Twardy granit krystalizuje w głębokich warstwach litosfery, a procesy wewnętrzne mogą go wypiętrzyć w ogromne góry. Zewnętrzne siły kruszą bloki skalne, w wyniku czego powstają mniejsze kamienie, potem żwir i w końcu coraz drobniejszy piasek. Przyjrzyjmy się, jak natura zmienia potężne skały w pył.
RfXVnm3CO2bNm Ilustracja przedstawia fragment pasma górskiego. Szczyty skaliste o ostrych krawędziach, porośnięte ubogą niską roślinnością. Na górze znajduje się postrzępiona grań, poniżej nagromadzony drobny materiał skalny pochodzący z niszczenia stoku. W prawym dolnym rogu pas zielonych mchów i porostów. Niebo niebieskie, bezchmurne.
Materiał skalny, który odpadł od stromego stoku górskiego w wyniku procesu wietrzenia gromadzi się u podnóża tworząc tzw. stożek piargowy
Źródło: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
Twoje cele
Zdefiniujesz i opiszesz procesy wietrzenia.
Rozróżnisz typy wietrzenia.
Wskażesz konsekwencje powierzchniowych ruchów masowych.
1. Co powoduje rozpad skał zwany wietrzeniem? Proces rozpadu skał prowadzący do zmian ich własności chemicznych lub fizycznych nazywamy wietrzeniem wietrzenie wietrzeniem . Materiał skalny będący produktem tego procesu to zwietrzelina . Ze względu na czynniki powodujące proces wietrzenia oraz charakter zmian zachodzących w skałach wyróżniono trzy typy wietrzenia skał.
Wietrzenie fizyczne Wietrzenie fizyczne wietrzenie fizyczne (mechaniczne) Wietrzenie fizyczne , zwane także mechanicznym, zachodzi wówczas, gdy skały rozpadają się na drobniejsze fragmenty pod wpływem:
powtarzających się zmian temperatury,
zmian objętości zamarzającej wody,
wzrostu objętości skał ilastych po nasączeniu ich wodą,
wzrostu kryształów w szczelinach.
W trakcie tego procesu nie zmienia się skład chemiczny skały. W Polsce rumowiska dużych bloków skalnych powstałych poprzez wietrzenie fizyczne nazywamy gołoborzami gołoborza gołoborzami .
Przejdź do poprzedniej ilustracji
Przejdź do następnej ilustracji
R1DAdHBwTgcil Na zdjęciu dwa owalne głazy stojące na powierzchni skalnej. Głaz z lewej strony nieco większy. Bloki skalne mają kolor ceglasty. W tle niebieskie niebo.
Kuliste granitowe głazy w Devils Marbles (Australia) powstały pod wpływem wielkich wahań temperatury w klimacie gorącym i suchym
Źródło: Iain Whyte ; wikiquote.org, licencja: CC BY-SA 2.5.
RYJkngTsn0HAX Filmik pt. ,, Jak powstały Devils Marbles?”. W pierwszej scenie na ekranie ukazano poziom gruntu jeden i siedem dziesiątych miliarda lat temu. Warstwa znajdująca się najniżej to jednolity blok granitowy, jest wypukła i najgrubsza. Na nim spoczywa warstwa piaskowca, okalając soczewkowy kształt siwego granitu jasną cienką warstwą. Na piaskowcu leży brązowa warstwa gruntu. Następnie grunt z upływem czasu jest erodowany. W następnej scenie pojawia się napis: ,,Granit pęka z powodu mniejszego nacisku leżących nad nimi warstw skalnych.”. Grunt obniża się, warstwa piaskowca jest coraz mniejsza, a blok granitowy pęka od stropu. Procesy erozyjne ciągle działają i usuwają z powierzchni popękanego już bloku warstwę piaskowca i gruntu. Na ekranie pojawia się napis: ,, Pęknięcia powiększone są przez wodę opadową i gruntową”. W szczeliny powstałe wcześniej napływa woda deszczowa i gruntowa. Następnie woda opuszcza szczeliny, pozostawiając po sobie znacznie szersze i większe pęknięcia. Pojawia się napis ,,Pod wpływem dalszego wietrzenia wywołanego przez ogromne wahania temperatury powstają wielkie kuliste głazy.” Na ekranie pojawia się wiatr, materiał skalny jest wywiewany. Na powierzchni zostają pojedyncze skały. Wraz z upływem czasu i działaniem sił erozyjnych skały pozostałe na powierzchni zyskują gładsze krawędzie.
Filmik pt. ,, Jak powstały Devils Marbles?”. W pierwszej scenie na ekranie ukazano poziom gruntu jeden i siedem dziesiątych miliarda lat temu. Warstwa znajdująca się najniżej to jednolity blok granitowy, jest wypukła i najgrubsza. Na nim spoczywa warstwa piaskowca, okalając soczewkowy kształt siwego granitu jasną cienką warstwą. Na piaskowcu leży brązowa warstwa gruntu. Następnie grunt z upływem czasu jest erodowany. W następnej scenie pojawia się napis: ,,Granit pęka z powodu mniejszego nacisku leżących nad nimi warstw skalnych.”. Grunt obniża się, warstwa piaskowca jest coraz mniejsza, a blok granitowy pęka od stropu. Procesy erozyjne ciągle działają i usuwają z powierzchni popękanego już bloku warstwę piaskowca i gruntu. Na ekranie pojawia się napis: ,, Pęknięcia powiększone są przez wodę opadową i gruntową”. W szczeliny powstałe wcześniej napływa woda deszczowa i gruntowa. Następnie woda opuszcza szczeliny, pozostawiając po sobie znacznie szersze i większe pęknięcia. Pojawia się napis ,,Pod wpływem dalszego wietrzenia wywołanego przez ogromne wahania temperatury powstają wielkie kuliste głazy.” Na ekranie pojawia się wiatr, materiał skalny jest wywiewany. Na powierzchni zostają pojedyncze skały. Wraz z upływem czasu i działaniem sił erozyjnych skały pozostałe na powierzchni zyskują gładsze krawędzie.
Mechanizm powstania olbrzymich, kulistych głazów Devils Marbles
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RYJkngTsn0HAX
Mechanizm powstania olbrzymich, kulistych głazów Devils Marbles
Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Filmik pt. ,, Jak powstały Devils Marbles?”. W pierwszej scenie na ekranie ukazano poziom gruntu jeden i siedem dziesiątych miliarda lat temu. Warstwa znajdująca się najniżej to jednolity blok granitowy, jest wypukła i najgrubsza. Na nim spoczywa warstwa piaskowca, okalając soczewkowy kształt siwego granitu jasną cienką warstwą. Na piaskowcu leży brązowa warstwa gruntu. Następnie grunt z upływem czasu jest erodowany. W następnej scenie pojawia się napis: ,,Granit pęka z powodu mniejszego nacisku leżących nad nimi warstw skalnych.”. Grunt obniża się, warstwa piaskowca jest coraz mniejsza, a blok granitowy pęka od stropu. Procesy erozyjne ciągle działają i usuwają z powierzchni popękanego już bloku warstwę piaskowca i gruntu. Na ekranie pojawia się napis: ,, Pęknięcia powiększone są przez wodę opadową i gruntową”. W szczeliny powstałe wcześniej napływa woda deszczowa i gruntowa. Następnie woda opuszcza szczeliny, pozostawiając po sobie znacznie szersze i większe pęknięcia. Pojawia się napis ,,Pod wpływem dalszego wietrzenia wywołanego przez ogromne wahania temperatury powstają wielkie kuliste głazy.” Na ekranie pojawia się wiatr, materiał skalny jest wywiewany. Na powierzchni zostają pojedyncze skały. Wraz z upływem czasu i działaniem sił erozyjnych skały pozostałe na powierzchni zyskują gładsze krawędzie.
R17dvrOXcnhDH Po kliknięciu w mechanizm pojawia się plansza. Na niej napis: ,,Łysa Góra. Łysa Góra zwana też Świętym Krzyżem - wzniesienie w Górach Świętokrzyskich, we wschodniej części Łysogór; ma wysokość pięćset dziewięćdziesiąt sześć metrów nad poziomem morza i jest to drugi po Łysicy (sześćset dwanaście metrów nad poziomem morza) najwyższy punkt Gór Świętokrzyskich. Na Łysej Górze znajduje się m.in. pobenedyktyński klasztor, gdzie przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego- stąd pochodzi nazwa dla całych Gór Świętokrzyskich. W jednym z budynków opactwa ulokowano Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Na górze działa też telewizyjna stacja nadawcza, której głównym elementem jest wysoka, stupięćdziesięciosiedmiometrowa wieża”. Obok kolumny tekstu jest zdjęcie Łysej Góry. Po naciśnięciu na krzyżyk w prawym górnym rogu pojawia się widok z tarasu widokowego znajdującego się na szczycie. Mechanizm znajdujący się na samym dole zdjęcia ułatwia poruszanie się po panoramicznym widoku. Gdy kliknie się mapę Polski w mechanizmie, wyświetla się mapa Polski ze wskazaną na niej Łysą Górą. Obok jest książka która wyświetla tekst. Za linią znajdują się strzałki pozwalające obracać widok z tarasu. W centrum zdjęcia, gdy patrzy się z tarasu na gołoborze są trzy chmurki informacyjne. Po najechaniu na nie na ekranie pojawia się tekst. W pierwszej: ,,Mimo iż Góry Świętokrzyskie są górami niskimi, to pasmo Łysogóra wyraźnie góruje nad okolicą - tereny widziane z platformy widokowej położone są zdecydowanie niżej.” W drugiej: ,,Łysa Góra wraz z całym pasmem Łysogór wchodzi w skład Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Dominującą roślinnością są tam lasy bukowo‑jodłowe. Najcenniejsze fragmenty tych lasów objęto szczególną ochroną poprzez stanowienie ścisłych rezerwatów przyrody.” Oraz w trzeciej: ,,Łysa Góra zbudowana jest głównie z kwarcytów, czyli zmetamorfizowanych piaskowców. W czasie ostatniego zlodowacenia skały te (będąc w strefie peryglacjalnej) poddawane były wietrzeniu mrozowemu, wskutek czego rozpadły się na mniejsze bloki i osuwały po stoku, tworząc rumowiska zwane gołoborzami.” Gdy ekran obróci się w stronę platformy są dwa dymki. Na nich tekst: ,,Łysogóry są obszarem atrakcyjnym dla turystów. Wśród licznych obiektów zagospodarowania turystycznego wyróżnia się platforma widokowa na północnym stoku Łysej Góry, z której obserwować można m.in. rozległą panoramę krajobrazu wyżyn.” Oraz w drugiej tekst: ,,Na Łysej Górze znajduje się m.in. pobenedyktyński klasztor, gdzie przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego - stąd pochodzi nazwa dla całych Gór Świętokrzyskich. W jednym z budynków opactwa ulokowano Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Na górze działa też telewizyjna stacja nadawcza, której głównym elementem jest wysoka, stupięćdziesięciosiedmiometrowa wieża.”
Po kliknięciu w mechanizm pojawia się plansza. Na niej napis: ,,Łysa Góra. Łysa Góra zwana też Świętym Krzyżem - wzniesienie w Górach Świętokrzyskich, we wschodniej części Łysogór; ma wysokość pięćset dziewięćdziesiąt sześć metrów nad poziomem morza i jest to drugi po Łysicy (sześćset dwanaście metrów nad poziomem morza) najwyższy punkt Gór Świętokrzyskich. Na Łysej Górze znajduje się m.in. pobenedyktyński klasztor, gdzie przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego- stąd pochodzi nazwa dla całych Gór Świętokrzyskich. W jednym z budynków opactwa ulokowano Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Na górze działa też telewizyjna stacja nadawcza, której głównym elementem jest wysoka, stupięćdziesięciosiedmiometrowa wieża”. Obok kolumny tekstu jest zdjęcie Łysej Góry. Po naciśnięciu na krzyżyk w prawym górnym rogu pojawia się widok z tarasu widokowego znajdującego się na szczycie. Mechanizm znajdujący się na samym dole zdjęcia ułatwia poruszanie się po panoramicznym widoku. Gdy kliknie się mapę Polski w mechanizmie, wyświetla się mapa Polski ze wskazaną na niej Łysą Górą. Obok jest książka która wyświetla tekst. Za linią znajdują się strzałki pozwalające obracać widok z tarasu. W centrum zdjęcia, gdy patrzy się z tarasu na gołoborze są trzy chmurki informacyjne. Po najechaniu na nie na ekranie pojawia się tekst. W pierwszej: ,,Mimo iż Góry Świętokrzyskie są górami niskimi, to pasmo Łysogóra wyraźnie góruje nad okolicą - tereny widziane z platformy widokowej położone są zdecydowanie niżej.” W drugiej: ,,Łysa Góra wraz z całym pasmem Łysogór wchodzi w skład Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Dominującą roślinnością są tam lasy bukowo‑jodłowe. Najcenniejsze fragmenty tych lasów objęto szczególną ochroną poprzez stanowienie ścisłych rezerwatów przyrody.” Oraz w trzeciej: ,,Łysa Góra zbudowana jest głównie z kwarcytów, czyli zmetamorfizowanych piaskowców. W czasie ostatniego zlodowacenia skały te (będąc w strefie peryglacjalnej) poddawane były wietrzeniu mrozowemu, wskutek czego rozpadły się na mniejsze bloki i osuwały po stoku, tworząc rumowiska zwane gołoborzami.” Gdy ekran obróci się w stronę platformy są dwa dymki. Na nich tekst: ,,Łysogóry są obszarem atrakcyjnym dla turystów. Wśród licznych obiektów zagospodarowania turystycznego wyróżnia się platforma widokowa na północnym stoku Łysej Góry, z której obserwować można m.in. rozległą panoramę krajobrazu wyżyn.” Oraz w drugiej tekst: ,,Na Łysej Górze znajduje się m.in. pobenedyktyński klasztor, gdzie przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego - stąd pochodzi nazwa dla całych Gór Świętokrzyskich. W jednym z budynków opactwa ulokowano Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Na górze działa też telewizyjna stacja nadawcza, której głównym elementem jest wysoka, stupięćdziesięciosiedmiometrowa wieża.”
Gołoborze na zboczu Łysej Góry powstało na skutek działania odmiany wietrzenia fizycznego – tzw. wietrzenia mrozowego na piaskowce kwarcytowe, powodując ich rozpad na drobne, ostro zakończone bloki.
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
Wietrzenie chemiczne Wietrzenie chemiczne wietrzenie chemiczne Wietrzenie chemiczne zachodzi, gdy skały ulegają zmianom składu chemicznego, mineralogicznego, zmianom spoistości albo stanu skupienia. Procesy takie występują pod wpływem:
Zespół form powstających w wyniku działania nawet lekko zakwaszonej wody na skały rozpuszczalne (zwłaszcza węglanowe) określamy mianem krasu kras krasu . Jest to przykład wietrzenia chemicznego.
Proces krasowienia polega na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych (wapieni, dolomitów, gipsu, kredy, soli kamiennej i innych) przez wody zawierające dwutlenek węgla, poszerzaniu szczelin i spękań w skale oraz wytrącaniu związków wapnia (głównie aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków.
Przejdź do poprzedniej ilustracji
Przejdź do następnej ilustracji
R12Qp2A8eq8Fu Na zdjęciu jaskinia zbudowana z szarych skał. Dno jaskini wypełnione czystą wodą w kolorze turkusowym. Przy wejściu do jaskini stoją turyści.
Nawet słabo zakwaszona woda rozpuszcza niektóre rodzaje skał (np. wapienie), poszerzając szczeliny aż do wytworzenia się jaskiń. Przykład jaskini krasowej z południowej Francji.
Źródło: Vi..Cult... (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.5.
R628aW42ZtLIC Na zdjęciu wapienne ostańce u stóp porośnięte roślinnością. Ostańce na środku wyspy otoczonej przez rzekę. Na rzece małe i większe statki. Między rzeką a ostańcami tereny uprawne i niewielkie skupiska zabudowań. Brzegi rzeki piaszczyste. Na dalszym planie również skaliste ostańce. Niebo niebieskie, z niewielką ilością białych chmur.
Mogoty – ostańce krasowe – wapienne skały, które nie zostały rozpuszczone przez wodę; forma krasu powierzchniowego. Na zdjęciu ostańce nad rzeką Li w południowych Chinach – przykład tzw. krasu wieżowego.
Źródło: chensiyuan (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.
R1OLsWlJ9NvMV Na zdjęciu wnętrze jaskini. Skały w kolorze rdzawym. Widoczne nacieki jaskiniowe: stalaktyty – narastające od stropu jaskini ku dołowi, stalagmity – narastające od dna jaskini ku górze, stalagnaty – mające formę kolumny, słupa.
Stalaktyty, stalagmity i stalagnaty w Domicy, największej jaskini Krasu Słowacko‑Węgierskiego
Źródło: Jojo (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
RUW9ED0t6KBHW Po kliknięciu w mechanizm pojawia się plansza. Na niej napis: ,,Jaskinia Raj. Jaskinia Raj to obok Jaskini Niedźwiedziej (Masyw Śnieżnika) najpiękniejsza Jaskinia w Polsce. Znajduje się w Górach Świętokrzyskich, w pobliżu miejscowości Chęciny, kilka kilometrów od drogi Kraków‑Kielce (siedemset dwadzieścia sześć). Powstała w wyniku zjawisk krasowych w skałach wapiennych pochodzących ze środkowego dewonu (sprzed trzystu dziewięćdziesięciu milionów lat). Długość wszystkich jej korytarzy wynosi dwieście czterdzieści metrów. Dla turystów udostępniono trasę o długości stu osiemdziesięciu metrów. Wewnątrz panuje stała temperatura (około dziewięciu stopni Celsjusza) i wilgotność (około dziewięćdziesiąt pięć procent). Trasa rozpoczyna się w pawilonie wejściowym, gdzie zorganizowano niewielkie muzeum przedstawiające geologię jaskini, jej historię i znaleziska archeologiczne oraz paleontologiczne wydobyte podczas eksploracji przez naukowców”. W dolnym prawym rogu jest strzałka, po kliknięciu w nią jest dalsza część tekstu: ,,Z pawilonu do wnętrza jaskini prowadzi sztuczny tunel pełniący rolę śluzy zabezpieczającej mikroklimat jaskini. Dochodzi się nim do rozpoczynającej trasę Komory Wstępnej. Dalej droga prowadzi przez największą w jaskini Salę Złomisk, następnie przez sztucznie przekopany chodnik do Sali Kolumnowej. Po przejściu przez mostek można obejrzeć najbogatszą w nacieki Salę Stalaktytową. Dalej mieści się Sala Wysoka, skąd ponownie trafia się do Komory Wstępnej i wyjścia. W jaskini można obejrzeć różnorodne formy krasu podziemnego: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, misy martwicowe wypełnione jeziorkami jaskiniowymi, tzw. pola ryżowe i perły jaskiniowe.’’ Po zamknięciu żółtej planszy krzyżykiem znajdującym się w prawym górnym rogu pojawia się zdjęcie komory wstępnej. Klikając w odpowiednie punkty na zdjęciu można przemieszczać się po wszystkich salach opisanych w planszy początkowej. W pierwszym punkcie - wejściu - znajduje się makieta siedliska ludzkiego przed jaskinią. Trzy figury przedstawiające długowłosych ludzi odzianych w skóry i furta. Mężczyzna po lewej trzyma w ręku długi kij. Pomiędzy postaciami na ziemi kości, gałęzie, poroże. W centrum chmurka. Po najechaniu na nią pojawia się tekst: "Jaskinia zamieszkiwana była przez wymarłych około trzydzieści tysięcy lat temu neandertalczyków, spokrewnionych ze współczesnymi ludźmi. Według ostatnich odkryć od jednego do kilku procent DNA współcześnie żyjących ludzi pochodzi od neandertalczyka". Po odwróceniu kamery na ekranie pojawiają się gabloty z fragmentami kości wymarłych zwierząt. Na ścianach ryciny kości, opisy oraz rycina przedstawiająca mamuty. Po lewej stronie drzwi do jaskini z interaktywnym punktem "Wejście". Po kliknięciu w punkt przenosimy się do Komory Złomisk. To oświetlona jaskinia z licznymi stalaktytami, stalagmitami i stalagnatami. Kolory skał od jasnego beżu, przez odcienie brązu i koloru ceglastego po czarne fragmenty. W Komorze pięć interaktywnych punktów. Pierwszy punkt: "Naciek warkoczowy powstający z mleka wapiennego - gęstej, wodnej zawiesiny kalcytu". Drugi punkt: "Stalagmity - nacieki wapienne narastające od dna jaskini, powstałe w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z kropel wody kapiących z jej stropu lub ze zwisających nad nimi stalaktytów; gdy dochodzi do połączenia stalaktytu i stalagmitu powstaje stalagnat". Trzeci punkt: "Rumowisko głazów scementowanych naciekami. Od nich pochodzi nazwa Komory Złomisk. Czwarty punkt: "Harfa - jeden ze stalagnatów (kolumn naciekowych) szczególnej urody - prześwituje po podświetleniu. Kiedyś, zanim jej górna część połączyła się z dolną, tworzyła tak zwaną draperię naciekową, czyli stalagmit w formie cienkiej zasłony powstałej w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody sączącej się ze szczeliny skalnej". Piąty punkt prowadzi do kolejnego miejsca w jaskini - Mostku w Sali Kolumnowej. To kolejna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi oraz ze schodami zbudowanymi przez człowieka i prowadzącymi w dół. W Sali trzy punkty interaktywne. Pierwszy punkt: "Kolumny naciekowe pokryte naciekiem wełnistym, od której pochodzi nazwa Sali Kolumnowej". Drugi punkt: "Misy naciekowe powstające w dnie jaskini , przypominające czasem swym wyglądem pola ryżowe z Azji Południowo‑Wschodniej". Ostatni punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Sali Stalaktytowej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. Wewnątrz sali cztery interaktywne punkty. Pierwszy punkt: "Kolumna naciekowa zwana Pagodą - jeden z wielu znajdujących się w jaskini stalagnatów - form krasowych powstałych z połączenia stalaktytów i stalagmitów". Drugi punkt: "Polewy, często o znacznej grubości, pokrywają duże powierzchnie ścian i dna jaskini". Trzeci punkt: "Stalaktyty - nacieki jaskiniowe mające najczęściej kształt wydłużonego sopla narastającego od stropu jaskini. Powstają one na skutek wytrącania zawartego w wodzie węglanu wapnia. To stalaktytom zawdzięcza swą nazwę Sala Stalaktytowa, w której znajdują się ich setki w różnych stadiach rozwoju. Liczba stalaktytów osiąga tu ponad dwieście sztuk na metr kwadratowy". Czwarty punkt prowadzi do dalszej części Sali Stalaktytowej. Wewnątrz trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Kolumna naciekowa - jeden z wielu znajdujących się w jaskini stalagnatów - form krasowych powstałych z połączenia stalaktytów i stalagmitów". Drugi punkt: "Makarony - stalaktyty rurkowate, współcześnie przyrastające. Osiągają długość kilkudziesięciu centymetrów, występując niekiedy w dużych skupiskach". Ostatni punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Sali Wysokiej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. W Sali znajdują się trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Stalagmity - nacieki wapienne narastające od dna jaskini, powstałe w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z kropel wody kapiących z jej stropu lub ze zwisających nad nimi stalaktytów; gdy dochodzi do połączenia stalaktytu i stalagmitu powstaje stalagnat". Drugi punkt: "Sala Wysoka - swoją nazwę zawdzięcza bardzo wysokiemu stropowi, który sięga aż ośmiu metrów ponad poziom chodnika". Trzeci punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Komory Wstępnej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. W Komorze znajdują się trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Komora Wstępna skupia trzy ciągi korytarzy Jaskini Raj, prowadzące przez sztucznie wykute sztolnie i udostępnioną dla turystów Komorę Złomisk, Salę Kolumnową, Salę Stalaktytową i Salę Wysoką. Przez szczelinę w górnej części tej właśnie komory do wnętrza jaskini przedostali się jej odkrywcy w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Drugi punkt prowadzi do ponownego przejścia trasy. Trzeci punkt prowadzi do wyjścia.
Po kliknięciu w mechanizm pojawia się plansza. Na niej napis: ,,Jaskinia Raj. Jaskinia Raj to obok Jaskini Niedźwiedziej (Masyw Śnieżnika) najpiękniejsza Jaskinia w Polsce. Znajduje się w Górach Świętokrzyskich, w pobliżu miejscowości Chęciny, kilka kilometrów od drogi Kraków‑Kielce (siedemset dwadzieścia sześć). Powstała w wyniku zjawisk krasowych w skałach wapiennych pochodzących ze środkowego dewonu (sprzed trzystu dziewięćdziesięciu milionów lat). Długość wszystkich jej korytarzy wynosi dwieście czterdzieści metrów. Dla turystów udostępniono trasę o długości stu osiemdziesięciu metrów. Wewnątrz panuje stała temperatura (około dziewięciu stopni Celsjusza) i wilgotność (około dziewięćdziesiąt pięć procent). Trasa rozpoczyna się w pawilonie wejściowym, gdzie zorganizowano niewielkie muzeum przedstawiające geologię jaskini, jej historię i znaleziska archeologiczne oraz paleontologiczne wydobyte podczas eksploracji przez naukowców”. W dolnym prawym rogu jest strzałka, po kliknięciu w nią jest dalsza część tekstu: ,,Z pawilonu do wnętrza jaskini prowadzi sztuczny tunel pełniący rolę śluzy zabezpieczającej mikroklimat jaskini. Dochodzi się nim do rozpoczynającej trasę Komory Wstępnej. Dalej droga prowadzi przez największą w jaskini Salę Złomisk, następnie przez sztucznie przekopany chodnik do Sali Kolumnowej. Po przejściu przez mostek można obejrzeć najbogatszą w nacieki Salę Stalaktytową. Dalej mieści się Sala Wysoka, skąd ponownie trafia się do Komory Wstępnej i wyjścia. W jaskini można obejrzeć różnorodne formy krasu podziemnego: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, misy martwicowe wypełnione jeziorkami jaskiniowymi, tzw. pola ryżowe i perły jaskiniowe.’’ Po zamknięciu żółtej planszy krzyżykiem znajdującym się w prawym górnym rogu pojawia się zdjęcie komory wstępnej. Klikając w odpowiednie punkty na zdjęciu można przemieszczać się po wszystkich salach opisanych w planszy początkowej. W pierwszym punkcie - wejściu - znajduje się makieta siedliska ludzkiego przed jaskinią. Trzy figury przedstawiające długowłosych ludzi odzianych w skóry i furta. Mężczyzna po lewej trzyma w ręku długi kij. Pomiędzy postaciami na ziemi kości, gałęzie, poroże. W centrum chmurka. Po najechaniu na nią pojawia się tekst: "Jaskinia zamieszkiwana była przez wymarłych około trzydzieści tysięcy lat temu neandertalczyków, spokrewnionych ze współczesnymi ludźmi. Według ostatnich odkryć od jednego do kilku procent DNA współcześnie żyjących ludzi pochodzi od neandertalczyka". Po odwróceniu kamery na ekranie pojawiają się gabloty z fragmentami kości wymarłych zwierząt. Na ścianach ryciny kości, opisy oraz rycina przedstawiająca mamuty. Po lewej stronie drzwi do jaskini z interaktywnym punktem "Wejście". Po kliknięciu w punkt przenosimy się do Komory Złomisk. To oświetlona jaskinia z licznymi stalaktytami, stalagmitami i stalagnatami. Kolory skał od jasnego beżu, przez odcienie brązu i koloru ceglastego po czarne fragmenty. W Komorze pięć interaktywnych punktów. Pierwszy punkt: "Naciek warkoczowy powstający z mleka wapiennego - gęstej, wodnej zawiesiny kalcytu". Drugi punkt: "Stalagmity - nacieki wapienne narastające od dna jaskini, powstałe w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z kropel wody kapiących z jej stropu lub ze zwisających nad nimi stalaktytów; gdy dochodzi do połączenia stalaktytu i stalagmitu powstaje stalagnat". Trzeci punkt: "Rumowisko głazów scementowanych naciekami. Od nich pochodzi nazwa Komory Złomisk. Czwarty punkt: "Harfa - jeden ze stalagnatów (kolumn naciekowych) szczególnej urody - prześwituje po podświetleniu. Kiedyś, zanim jej górna część połączyła się z dolną, tworzyła tak zwaną draperię naciekową, czyli stalagmit w formie cienkiej zasłony powstałej w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z wody sączącej się ze szczeliny skalnej". Piąty punkt prowadzi do kolejnego miejsca w jaskini - Mostku w Sali Kolumnowej. To kolejna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi oraz ze schodami zbudowanymi przez człowieka i prowadzącymi w dół. W Sali trzy punkty interaktywne. Pierwszy punkt: "Kolumny naciekowe pokryte naciekiem wełnistym, od której pochodzi nazwa Sali Kolumnowej". Drugi punkt: "Misy naciekowe powstające w dnie jaskini , przypominające czasem swym wyglądem pola ryżowe z Azji Południowo‑Wschodniej". Ostatni punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Sali Stalaktytowej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. Wewnątrz sali cztery interaktywne punkty. Pierwszy punkt: "Kolumna naciekowa zwana Pagodą - jeden z wielu znajdujących się w jaskini stalagnatów - form krasowych powstałych z połączenia stalaktytów i stalagmitów". Drugi punkt: "Polewy, często o znacznej grubości, pokrywają duże powierzchnie ścian i dna jaskini". Trzeci punkt: "Stalaktyty - nacieki jaskiniowe mające najczęściej kształt wydłużonego sopla narastającego od stropu jaskini. Powstają one na skutek wytrącania zawartego w wodzie węglanu wapnia. To stalaktytom zawdzięcza swą nazwę Sala Stalaktytowa, w której znajdują się ich setki w różnych stadiach rozwoju. Liczba stalaktytów osiąga tu ponad dwieście sztuk na metr kwadratowy". Czwarty punkt prowadzi do dalszej części Sali Stalaktytowej. Wewnątrz trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Kolumna naciekowa - jeden z wielu znajdujących się w jaskini stalagnatów - form krasowych powstałych z połączenia stalaktytów i stalagmitów". Drugi punkt: "Makarony - stalaktyty rurkowate, współcześnie przyrastające. Osiągają długość kilkudziesięciu centymetrów, występując niekiedy w dużych skupiskach". Ostatni punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Sali Wysokiej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. W Sali znajdują się trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Stalagmity - nacieki wapienne narastające od dna jaskini, powstałe w wyniku wytrącania się węglanu wapnia z kropel wody kapiących z jej stropu lub ze zwisających nad nimi stalaktytów; gdy dochodzi do połączenia stalaktytu i stalagmitu powstaje stalagnat". Drugi punkt: "Sala Wysoka - swoją nazwę zawdzięcza bardzo wysokiemu stropowi, który sięga aż ośmiu metrów ponad poziom chodnika". Trzeci punkt prowadzi do kolejnej części jaskini - Komory Wstępnej. To następna, oświetlona część jaskini z opisanymi wcześniej formami skalnymi. W Komorze znajdują się trzy interaktywne punkty. Pierwszy: "Komora Wstępna skupia trzy ciągi korytarzy Jaskini Raj, prowadzące przez sztucznie wykute sztolnie i udostępnioną dla turystów Komorę Złomisk, Salę Kolumnową, Salę Stalaktytową i Salę Wysoką. Przez szczelinę w górnej części tej właśnie komory do wnętrza jaskini przedostali się jej odkrywcy w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Drugi punkt prowadzi do ponownego przejścia trasy. Trzeci punkt prowadzi do wyjścia. Jaskinia Raj – wapienna jaskinia krasowa położona w Górach Świętokrzyskich, bogata w różnorodne formy krasu podziemnego
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
Wietrzenie biologiczne Wietrzenie biologiczne wietrzenie biologiczne Wietrzenie biologiczne następuje w wyniku mechanicznego lub chemicznego oddziaływania na skały, ale za pośrednictwem organizmów. Przykłady mechanicznego rozdrabniania skał to:
Chemiczna odmiana wietrzenia biologicznego to rozkład skał na skutek działania:
kwasów i innych związków chemicznych wytwarzanych przez rośliny,
różnych związków chemicznych wytwarzanych przez grzyby,
związków chemicznych wytwarzanych przez zwierzęta,
substancji chemicznych powstających z rozkładu martwych szczątków organizmów.
RMRmrhXY53w7o Na zdjęciu fragment pnia i korzenie drzewa rozsadzające skały na powierzchni, na której rośnie drzewo. W tle las.
Drzewo swymi korzeniami może rozsadzić skałę
Źródło: Clem Rutter, Rochester, Kent (http://commons.wikimedia.org), domena publiczna.
Polecenie 1
Opisz typy wietrzenia, jakie zachodzą w okolicy twojego miejsca zamieszkania.
R1NTtxXXX3J6q (Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź Zastanów się, czy w twojej okolicy widoczne są spękane szczeliny skalne, procesy krasowe lub niszczenie powierzchni terenu wskutek wietrzenia biologicznego i opisz je.
Polecenie 2
Na podstawie zamieszczonej poniżej ilustracji opisz najważniejsze formy krasu powierzchniowego i podziemnego.
R1XQmyW1enJgF Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem.
Interaktywna aplikacja. Trójwymiarowy wycinek Ziemi z terenów objętych krasem powierzchniowym i podziemnym. Na schemacie przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego. Formy podpisane. Po kliknięciu na napis otwiera się zdjęcie formy z podpisem. Przykładowe formy krasu powierzchniowego i podziemnego
Źródło: Man-u (http://commons.wikimedia.org), Peter Forster, Piano Grande (http://commons.wikimedia.org), Tcie (http://commons.wikimedia.org), David Benbennick (http://commons.wikimedia.org), Mircea Ardelean (http://commons.wikimedia.org), Tieum512 (http://commons.wikimedia.org), Prazak (http://commons.wikimedia.org), Юкатан (http://commons.wikimedia.org), Paweł Kuźniar (http://commons.wikimedia.org), The bellman (http://commons.wikimedia.org), Tomorrow sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RRELdBtaa9swc (Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź Zastanów się, które z ukazanych na ilustracji form znajdują się na powierzchni ziemi i wypisz je. Następnie wypisz formy znajdujące się pod powierzchnią terenu.
Pokaż odpowiedź Formami krasu powierzchniowego są: ponory, polje, wywierzyska, żłobki i lejki monogoty i ostańce oraz kotły krasowe; formami krasu podziemnego są: stalaktyty, stalagmity i stalagnaty.
Polecenie 2
Korzystając z materiału i dostępnych źródeł, opisz najważniejsze formy krasu powierzchniowego i podziemnego.
R1JBN5Nw6SPPQ
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź Zastanów się co charakteryzuje powierzchniowe formy krasu, a co podziemne.
Pokaż odpowiedź Formami krasu powierzchniowego są: ponory, polje, wywierzyska, żłobki i lejki monogoty i ostańce oraz kotły krasowe; formami krasu podziemnego są: stalaktyty, stalagmity i stalagnaty.
R54SEHiowhsho (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka
Słowo kras pochodzi od nazwy Wyżyny Kras w Słowenii, gdzie wykształciły się niemal wszystkie formy rzeźby krasowej w klasycznej postaci.
R1XhQjRITE3EU Na zdjęciu strome urwisko. W ścianie urwiska wejście do jaskini, pod którym jest wodospad i zbiornik wodny. Na szczycie urwiska las i zabudowania. W tle wysokie góry.
Jaskinie Szkocjańskie – zespół jaskiń na słoweńskim Krasie wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO
Źródło: Dennis Tang (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.0.
Ważne!
W tym samym miejscu mogą zachodzić równocześnie różne typy wietrzenia tej samej skały. W zależności od warunków zazwyczaj przeważa jeden z nich.
2. Co to są powierzchniowe ruchy masowe? Powierzchniowe ruchy masowe ruchy masowe ruchy masowe mogą wystąpić w każdym miejscu, gdzie teren jest nachylony, czyli na większej części powierzchni lądów. Luźne masy skał oraz produkty wietrzenia mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Aby powstało przemieszczenie, muszą się pojawić czynniki naruszające wcześniejszą równowagę stoku. Mogą to być przyczyny naturalne, np. wstrząsy sejsmiczne, deszcz, śnieg, wietrzenie albo podcięcie stoku przez rzekę. Niektóre z ruchów wynikają także z działalności człowieka: z obciążania stoków rozmaitymi budowlami albo podcinania nachylonych form terenu przez budowane drogi, tory itp. W stromych górach lub na niektórych wybrzeżach skały przemieszczają się w dół raptownie, chwilami nawet w powietrzu, bez kontaktu z podłożem (osypywanie, odpadanie, obryw obryw, odpadanie i osypywanie osypywanie, odpadanie, obryw ). Na mniej nachylonych stokach powierzchniowa warstwa zwietrzałych skał może zsuwać się bardzo powoli (spełzywanie spełzywanie gruntu spełzywanie ) albo gwałtownie, gdy pojawiają się silne opady deszczu (spływ błotny spływ błotny (lawina błotna) spływ błotny ). Często występuje także zjawisko ruchu masowego nazywanego osuwiskiem osuwisko osuwiskiem . Może do niego dojść, gdy duża masa zwietrzeliny lub skał osunie się nagle po powierzchni poślizgu. Osuwająca się warstwa ma grubość sięgającą kilku metrów, znaczną powierzchnię i masę milionów ton. Budowa geologiczna Karpat szczególnie sprzyja powstawaniu ruchów masowych. Zabudowa, szlaki komunikacyjne, niszczenie szaty roślinnej i eksploatacja kamieniołomów osłabiają spoistość górskich zboczy. W takim terenie obfite opady i nasiąkanie nimi grubych warstw gruntu powodują gwałtowny wzrost liczby lawin błotnych i innych procesów stokowych, czym stwarzają poważne zagrożenie dla życia oraz działalności człowieka. Zdecydowana większość osuwisk w Polsce, aż 95%, występuje właśnie w Karpatach, ale pojawiają się one także w innych miejscach, np. na stromych, kilkudziesięciometrowych zboczach dolin Wisły, Bugu czy Narwi.
Przejdź do poprzedniej ilustracji
Przejdź do następnej ilustracji
R1GLN8Rm1mwS1 1 Grafika przedstawiające wycinek Ziemi. W dole droga, wyżej strome urwisko porośnięte trawą. Kilka drzew. Widoczne spękania. Na drodze leży fragment oberwanej skały. Niebieski samochód stoi naprzeciwko przeszkody. Po drugiej stronie uciekający człowiek. Na grafice kilka czarnych linii wskazujących konkretne miejsca, które zostały opisane: oberwana skała, strome urwisko, pozycja skały przed oberwaniem, pęknięcie.
Obryw to gwałtowne oderwanie się mas skalnych od stromego, urwistego stoku
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RIiEDoJ2zT3hg Zdjęcie fragmentu oberwanej skały, który spadł na drogę. Na poboczu stoi ciężarówka. Obok ciężarówki przechodzi mężczyzna. Z prawej strony i w tle wysokie góry.
Obrywy to śmiertelne niebezpieczeństwo dla podróżnych w rejonie górskich urwisk
Źródło: Sven Dirks (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.
R1JSq3Pr7xRmt Grafika - wycinek Ziemi. W dole droga, powyżej teren porośnięty trawą ogrodzony murem wspierającym, który uległ uszkodzeniu. Na drogę spadają kawałki muru, na które napiera położony wyżej teren oraz fragmenty gruntu. Drzewa rosnące powyżej muru mają wygięte pnie. Powyżej muru słupy trakcji elektrycznej. Drogą jedzie czerwony samochód. Trzy elementy opisane: uszkodzony mur wspierający, wygięte pnie drzew i warstwa spełzywania gruntu.
Spełzywanie to bardzo powolne grawitacyjne przesuwanie się osadów i zwietrzeliny w dół stoku
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
REaMJYLMiNsvj Na zdjęciu teren górzysty. Na pierwszym planie zsuwające się, brązowe fale gruntu. W tle wysokie ośnieżone szczyty.
Widoczne, zsuwające się „fale” gruntu na stoku góry to wynik spełzywania.
Źródło: Dennis Cowals (http://commons.wikimedia.org), domena publiczna.
RkXboqkHq4VJG Grafika - wycinek Ziemi. Pochylony fragment stoku pokryty trawą. W dół stoku zsuwa się wielka masa gruntu, tworząc powyżej kaskadowe urwiska. Czarnymi liniami wskazane i opisane osuwisko oraz powierzchnia poślizgu.
Osuwisko to raptowne przemieszczenie się znacznej masy gruntu w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Osuwiska mogą być efektem działania sił przyrody lub działalności człowieka.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RHJnK3w7sWx5y Na zdjęciu gęsto zabudowany teren pokryty w centralnej części grubą warstwą gruntu osuniętą z pobliskiego stoku. Na drugim planie stok, w środkowej części pokryty brązową ziemią, z prawej i lewej strony porośnięty drzewami.
Osuwisko powstałe podczas trzęsienia ziemi w Salwadorze w 2001 roku
Źródło: Orlovic (http://commons.wikimedia.org), domena publiczna.
R97KYFQPxRFu4 Grafika - wycinek Ziemi. Pochylony fragment stoku pokryty w górnej części trawą. Poniżej odsłonięta wierzchnia warstwa gleby. Na środku wycinka podłużne zagłębienie i błoto zebrane u podnóża stoku oznaczone czarną linią i opisane: spływ błotny. Opisane i oznaczone również są: wierzchnia warstwa gleby (kolor brązowy) i nieprzepuszczalne podłoże (kolor szary).
Spływ błotny to gwałtowne przemieszczenie się wielkich mas płynnego gruntu (błota) w dół stoku
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RGbWnTxhtVvFS Na zdjęciu zabudowania mieszkalne, które są po same dachy zalane błotem.
Katastrofalne skutki spływu błotnego
Źródło: Arifhidayat (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 3
Wyjaśnij, w jaki sposób czynniki naturalne powodują ruchy masowe.
R1AN1H8LMTuw8 (Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Pokaż podpowiedź Zastanów się, jak czynniki naturalne przyczyniają się do zaburzenia stateczności stoku.
Pokaż odpowiedź Czynniki naturalne powodujące ruchy masowe to na przykład wstrząsy sejsmiczne, deszcz, śnieg, wietrzenie albo podcięcie stoku przez rzekę.
Ciekawostka
Ruchy masowe są uzależnione od budowy geologicznej, ukształtowania terenu i warunków klimatycznych. Ryzyko występowania ruchów masowych, głównie tych katastrofalnych, jak osuwiska, obrywy i lawiny błotne, jest barierą zagospodarowania terenu zwłaszcza pod zabudowę. Zamieszczony poniżej rysunek wykonany na podstawie fotografii pokazuje, że podobne głazy co pewien czas odpadają z wysokich stoków sąsiadującej góry.
R1LK00BThrlLg Na ilustracji winnica, w głębi ilustracji zabudowania mieszkalne i gospodarcze, a za nimi stroma góra. Na pierwszym planie dwa głazy. Mniejszy głaz, odpadając od stoku góry i tocząc się w dół, zniszczył zabudowania gospodarcze i krzewy winorośli. Obok leży większy głaz, który zapewne spowodował podobne zniszczenia dużo wcześniej. Nie ma już śladu po jego przetoczeniu się.
Katastrofa w Tramin an der Weinstrasse w Tyrolu Południowym (Włochy) – 21 stycznia 2014 roku. Mniejszy głaz (na drugim planie), odpadając od stoku góry i tocząc się w dół, zniszczył zabudowania gospodarcze, ale ilustracja pokazuje, że wiele lat wcześniej podobną drogę odbył także większy głaz (na pierwszym planie).
Źródło: Tomorrow sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Uwaga!
Dosyć często w Karpatach (ale także w innych miejscach) można zobaczyć napis informujący, że zbliżamy się do osuwiska i wstęp na jakiś oznakowany obszar jest wzbroniony. Nie wolno lekceważyć takich ostrzeżeń. Nie wiadomo, czy ciężar ciała nawet jednego człowieka nie spowoduje gwałtownego ruchu skał.
Podsumowanie
Pod wpływem czynników zewnętrznych skały zmieniają swoje własności chemiczne i fizyczne.
W zależności od przeważających czynników wyróżniamy typy wietrzenia: fizyczne, chemiczne i biologiczne.
Siła ciężkości, nachylenie terenu, zjawiska naturalne i działania człowieka mogą powodować powierzchniowe ruchy masowe.
Praca domowa
1. Wymień i scharakteryzuj trzy podstawowe typy wietrzenia.
R1dckH66q9Vvh (Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
2. Wykaż związek między warunkami klimatycznymi i typem skał a intensywnością procesów wietrzenia.
RHtyh0ffsRSfW (Uzupełnij).
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Słownik gołoborza gołoborza
nieporośnięte roślinnością stoki gór pokryte rumoszem skalnym powstałym z rozpadu litych skał pod wpływem dużych skoków temperatury
kras kras
ogół procesów i form związanych z niszczeniem skał rozpuszczalnych (najczęściej węglanowych, gipsów i soli) przez wodę oraz tworzeniem zjawisk i form powierzchniowych i podziemnych
obryw, odpadanie i osypywanie obryw, odpadanie i osypywanie
zjawiska polegające na odłączaniu się od skały podłoża całych pakietów, pojedynczych głazów i drobnych ziaren i przemieszczanie się ich w dół bardzo stromych stoków
osuwisko osuwisko
gwałtowne przemieszczenie się znacznych mas zwietrzeliny lub skał w dół stoku po powierzchni poślizgu pod wpływem siły ciężkości
ruchy masowe ruchy masowe
przemieszczanie się mas skalnych lub zwietrzeliny pod wpływem siły ciężkości
spełzywanie gruntu spełzywanie gruntu
proces powolnego grawitacyjnego przemieszczania się powierzchniowej warstwy zwietrzeliny wraz z glebą i niekiedy roślinnością
spływ błotny (lawina błotna) spływ błotny (lawina błotna)
gwałtowny spływ pokrywy zwietrzelinowej silnie nasączonej wodą, np. po ulewach lub roztopach
wietrzenie wietrzenie
proces rozluźniania, kruszenia i chemicznej przemiany składników litych skał w luźne osady lub przeprowadzenie ich do roztworu w wyniku rozpuszczania; w efekcie tych procesów pierwotna skała ulega degradacji – niszczeniu
wietrzenie biologiczne wietrzenie biologiczne
proces wietrzenia powodowany przez organizmy
wietrzenie chemiczne wietrzenie chemiczne
proces chemiczny doprowadzający do rozkładu skały; możliwe procesy to rozpuszczanie, utlenianie, uwęglanowienie, uwodnienie lub hydroliza
wietrzenie fizyczne (mechaniczne) wietrzenie fizyczne (mechaniczne)
proces rozdrabniania skały na mniejsze okruchy bez zmian ich własności chemicznych, na skutek zmian temperatury i nasłonecznienia, wzrostu objętości zamarzającej wody, wzrostu kryształów i pęcznienia minerałów ilastych pod wpływem wilgoci
Ćwiczenia Ćwiczenie 1
Dokończ stwierdzenie.
Za wietrzenie fizyczne odpowiedzialne są między innymi
R1ckiCsszUtWU Zadanie interaktywne
Dokończ stwierdzenie. Za wietrzenie fizyczne odpowiedzialne są między innymi
powtarzające się zmiany temperatury.
powtarzające się zmiany zachmurzenia.
zmiany w wegetacji roślin.
utlenianie się osadów.
związki chemiczne wytwarzane przez zwierzęta.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
W zależności od czynników wywołujących proces wyróżniamy trzy typy wietrzenia. Wybierz je z niżej wymienionych.
R5eQWZ1MRa8OP zadanie interaktywne
W zależności od czynników wywołujących proces wyróżniamy trzy typy wietrzenia. Wybierz je z niżej wymienionych.
wietrzenie biologiczne
wietrzenie wiatrowe
wietrzenie geograficzne
wietrzenie chemiczne
wietrzenie fizyczne (mechaniczne)
wietrzenie geologiczne
wietrzenie skalne
wietrzenie mineralne
wietrzenie rozdrabniające
wietrzenie całkowite
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
Oceń prawdziwość zamieszczonych poniżej stwierdzeń dotyczących przyczyn wietrzenia biologicznego.
RWQBSMMValY1s zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Uzupełnij zdania brakującymi wyrażeniami.
RtnZdARB7OorB zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Uzupełnij z listy.
na stoku, bok, płaszcza ziemi, podcięcie, wyrównanie, przeciwwagę, symetrię, płaski, wietrzenia, poziomy, klasyczne, zasypanie, równowagę, atmosferyczne, górę, sejsmiczne, metamorfozy, w dolinie, na równinie, dół, nachylony
Ruchy masowe występują tam, gdzie teren jest ............................... Luźne masy skał oraz produkty .............................. mogą przemieszczać się w .............................. stoku pod wpływem siły ciężkości. Aby powstało osuwisko, konieczne jest pojawienie się czynników naruszających wcześniejszą .............................. stoku. Mogą to być przyczyny naturalne, np. wstrząsy .............................. deszcz, śnieg, wietrzenie albo .............................. stoku przez rzekę. Mogą one wynikać także z działalności człowieka, który stawia .............................. budowle.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Połącz w pary opisy warunków, w jakich zachodzą wybrane ruchy masowe i ich nazwy.
RZnEk8GxUrqff zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Połącz w pary opisy warunków, w jakich zachodzą wybrane ruchy masowe, i ich nazwy.
spełzywanie, osypywanie, osuwisko, obryw
gwałtowne oderwanie się dużych mas skalnych od stromych stoków
gwałtowne przemieszczenie się małych ziaren skalnych na stromych stokach
powolne przemieszczanie się cienkiej warstwy zwietrzeliny na średnio nachylonych stokach
gwałtowne przemieszczenie się skał i zwietrzeliny po płaszczyźnie poślizgu
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Z jakiego materiału składa się i jak się przemieszcza spływ błotny?
R1G8sDdT9fFoT zadanie interaktywne
Z jakiego materiału składa się i jak się przemieszcza spływ błotny?
Ze zwietrzeliny i wody, które przemieszczają się gwałtownie.
Z zawiesiny zawierającej mieszaninę cząstek osadów mineralnych i organicznych, która przemieszcza się powoli.
Z lawy, która przemieszcza się gwałtownie.
Ze zwietrzeliny, która przemieszcza się powoli.
Z magmy i wody, które przemieszczają się gwałtownie.
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.