw Turcji, nieco poszerzając swoje terytorium). Austro‑Węgry rozpoczęły okupację Bośni i Hercegowiny – pozostała ona formalnie w granicach imperium osmańskiego,
ale pod zarządem austriackich urzędników. Ustalenia berlińskie stanowiły ogromny sukces małych narodów na Bałkanach. Zdecydowała o tym ich determinacja w walce o wolność i poparcie zwycięskiej Rosji. Niemniej kongres w Berlinie definitywnie zamknął Rosji drogę na Bałkany, gdzie pozostało jej tylko taktyczne wspieranie ruchów niepodległościowych, natomiast pchnął ją na Daleki Wschód.

Ciekawostka

R1KfhbDGWeVhd

Na obrazie duża sala pośrodku, której stoi stół przykryty ciemną tkaniną. Na około niego siedzą i stoją mężczyźni. Część z nich jest w mundurach, inni mają eleganckie marynarki. Kilku z nich ma czerwone fezy (czapki tureckie) na głowach. W tle widać trzy duże okna z ozdobnie zawieszonymi kotarami. Na podłodze czerwony, gładki dywan.

Pod względem znaczenia i rozmachu kongres berliński z 1878 roku dorównywał kongresowi wiedeńskiemu z 1815 roku. Był potwierdzeniem nowej roli Niemiec w Europie i ich statusu jako kontynentalnego mocarstwa, a także dyplomatycznych talentów Bismarcka. Zwróć uwagę na przedstawioną na obrazie sylwetkę kanclerza, górującą nad innymi politykami.

Ponad trzydziestoletni okres od klęski Francji w 1870 roku do początków XX wieku był czasem pokoju na kontynencie europejskim. W historii zyskał nazwę belle epoque, czyli pięknej epoki. Konflikty, do jakich dochodziło wówczas między mocarstwami, miały charakter wyłącznie zamorski i kolonialny. W Europie zapanował pokój. Było to w dużej mierze zasługą kanclerza Niemiec. Stał się on bowiem gwarantem równowagi europejskiej. Konflikty zamorskie (takie jak wojna chińsko‑japońska, wojna Stanów Zjednoczonych z Hiszpanią czy wojna burska) nie zdołały na nią wpłynąć właśnie za sprawą stworzonego przez niego systemu sojuszy. Pod sam koniec XIX wieku Rosji i Austrii udało się nawet zamrozić rywalizację o Bałkany.

W 1879 roku Rzesza Niemiecka zawarła przymierze z Austro-Węgrami. Był to pierwszy w Europie sojusz wojskowy zawarty w czasie pokoju. Miał on charakter tajny i antyrosyjski: gdyby jedno z państw zostało zaatakowane przez Rosję, drugie miało mu pospieszyć z pomocą. Gdy po kilku latach podano go do wiadomości publicznej, mimo starań Bismarcka wzbudził niepokój w Europie, sygnalizował bowiem narastanie konfrontacyjnych nastrojów w zjednoczonych Niemczech. Dominującą pozycję w militarnym związku dwóch niemieckich dynastii zachowali Hohenzollernowie. Wkrótce udało się przekonać Włochów do przyłączenia się do dwuprzymierza. W podjęciu decyzji pomogło im zajęcie przez Francję w 1881 roku Tunisu na północnym wybrzeżu Afryki, sąsiadującego przez Morze Śródziemne z Sycylią. W ten sposób w 1882 roku doszło do uformowania się trójprzymierza państw, które w czasie I wojny światowej nazywano państwami centralnymi. Włosi mogli liczyć na pomoc obu państw niemieckich w przypadku konfliktu z Francją, a udzielić jej miały w razie ataku Francji na Rzeszę. Francja i Rosja zaczęły wówczas martwić się własną izolacją polityczną.

Prawdziwym dyplomatycznym sukcesem Bismarcka okazało się jednak dopiero zachowanie dobrych relacji z Rosją pomimo przynależności Niemiec do bloku militarnego trójprzymierza o antyrosyjskim charakterze. Uzyskał to dzięki tajnemu rosyjsko-niemieckiemu porozumieniu 'reasekuracyjnemu'. Do podpisania porozumienia doszło w 1887 roku, mimo że rosyjsko‑austriacka rywalizacja o wpływy na Bałkanach pogrzebała dawną solidarność państw zaborczych, a zapisy układu z Rosją pozostawały w oczywistej sprzeczności z tekstem dwu- i trójprzymierza.

Największą troską Bismarcka jako kanclerza Rzeszy było nie dopuścić do porozumienia między Rosją a izolowaną politycznie Francją. Dopóki był u steru rządów, tak się właśnie działo. Bismarck zdołał nawet doprowadzić do 'śródziemnomorskiego' porozumienia Wielkiej Brytanii, Austro‑Węgier i Włoch. Dobrą passę niemieckiej dyplomacji przerwało objęcie osobistych rządów przez Wilhelma IIj0000008UFB3v25_000tp006Wilhelma II, który nie lubił Bismarcka i zdymisjonował go w 1890 roku. Od tego czasu wzmogły się dążenia imperialne Niemiec. Krótko wcześniej rząd niemiecki odmówił Rosji pożyczki, którą próbowała ona zaciągnąć w Berlinie. Sytuację tę wykorzystała Francja, pożyczając rządowi rosyjskiemu ogromne sumy pieniędzy.
Po wielomiesięcznych negocjacjach w 1892 roku Rosja i Francja podpisały też konwencję wojskową, w której zobowiązywały się do natychmiastowego wzajemnego militarnego wsparcia, gdyby Rosję zaatakowały Niemcy lub Austro‑Węgry, a Francję
– Niemcy lub Włochy. Chociaż system europejski — wskutek zwiększającej się liczby porozumień militarnych między mocarstwami — powoli kostniał, ów w istocie zbrojny pokój przetrwał do początku XX wieku, aby następnie w ciągu kilku lat rozsypać się w tzw. drobny mak.j0000008UFB3v25_000tp007drobny mak.

Ciekawostka

RWt9VcJqQ4V7T

Na rysunku naga kobieta we frygijskiej czapce. Siedzi na łóżku , ma założoną nogę na nogę ,prawą ręka przesłania piersi, lewą ręką dotyka pysk niedźwiedzia, który jest z nią w łóżku. Nad łóżkiem zwieszają się rozchylone kotary. Na tej po lewej stronie narysowany jest dwugłowy orzeł.

Ku zaskoczeniu sfer politycznych w Europie okazało się, że republikańska Francja i despotyczna Rosja pomimo odmiennych ustrojów politycznych mają wiele wspólnych celów. Francuska prasa skwitowała tę sytuację satyrycznym rysunkiem, na którym Mariannaj0000008UFB3v25_000tp008Marianna pyta rosyjskiego niedźwiedzia: Jeśli odwzajemnię twoją miłość, czy opatulisz mnie zimą?

RUeUGRvRWnjNZ

Na ilustracji żołnierze wychodzący ze statku, który zacumował w porcie. Wita ich car Rosji. Ubrany w mundur, przy boku ma szablę. Przepasany jest szarfą. Na marynarce munduru ma epolety. Blisko niego z prawej strony chłopiec z lewej kobieta z małą dziewczynką. Car podnosi rękę w geście pozdrowienia. Nieco dalej po jego prawej stronie stoją żołnierze. Ten, który jest na przedzie ma szablę w prawej dłoni. Na przeciwko monarchy znajduje się mężczyzna z brodą w futrzanej czapce. Podobne czapki ma dwóch mężczyzn stojących za carem. W tle widać maszt statku i powiewające bandery.

Kapsuła czasu

R1epCY8jPrpBY

Amerykańska ilustracja prasowa z czasopisma „Puck” przedstawia pięć postaci, cztery kobiety i mężczyznę. Wszyscy unoszą się w powietrzu. Kobiety mają powłóczyste szaty. W rękach mają różne przedmioty: globus i lunetę, pióro i tablicę, trąbkę, biało - czerwoną tkaninę. Jedna z kobiet ma na głowie skrzydła. Mężczyzna jest w środku, ubrany w czarne spodnie, rozpiętą marynarkę i kamizelkę. Ma długą brodę i wąsy. W tle delikatne chmury. Na dole napis w języku angielskim.

Wilhelm, król pruski, a później pierwszy cesarz zjednoczonych Niemiec, po objęciu tronu Prus w 1861 roku rozwiązał parlament (wywołując tym kryzys konstytucyjny) i mianował premierem Bismarcka, zwolennika polityki militarystycznej. Po śmierci Wilhelma w 1888 roku na tron wstąpił jego syn, Fryderyk Wilhelm (Fryderykiem III) Hohenzollern, który poślubił brytyjską księżniczkę Wiktorię, córkę królowej Wiktorii. Znany ze swych liberalnych poglądów, należał do zagorzałych zwolenników brytyjskiego systemu rządów i liberalizacji Prus. Miał wówczas 56 lat i raka krtani. Z powodu choroby Fryderyk musiał komunikować się z otoczeniem, pisząc. Mowy cesarza Niemiec odczytywała jego żona. Rządy Fryderyka, które trwały tylko 99 dni, nie miały znaczącego wpływu na historię kraju. Zmarł 15 czerwca 1888 roku. Jego syn, Wilhelm II Hohenzollern, wstąpił na tron w wieku 29 lat. W przeciwieństwie do ojca nie miał poglądów liberalnych i ostatecznie doprowadził Niemcy do I wojny światowej.

Zamiast podsumowania