Komisja Edukacji Narodowej i jezuici

RwYL8uIXPlxw4

Portret Wojciecha Bogusławskiego. Mężczyzna na tle drzewa. Na głowie cylinder, jedna ręka oparta o pień drzewa, a druga na książce. Ubrany w koszulę i żakiet a pod szyją ma zawiązana w kokardę chustę. Ma kręcone włosy, na małym palcu pierścień. Ma jasne spodnie i ciemny płaszcz.

WodewilwodewilWodewil Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale jest uważany za pierwszą, polską operę narodową. Jan Stefani napisał w 1794 r. muzykę do słów libretta Wojciecha Bogusławskiego. Wystawiono go tuż przed wybuchem powstania kościuszkowskiego. Na premierze pojawiły się elity Warszawy, które bez trudu odczytywały niepodległościowe fragmenty tekstu.

RODg4XXrGm1Ak

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Zasługi Komisji Edukacji Narodowej”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Zasługi Komisji Edukacji Narodowej”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RODg4XXrGm1Ak

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Zasługi Komisji Edukacji Narodowej”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

RBbvmmvvYxKtJ

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Kasta zakonu jezuitów. Majątek pojezuicki”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Kasta zakonu jezuitów. Majątek pojezuicki”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RBbvmmvvYxKtJ

Nagranie video. Wyświetla się plansza z tytułem: „Kasta zakonu jezuitów. Majątek pojezuicki”. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Kiedy to było?

Czarna legenda jezuitów

Jednym z podstawowych problemów katolickich monarchii absolutnychmonarchia absolutnamonarchii absolutnych była względna niezależność Kościoła. Problem ten został rozwiązany w państwach protestanckich, gdzie po wprowadzeniu reformacji to właśnie władca stawał się głową miejscowego Kościoła. W katolicyzmie podporządkowanie jednostki było dwojakie:
od strony świeckiej - władcy, jako członka wspólnoty religijnej – papieżowi.

Niezgodność ta uwidaczniała się również w odniesieniu do wielkich międzynarodowych zakonów, których członkowie przemieszczali się między prowincjami i krajami z zasiadającymi tam na tronach różnymi władcami. W przypadku zakonu jezuitówjezuicijezuitów sytuacja była jeszcze bardziej skomplikowana z powodu ich roli w systemach oświatowych i znaczenia prac misyjnych oraz zgromadzonych, znacznych majątków. W dodatku od chwili powstania zakonu protestancka propaganda nie ustawała w jego dyskredytowaniudyskredytacjadyskredytowaniu. To spowodowało powstanie 'czarnej legendy' jezuitów. Zazdrość o pieniądze i wpływy. Legenda zdecydowała o upadku najpotężniejszego z katolickich zakonów i znaczącym osłabieniu papiestwa, któremu Towarzystwo Jezusowe zawsze pozostawało lojalne.

RDahs4Rdy46hL

Na rysunku góra z ludzi i tablic kamiennych. Ludzie są przygnieceni. Nad nimi chmury, na których stoją ludzie. Na samej górze trójkąt w kole, który promieniuje. W tle góry. Pod rysunkiem nieczytelne napisy.

R1Sx3vMvyib2O

Portret Markiza de Pombal. Osoba w peruce siedzi na krześle. W tle widać wybrzeże z budynkami i statkami. Na pierwszym planie stół i porozrzucane zwoje papierów z planami. Mężczyzna opiera rękę o stół, gdzie także leży książka. W tle pomnik i filar z czerwonym suknem. Mężczyzna jest ubrany elegancko, ma szerokie rękawy, płaszcz, spodnie do wysokości kolan, białe okrycie łydek. Na szyi krzyż.

Kasata Towarzystwa Jezusowego

Problemy zakonu rozpoczęły się w Portugalii, w której usiłowano wprowadzić absolutyzm oświecony. Po układzie z 1750 r. część misji jezuickich w hiszpańskim Paragwaju miała zostać przejęta przez Portugalczyków. Wywołało to nierówną wojnę Indian z kolonialnymi mocarstwami, a winą za to obarczono braci zakonnych.
Po trzęsieniu ziemi w 1755 r., które niemal całkowicie zniszczyło Lizbonę, w wielu kazaniach jako przyczynę nieszczęścia wskazywano bezbożność rządzących. W efekcie doprowadziło to do usunięcia jezuitów z Portugalii w 1759 roku.

Nieco inne podłoże miało usunięcie zakonu z Francji w 1764 roku i z Hiszpanii
w 1767 roku. Władcy dokonywali tam masowych aresztowań zakonników, których deportowali na teren papiestwa, gdzie ich liczba rosła w szybkim tempie.

ReAQSrNewuXvI1

Biało‑czarny obraz Papieża Klemensa XIV. Na głowie czapka z krzyżem. Papież siedzi na krześle i unosi prawą rękę. Ma sobie ma stułę i kapę. Na palcu pierścień. Fotel jest zdobiony.

Pod presją wydarzeń papież Klemens XIV zdecydował się ogłosić w 1773 r. bullę Dominus Ac Redemptor [czyt.: dominus aci redemptor], rozwiązującą Towarzystwo Jezusowe. Na niektórych terenach powstały świeckie organizacje, które podtrzymały działalność zakonu na niwie oświatowej. Tak zrobiono m.in. w Prusach i Rosji.

R3sHKw0ClGiJn

Rysunek przedstawiający ruiny Lizbony. Obóz ocalonych poza Lizboną. Na górze napis w języku obcym na tle chmur. Na pierwszym planie ludzie w różnych pozach od klęczących po mdlejących i unoszących dłonie do góry. Kilka osób dźwiga ciężary. Za nimi namioty. A jeszcze dalej zniszczone budynki.

RwofFGUOIsbTj

Zdjęcie dwóch stron w języku łacińskim, ze zdobieniami na górze na starym żółtym papierze. Dokument po łacinie - Dominus ac Redemptor

Problemy wywołane kasatą jezuitów – Francja, Rzeczpospolita inne kraje

Z kasatąkasatakasatą jezuitów w Rzeczypospolitej wiązały się duże problemy, ponieważ system oświatowy w znacznej części oparty był na sieci kolegiów jezuickich.
Od XVI wieku zakon został obdarowany licznymi majątkami, a jego sieć szkół zapewniała wykształcenie około 80% szlachty. W 1773 r. Towarzystwo liczyło
2362 zakonników i prowadziło 132 placówki.

W innych krajach sytuacja nie była tak dramatyczna, choć i tam likwidacja jezuitów wywołała sporo zamieszania.

RU3j35AuvZ7FQ

Rysunek pokazujący jezuickie kolegium La Flèche. Na początku budynki dwupiętrowe i jednopiętrowe tworzące ścianę. W głębi wewnętrzne podwórka utworzone przez otoczenie budynkami. Za budynkami rozległe ogrody. W prawym i lewym rogu nieczytelne napisy w języku francuskim.

Komisja Edukacja Narodowej

Jednym z ważniejszych osiągnięć sejmu rozbiorowegosejm rozbiorowysejmu rozbiorowego była zgoda na powołanie Komisji Edukacji Narodowej (KEN). Miała ona charakter niemal niezależnego 'ministerstwa' (departamentu Rady Nieustającej). O jej znaczeniu najlepiej świadczy fakt, że gdy nastąpiła likwidacja znienawidzonej Rady Nieustającej, KEN pozostawiono i działała ona do końca istnienia niepodległego państwa.

Przyjęto zasadę, że dobra pojezuickie miały być oddawane w ręce prywatne, a ściśle określona część przynoszonych przez nie dochodów musiała być przekazywana
na cele oświatowe. Dla zarządzania tymi dochodami oraz dla zorganizowania racjonalnego, kontrolowanego przez państwo systemu oświatowego powołano specjalną Komisję.

R1aPMLC3vSzod1

Obraz przedstawiający Ignacego Jakuba Massalskiego. Na ciemnym tle mężczyzna z siwymi włosami zawiniętymi nad uszami. Na szyi i ubraniu różne krzyże.

Komisja miała charakter kolegialny i składała się początkowo z 8 osób mianowanych przez króla na sześć lat. Zasiadali w niej różni ludzie, poczynając od późniejszego zdrajcy biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego
(jako prezes KEN popełnił nadużycia finansowe, był też jednym z inicjatorów konfederacji targowickiej po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja), przez późniejszego prymasa i brata królewskiego Adama Kazimierza Poniatowskiego (prezes KEN od 1776r. ) oraz przez Adama Kazimierza Czartoryskiego (członka KEN w latach 1773–1792) po Hugona Kołłątaja (z ramienia KEN przeprowadził w latach 1777‑1780 reformę Akademii Krakowskiej) kierującego pracą grupy artystów i uczonych, którzy byli rzeczywistymi autorami osiągnięć Komisji.

Komisji udało się wprowadzić przemyślaną i prostą strukturę szkół podległych KEN, poczynając od Szkół Głównych (uniwersytetów w Krakowie i Wilnie), przez wydziałowe, podwydziałowe i parafialne. Szkoły miały spełniać zadania edukacyjne, ale też być otwarte na potrzeby kraju oraz uczyć patriotyzmu.

Najniższym stopniem były szkoły parafialne przeznaczone dla niższych stanów (chłopów i mieszczan), pośrednim szczeblem były państwowe szkoły powiatowe
– do których głównie trafiały dzieci z rodzin szlacheckich, ale które były też otwarte dla najzdolniejszej młodzieży ze stanów niższych, zaś stopniem najwyższym były dwa uniwersytety – w Wilnie i Krakowie.

KEN opracował zbiór przepisów szkolnych. Komisja zajęła się też domowym kształceniem dziewcząt.

Towarzystwo Ksiąg Elementarnych

Już w 1775 r. KEN powołała Towarzystwo Ksiąg ElementarnychTowarzystwo Ksiąg ElementarnychTowarzystwo Ksiąg Elementarnych, na czele którego stanął członek Komisji Ignacy Potocki. Sekretarzem został Grzegorz Piramowicz,
były jezuita, który aktywnie działał niemal do końca niepodległości.

R50S91n1kppK41

Obraz pokazujący Grzegorza Piramowicza. Ciemny ubiór zlewa się z ciemnym tłem. Na szyi krzyż, białe włosy.

Zadaniem Towarzystwa było opracowanie programów nauczania
dla szkół państwowych oraz podręczników do różnych stopni i przedmiotów edukacji. W pewnym sensie Towarzystwo stało się niemal integralną częścią 'ministerstwa', jego oddziałem odpowiedzialnym za proces dydaktyczny.

Jego wielką zasługą było wydanie wielu podręczników, poczynając od wydanego w  1785 r. Elementarza dla szkół parafialnych narodowych (red. Piramowicza) do Powinności nauczyciela (1787) czy Gramatyki dla szkół narodowych (1778). Zadbano też o powstanie podręczników do przedmiotów nie‑humanistycznych, np. Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783).

RlN4NVvAr8znS

Zdjęcie okładki książki pt. Logarytmy dla szkół narodowych. W prawnym górnym rogu pieczątka z orłem, a kolejna pod poprzednią pieczątką. W prawym dolnym rogu pieczątka bibioteki. Na okładce napis: Pierwfzy raz wydane, Cena oprawnych papier gr: 20, W  Warszawie Roku, W drukarkni J. K. Mci i Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum.

Szkoły Główne – Kraków i Wilno

Na fali zmian wywołanych reformami oświatowymi wymuszonymi powołaniem Komisji Edukacji Narodowej przeprowadzono także reorganizację dwóch uniwersytetów, czyli tzw. szkół wyższych. W Krakowie zrobił to Hugo Kołłątaj w latach 1777‑1780, a w Wilnie Marcin Poczobut‑Odlanicki w latach 1780‑1781.
Mimo oporu środowiska akademickiego zgodnie z oświeceniowymi tendencjami rozbudowano katedry matematyczne, przyrodnicze i nauk medycznych.

Zdecydowano się także powołać seminaria kształcące kadrę dydaktyczną
dla szkolnictwa podlegającego KEN. Zastąpiło ono kształcenie nauczycieli zdominowane przez placówki kościelne. Teraz odbywało się ono w duchu znacznie bardziej świeckim, co w kapitalny sposób przyspieszało proces 'sekularyzacjisekularyzacjasekularyzacji' programów i całego systemu oświatowego. Komisja Edukacji Narodowej działała
do 1794 roku.