W starożytności na wybrzeżach Morza Śródziemnego powstały społeczności, które z czasem wytworzyły wysoko rozwinięte kultury. Dzisiaj walory tych kultur uznajemy za niezwykle ważne dla cywilizacji europejskiej. Dziedzictwo starożytnej Grecji, kultura cesarstwa rzymskiego i religia chrześcijańska stały się podwalinami kulturowej wspólnoty naszego kontynentu – Europy.

R1Cuv4xOUURtI
Forum Romanum współcześnie
Źródło: Ville Miettinen, CC BY 2.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3499914.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jakie warunki środowiska przyrodniczego sprzyjające osadnictwu występują w Europie Południowej;

  • że w Europie Południowej powstały wielkie kultury, których dokonania w istotny sposób wpłynęły na rozwój cywilizacji w Europie;

  • że źródłem informacji o rozmieszczeniu zjawisk i obiektów są mapy ogólnogeograficzne i mapy tematyczne.

Twoje cele
  • wykażesz czynniki przyrodnicze, które wpłynęły w starożytności na powstanie i rozwój wielu społeczeństw w basenie Morza Śródziemnego;

  • wskażesz na mapie tematycznej typowe walory przyrodnicze i kulturowe Europy Południowej;

  • wykażesz rolę i znaczenie turystyki;

  • wykorzystasz źródła informacji do opisu wybranych walorów turystycznych w Europie Południowej.

iauSH7ti6J_d5e179

1. Europa Południowa – tereny wczesnego osadnictwa

Za początki powstania cywilizacji europejskiej uznaje się przeniesienie osiągnięć starszej cywilizacji azjatyckiej na tereny młodszych kolonii położonych na wyspach leżących we wschodniej części Morza Śródziemnego. Prawdopodobnie 6 tys. lat p.n.e. do wschodnich obszarów Europy Południowej zaczęli napływać osadnicy z Azji Mniejszej. Półwysep Azji Mniejszej jest oddzielony od Europy cieśninami Bosfor i Dardanele, które w najwęższym miejscu mają ok. 1 km szerokości. Wśród napływających ludów byli zapewne pasterze i rolnicy z terenów Żyznego Półksiężyca, tj. miejsca, gdzie wcześniej udomowiono wiele roślin i zwierząt.

Ciekawostka

Żyzny Półksiężyc to wyżynny obszar o łukowatym kształcie na pograniczu Afryki i Azji rozciągający się od doliny dolnego Nilu (Egipt) poprzez wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego aż po dolinę środkowego Tygrysu i Eufratu (Mezopotamia). Ponad 8 tys. lat temu właśnie na tych terenach zapoczątkowano procesy produkcji żywności opartej na uprawie roślin i hodowli zwierząt. Do najważniejszych czynników, które sprzyjały procesom udomowienia roślinzwierząt (domestyfikacji), należą:

  • dość duży obszar o ciepłym klimacie śródziemnomorskim;

  • duże zróżnicowanie gatunkowe ze znacznym udziałem roślin jednorocznych;

  • wielkie zróżnicowanie ukształtowania powierzchni przyczyniające się do różnorodności naturalnych ekosystemów;

  • duża różnorodność zwierząt, które mogły być udomowione.

Grupy łowców i zbieraczy dostrzegły, że istnieją sposoby pozyskiwania żywności poprzez coroczną uprawę roślin, które wcześniej rosły tylko dziko. Jako pierwsze udomowiono 8 gatunków roślin nazywanych założycielskimi. Należały do nich:

  • zboża – pszenica samopsza, pszenica płaskurka i jęczmień;

  • rośliny motylkowe – soczewica, groch zwyczajny, ciecierzyca pospolita i wyka;

  • roślina włóknista – len.

Nieco później udomowiono 4 gatunki zwierząt: owcę, kozę, świniękrowę.
Do skutków rozwoju rolnictwa należą:

  • wzrost efektywności produkcji żywności;

  • różnorodne innowacje techniczne;

  • rozwój sposobów wymiany żywności (rozwój handlu);

  • osiadły tryb życia człowieka, co przyczyniło się do powstania wsi, a następnie miast, oraz stały wzrost liczby ludności na danym terenie.

W ciągu kilku wieków tereny Europy Południowej zostały dość gęsto zaludnione. Sprzyjał temu łagodny klimat, dostęp do wody pitnej oraz możliwości żeglowania po spokojnych wodach Morza Śródziemnego leżącego między brzegami trzech kontynentów – Europy, Azji i Afryki – zaliczanych później do tzw. Starego Świata. Działalność ludzi spowodowała zmiany w naturalnych formacjach roślinnych regionu śródziemnomorskiego. Przyczynił się do tego m.in. nadmierny wypas kóz i owiec na stokach oraz wycinanie lasów. Drewno było cennym surowcem, a niektóre gatunki drzew, np. cedr libański, nadawały się szczególnie do budowy statków. Roślinność naturalna nie mogła się odrodzić i z czasem pojawiły się suche, twardolistne zarośla typu makia.
Trzy uprawy stały się niezwykle ważne w regionie – pszenica uprawiana na terenach płaskich oraz oliwkiwinorośl rosnące na stokach i w dolinach górskich. Człowiek zachował także użyteczne, dziko rosnące drzewa, np. kasztan jadalny i dąb korkowy.

R1e2520NVJTSt1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY-SA 3.0.
iauSH7ti6J_d5e266

2. Europa południowa – wielkie kultury basenu Morza Śródziemnego

Za najstarszą kulturę w basenie Morza Śródziemnego uważa się kulturę minojską na Krecie. Zachowane dokumenty wskazują, że w XVII wieku p.n.e. mieszkańcy Krety panowali nad całym znanym sobie obszarem morskim, tworząc pierwsze w świecie morskie imperium. Do zniszczenia państwa przyczynił się prawdopodobnie wybuch wulkanu na wyspie Thira (Santorini). Trzęsienie ziemi wywołane wybuchem oraz potężna fala morska typu tsunami zniszczyły stolicę państwa – Knossos.

Historia starożytnej Grecji obejmuje okres ponad tysiąca lat. Jej pierwszy etap to prawdopodobnie upadek Troi w 1184 roku p.n.e., który miałby ułatwić rozwój państwa greckiego. Wykopaliska świadczą, że historia wojny trojańskiej opisana przez Homera w Iliadzie oparta była na rzeczywistych wydarzeniach. Od VIII do IV wieku p.n.e. trwał Złoty Wiek greckich miast–państw. Początek tej epoki wyznaczają pierwsze igrzyska olimpijskie, które odbyły się w 776 roku p.n.e. Miasta greckie prowadziły wówczas intensywną kolonizację, podbijając wybrzeża Morza Śródziemnego i zakładając tam nowe kolonie. Do tych najbardziej znanych miast–kolonii należały: Naksos, Messyna i Syrakuzy na Sycylii, Massilia (obecnie Marsylia) oraz Napolis (Neapol).

Od III wieku p.n.e. rozpoczyna się ekspansja starożytnego Rzymu na tereny zajęte przez Grecję i miasta–kolonie greckie. Za końcowy etap uznaje się zdobycie Syrakuz – miasta bronionego m.in. przez Archimedesa w 212 roku p.n.e.

Ciekawostka

„Otóż Archimedes przeciw tej okrętowej akcji rozmieścił na murach różnej wielkości miotacze pocisków. W okręty stojące z dala ciskał bardzo ciężkimi głazami, w bliższe celowo mniejszymi, ale za to z tym większą częstością. Wreszcie, żeby jego strona mogła zasypywać przeciwnika pociskami sama nie narażona na rany, porobił w murze od dołu do góry gęsto rozmieszczone otwory rozwartości około łokcia i przez te dziury atakowano napastnika z ukrycia częścią strzałami, częścią pociskami z małych skorpionów”. 

(Źródło: Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, t. II, tłum. A. Kościółek, oprac. M. Brożek, Wrocław 1974, s. 213‑214.)

W kolejnych wiekach następuje zjawisko przenikania się kultury greckiej i rzymskiej. Jednak tradycja hellenistyczna (grecka) trwała jeszcze długo po upadku państwa. Wyrocznia delficka w Grecji działała aż do 267 roku n.e., kiedy padła ofiarą barbarzyńców. Igrzyska olimpijskie odbywały się co 4 lata, aż do 392 roku n.e. Akademia Ateńska nauczała aż do 529 roku n.e., kiedy zamknął ją Justynian. Bibliotekę w Aleksandrii, uszkodzoną podczas oblężenia miasta przez Juliusza Cezara w 47/48 roku p.n.e., a zamknięto dopiero w 641 roku n.e. po utworzeniu muzułmańskiego kalifatu.

Starożytną Grecję tworzyły odrębne miasta, które rozszerzały swoje wpływy wzdłuż żeglownych szlaków Morza Śródziemnego. Starożytny Rzym od początku był zwartym państwem, które rozszerzało granice dzięki podbojom terytorialnym dokonywanym przez swoje legiony. Według historyków Cesarstwo Rzymskie trwało od 753 roku p.n.e., to jest od założenia Rzymu (wiecznego miasta), do 1453 roku n.e., gdy Turcy zdobyli Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł). W szczytowym okresie wpływy Rzymu objęły całą Europę Południową i duże obszary Europy Zachodniej. Linia graniczna biegła od Muru Hadriana w Wielkiej Brytanii po deltę Dunaju nad Morzem Czarnym.
Wiele wytworów nauki i najszerzej rozumianej kultury greckiej oraz rzymskiej uległo zagładzie. Część została zachowana w tradycji chrześcijańskiej i Bizancjum (Konstantynopola). Niektóre odkryto ponownie w czasach renesansu, a nawet czasach późniejszych. Należy jednak przyjąć, że to, co przetrwało, uznaje się za istotny składnik kultury i cywilizacji europejskiej.

Ciekawostka

Już w starożytności doceniano, a także próbowano sklasyfikować ówczesne „walory turystyczne”. Takim najstarszym znanym zestawieniem jest lista „cudów świata” pochodząca z epigramu Antypata z Sydonu, który w II wieku p.n.e. uznał wyjątkowość siedmiu obiektów. Były to: mury Babilonu, chryzelefantynowy posąg Zeusa w Olimpii dłuta Fidiasza, wiszące ogrody Semiramidy w Babilonie, Kolos – posąg Heliosa, greckiego boga słońca na wyspie Rodos, piramidy egipskie, grobowiec Króla Mauzolosa w Halikarnasie i świątynia Artemidy w Efezie. Później dodawano lub zastępowano „cuda” i obecnie na powyższej liście zamiast murów Babilonu umieszcza się aleksandryjską latarnię morską na wyspie Faros. Warto zauważyć, że pięć spośród siedmiu cudów to arcydzieła architektury greckiej, ale tylko dwa z nich leżą w Europie.

Polecenie 1

Wskaż, które z siedmiu cudów starożytnego świata przetrwały do naszych czasów.

RwPtSkG9TXFXv
Możliwe odpowiedzi: 1. Piramida Cheopsa, 2. Posąg Zeusa w Olimpii, 3. Nieprawidłowa odpowiedź A, 4. Nieprawidłowa odpowiedź A
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iauSH7ti6J_d5e406

3. Europa Południowa – walory turystyczne

atrakcyjności turystycznej Europy Południowej decydują głównie następujące czynniki:

  • ciepły klimat śródziemnomorski sprzyjający wypoczynkowi nad wodą;

  • skupienie niezwykłych walorów kulturowych związanych z historią naszego kontynentu;

  • duże zróżnicowanie rzeźby terenu i ciekawa szata roślinna.

Europa Południowa jest regionem, do którego corocznie napływa największa liczba turystów odwiedzających nasz kontynent. W tabeli zestawiono państwa Europy Południowej z liczbą turystów i wysokością wpływów z turystyki.

Liczba turystów w wybranych państwach Europy Południowej i wpływy z turystyki w 2020 roku

Państwo

Liczba turystów
[mln]

Wpływy z turystyki
[dolary USA]

Średnie wpływy od 1 turysty
[USD]

Albania

2,6

1 mld 243 mln

478

Bośnia i Hercegowina

0,20

438 mln

2190

Bułgaria

5,0

1 mld 792 mln

358

Chorwacja

21,6

5 mld 631 mln

261

Czarnogóra

1,66

180 mln

108

Grecja

7,4

14 mld 200 mln

1918

Hiszpania

36,4

31 mld 592 mln

868

Macedonia Płn.

0,2

253 mln

1265

Malta

0,7

1 mld 185 mln

1692

Portugalia

4,2

10 mld 522 mln

2505

Serbia

0,4

1 mld 422 mln

3555

Słowenia

1,2

1 mld 418 mln

1182

Turcja

16,0

13 mld 771 mln

861

Włochy

38,4

20 mld 459 mln

533

Źródło: world.data.org

Wpływy z turystyki stanowią istotną pozycję w budżecie każdego z państw Europy Południowej, a zwłaszcza tych mniejszych – Chorwacji, Malty, Słowenii. Tabela pokazuje, że najwięcej turystów przyjeżdża do państw dużych, które posiadają najcenniejsze walory kulturowe i wypoczynkowe. O aktywności turystycznej jakiegoś obszaru nie decydują same walory turystyczne, ale także sposób i jakość obsługi turystów czy infrastruktura turystyczna, na którą składają się: baza transportowa, noclegowa, gastronomiczna. Istotną rolę odgrywa także reklama oraz dostosowanie oferty turystycznej do wieku, zainteresowań i możliwości finansowych turystów.

Polecenie 2

Przeanalizuj dane z tabeli i odczytaj, w których państwach Europy Południowej przeciętny turysta wydaje najwięcej pieniędzy, a w których najmniej. Spróbuj wyjaśnić przyczyny takiego stanu rzeczy. Czy decydująca jest tylko atrakcyjność turystyczna danego kraju, czy też wpływ mają inne czynniki, jak np. ceny, jakość obsługi, dostępność dla turystów itp.?

R9c2CdwIgcvNR
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Uzasadnij, dlaczego przeciętny turysta wydaje więcej pieniędzy podczas podróży do Bośni i Hercegowiny czy Serbii, a najmniej podczas podróży do Grecji czy Bułgarii. Czy o wysokości wydatków decyduje jedynie atrakcyjność turystyczna danego kraju?

R1OxoIjVmfFpA
(Uzupełnij).
R1RwUh4yXhZpJ1
Ilustracja przedstawia mapę Europy Południowej i jej najwybitniejsze walory krajoznawcze. Na mapie sygnaturami zaznaczono: ośrodki kulturowe (czerwonymi kółkami) i obiekty przyrodnicze (zielonymi trójkącikami) z walorami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego UNESCO. Dodatkowo fioletowymi trójkącikami oznaczono miejsca, w których znajdowały się jedne z siedmiu cudów starożytnego świata.
Wielkie ośrodki europejskiej kultury są na mapie oznaczone podwójnymi, dużymi, czerwonymi kółkami; należą do nich: Madryt, Florencja, Wenecja, Rzym, Ateny, Stambuł. Największe zagęszczenie sygnatur jest we Włoszech, Grecji i w Hiszpanii. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Zastosowano podziałkę liniową od zera do sześciuset kilometrów, na której jeden odcinek to dwieście kilometrów. Na Półwyspie Pirenejskim do ośrodków kulturowych zaliczają się: La Coruña, Altamira, Bilbao, Santiago de Compostella, Burgos, Guimarães, Porto, Salamanka, Segowia, Ávila, Escorial, Batalha, Tomar, Alcobaça, Lizbona, Évora, Arenjuez, Toledo, Merida, Kordowa, Sewilla, Grenada, Walencja, Cáceres, Poblet, Barcelona, Ibiza. Do wyjątkowych obiektów przyrodniczych zaliczono: Picos de Europa, Doana i Elche, Pireneje Zachodnie, Ordesa. We Francji ośrodki kulturowe to: Carcasonne, Arles, Pont du Gard, Korsyka i Awinion, a do obiektów przyrodniczych zalicza się Mont Perdu. We Włoszech ośrodki kulturowe to: Barumini, Valcamonica, Mediolan, Werona, Mantua, Genua, Padwa, Ferrara, Modena, Rawenna, Piza, San Gimignano, Urbino, Asyż, Neapol, Agrigento, Syrakuzy. Wyjątkowe obiekty przyrodnicze to: Jaskinie Fresassi, Wyspy Liparyjskie, Wezuwiusz i Etna. Na półwyspie Apenińskim do ośrodków kulturowych zaliczono również San Marino i Watykan. Na Malcie oznaczonym ośrodkiem kulturowym jest La Valetta. W Słowenii wyjątkowym obiektem przyrodniczym są Jaskinie Škocjańskie, a w Chorwacji – Jeziora Plitwickie. Chorwackie ośrodki kulturowe to: Dubrownik, Szybenik i Split. Do ośrodków kulturowych zaliczono również leżące na wschód Kosowo. W Czarnogórze obiektem przyrodniczym jest Durmitor, a obiektem kulturowym – Kotor. W Serbii obiektami kulturowymi są Studenica i Sopoćani. W Rumunii obiektami kulturowymi są Orastie i Sighisoara, a obiektem przyrodniczym – Delta Dunaju. 
W Bułgarii obiektami kulturowymi są: Nesebyr, Sofia, Kazanłyk i Rylski Monastyr, a obiektem przyrodniczym – Pirin. W Macedonii obiektem kulturowym jest Ochryda. W Grecji obiektami kulturowymi są: Meteory, Korfu, Nea Moni, Samos, Delos i Patmos, Saloniki, Athos, Osios Lukas, Delfy, Dafni, Olimpia, Epidauros, Bassaj, Mykeny, Mistra. Greckimi obiektem przyrodniczym są Samaria i Olimp, a Posąg Zeusa w Olimpii oraz Rodos zaliczane są do miejsc, w których znajdowało się siedem starożytnych cudów świata. Takie miejsca są także w Turcji, to Efez i Halikarnas. Tureckim obiektem kulturowym jest Troja.
Europa Południowa – walory krajoznawcze
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa przedstawia wybrane miasta, ośrodki, zabytki lub inne obiekty, które objęto szczególną ochroną i wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Mapa nie oddaje jednak całego bogactwa kulturowego regionu Europy Południowej. Nie znalazło się tam wiele mniejszych obiektów, takich jak: wyspa Capri, tereny krasowe na Półwyspie Bałkańskim, Skała Gibraltaru – Słupy Herkulesa. Każda miejscowość zaznaczona na powyższej mapie ma długą i bogatą historię.
Dzisiaj kilka miast leżących w tym regionie ze względu na ich znaczenie turystyczne nazywa się wielkimi ośrodkami europejskiej kultury. Są to: Ateny, Rzym, Florencja, Wenecja, Madryt, Barcelona, Stambuł. Europa Południowa jest najczęściej odwiedzanym przez turystów regionem na świecie. Przynosi on ok. 20% światowego dochodu z obsługi ruchu turystycznego.

Polecenie 3

W Europie Południowej jest wiele obiektów i miejscowości często odwiedzanych przez turystów. Wybierz jeden obiekt – może to być miasto, budowla, ruiny, obiekt przyrodniczy czy inny – i przedstaw jego walory. Co i dlaczego jest magnesem przyciągającym doń turystów? Wykorzystaj informacje z różnych źródeł.

R9c2CdwIgcvNR
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iauSH7ti6J_d5e473

Podsumowanie

  • Około 6 tys. lat p.n.e. do wysp leżących na Morzu Egejskim dotarli pierwsi przedstawiciele starszych cywilizacji pochodzących z Azji Mniejszej.

  • Basen Morza Śródziemnego stał się kolebką wielkich cywilizacji świata starożytnego. Tu powstała i rozwinęła się kultura helleńska (starożytnej Grecji) i kultura cesarstwa rzymskiego. Tu także uformowała się religia chrześcijańska, która w VII wieku n.e. zaczęła dominować w Europie.

  • Europa Południowa jest regionem przyciągającym corocznie ponad 220 mln turystów. Do najważniejszych walorów tego obszaru należą stabilny, ciepły klimat sprzyjający wypoczynkowi nad wodą oraz skupienie wielkiej ilości walorów kulturowych związanych z historią naszego kontynentu. Znaczenie ma też dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna.

  • Wielkimi ośrodkami turystycznymi Europy Południowej są: Ateny, Rzym, Florencja, Wenecja, Madryt, Barcelona, Stambuł.

Praca domowa

Wymień składniki środowiska przyrodniczego Europy Południowej, które sprzyjają osadnictwu w tym regionie.

R9c2CdwIgcvNR
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
iauSH7ti6J_d5e547

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na mapie politycznej Europy wskaż i odczytaj nazwy współczesnych państw leżących w Europie Południowej.

R1R3tOSYmcGeI
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RPux6BQtD4wGK
Zaznacz państwa, które leżą na południu Europy. Możliwe odpowiedzi: 1. Rosja, 2. Chorwacja, 3. Grecja, 4. Rumunia, 5. Litwa, 6. Holandia, 7. Hiszpania, 8. Polska, 9. Macedonia, 10. Czarnogóra
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 2

Wyjaśnij i napisz czym są: kultura, cywilizacja, turystyka.

R9c2CdwIgcvNR
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 3
RInUdESkPMvrV1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 4
R1LG9L7eJb6oK1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
R1Efxt5FgQgeb1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 6
R1QWIM3Bng0Sa1
Do wymienionych nazw miast dopasuj odpowiednie nazwy obiektów. Bazylika i Plac Św. Marka Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny cieśnina Bosfor Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny historyczne siedem wzgórz Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny katedra Santa Maria del Fiore Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny Muzeum Narodowe Prado Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny ruiny świątyni Partenon Możliwe odpowiedzi: 1. Madryt, 2. Florencja, 3. Stambuł, 4. Wenecja, 5. Rzym, 6. Ateny
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
2
Ćwiczenie 7
R9NDwAs6UMukS1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY-SA 3.0.