Widzę, że słyszę - czyli jak poznaję świat

R1Sfr3eM153tK

Na planszy widoczne są okrągłe, duże, jasno i ciemno‑zielone, ułożone arbuzy. Na środku znajduje się przekrojony, okrągły arbuz. Ma on jasno‑czerwony miąższ z białą obwódką i drobnymi czarnymi, i białymi pestkami.

Układ nerwowy - nasze centrum zarządzania

Zazwyczaj nawet nie zastanawiamy się nad tym, jak to się dzieje, że czujemy, widzimy i słyszymy. Za wszystkie te funkcje odpowiada układ nerwowy, który kontroluje pracę całego organizmu, bez przerwy odbierając i rozszyfrowując informacje pochodzące z otoczenia i ciała.

Układ nerwowy tworzą: część ośrodkowa, do której należą mózg i rdzeń kręgowy, oraz obwodowa, składająca się z nerwów.

R1QBMzLLEeyFW

Na żółto‑kremowo‑niebieskim tle w białe linie, widoczna jest żółta sylwetka człowieka z dużym, półokrągłym, białym mózgiem z zarysowanymi bruzdami, od niego w dół narysowany jest prosty, przebiegający przez cały kręgosłup, biały i cienki rdzeń kręgowy. Od rdzenia wychodzą liczne, długie, białe, pofalowane znajdujące się w całym ciele cienkie nerwy, dochodzące do wszystkich kończyn.

Jak odbieramy informacje z otoczenia?

Skąd mózg wie, jaki jest świat? Jak to możliwe, że narząd ten rozpoznaje, jakie decyzje ma wysłać do ciała?

Narządy zmysłów to „odbiorniki” bodźców, czyli informacji płynących z otoczenia do organizmu. Każdy zmysł jest nastawiony na inne sygnały: węch na zapach, smak na… smaki przyjemne lub nieprzyjemne, wzrok na światło i kolory, słuch na dźwięk, a dotyk – na ciepło lub zimno, głaskanie, ucisk, ból. Tych pięć podstawowych zmysłów działa dzięki sprawnej pracy odpowiednich narządów: nosa, języka, oczu, uszu i skóry.

Bodźce odebrane przez narządy zmysłów są przesyłane nerwami do rdzenia kręgowego i mózgu. Tam ulegają rozszyfrowaniu i uporządkowaniu: informacje o smaku nie mieszają się z tymi o dotyku, a wrażenia słuchowe docierają do innej części mózgu niż np. wzrokowe. Dzięki temu do narządów organizmu trafia odpowiednie polecenie w wiadomości zwrotnej z mózgu.

R1cjxh1w2rIFQ

Na planszy widnieją dwie dziewczynki w ciemnych, upiętych włosach i kolorowych strojach kąpielowych, siedzące na jasnym, kolorowym kocu, na żółtym piasku. Obok nich, tyłem, siedzi kobieta w czerwonej koszulce. Dziewczynki są uśmiechnięte i jedzą trójkątne plastry arbuza z czerwonym miąższem i zieloną skórką.

1. Jak widzimy dzięki oczom?

Na przykład wszystkie piękne kwiaty, które rosną na łące! Wzrok jest najważniejszym ze zmysłów. Odbierane informacje mogą dotyczyć światła, barw, kształtów, odległości czy ruchu zauważanych obiektów.

Narządem wzroku jest oko. Do tego, by widzieć, potrzebuje ono wystarczająco dużo światła – promienie świetlne trafiają do gałki ocznej przez źrenicę, czarny punkt znajdujący się na środku oka. Potem przemieszcza się przez soczewkę – ta struktura w oku reguluje ostrość, tak jak ustawia się ją w aparacie fotograficznym. Wreszcie obraz tworzy się na siatkówce, skąd jest przekazywany do mózgu.

R10vNvdsUpFeo

Ilustracja przestawia obraz widziany na siatkówce. Widnieje na niej gałka oczna. Gałka ma zaokrąglony kształt. Przed nią znajduje się ciemna sylwetka człowieka. Jego obraz przechodzi przez niebieską, cienką, półokrągłą rogówkę, białą komorę przednią oka, następnie trafia do czarnej, półokrągłej źrenicy i szarej, owalnej soczewki, przy której obraz jest odwrócony i przechodzi do żółtego, rozległego ciała szklistego, gdzie znajduje się odwrócona i pomniejszona postać człowieka.

RE02gDhjy1wWQ

Animacja przedstawia budowę oka człowieka.

Animacja przedstawia budowę oka człowieka.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RE02gDhjy1wWQ

Animacja przedstawia budowę oka człowieka.

O narząd wzroku trzeba dbać!

Slajd 1 z 2

RFJB5059ZDA3C

Fotografia przedstawia młodą dziewczynę w brązowych włosach i okularach przeciwsłonecznych. Za nią widać bezchmurne niebo.

RQNtmVktlz7ep

Fotografia przedstawia narciarza zjeżdżającego po stoku. Na oczy ma założone przeciwsłoneczne gogle narciarskie. Widać śnieg i bezchmurne niebo.

Okulary przeciwsłoneczne to rodzaj okularów służący do ochrony wzroku przed silnym światłem słonecznym. Narciarze oraz osoby spacerujące zimą po górach dobrze wiedzą, że do dobrego widzenia niezbędne są okulary przeciwsłoneczne. Nieosłonięte nimi oczy szybko zaczynają boleć.

RDUtj7uWzQIH7

Zdjęcie przedstawia człowieka w brązowych włosach, brodzie oraz przezroczystych okularach ochronnych, które szczelnie przylegają do głowy.

Ciekawostka

Rzęsy oraz brwi są naturalną ochroną naszych oczu. Te krótkie włoski zapobiegają osadzaniu się na gałce ocznej drobnych owadów, kurzu i zanieczyszczeń unoszących się w powietrzu.

RkMBlZn9plM8l

Zdjęcie przedstawia otwarte oko z jasno‑niebieską tęczówką oraz szeroką, czarną źrenicą z dobrze widocznymi powiekami i rzęsami.

Wzrok męczy się zwłaszcza przy zbyt długim wpatrywaniu się w przedmioty znajdujące się blisko naszych oczu – książki, monitory, smartfony. By utrzymać ten zmysł w dobrej kondycji, podczas nauki i korzystania z urządzeń elektronicznych warto robić przerwy, by przez pewien czas spoglądać na obiekty w oddali.

2. Jak słyszymy dzięki uszom?

Szum morskich fal, ptasie trele, lubianą piosenkę czy wołanie twojego imienia. Narządem słuchu, odbierającym te i inne dźwięki, jest ucho. Dźwięk, w postaci fali dźwiękowej, zbierany są przez zewnętrzną część ucha o kształcie muszli – małżowinę, która kieruje go w głąb. Tam, w zagłębieniu jednej z kości czaszki, leży ucho środkowe – właściwy narząd słuchu, który przekształca dźwięk w impuls nerwowy biegnący do mózgu. To mózg decyduje o tym, czy to, co słyszymy, oceniamy jako szum, szelest, mowę, muzykę itp. Mózg informuje też, czy dźwięk jest przyjemny, czy oznacza coś, przed czym należy uciekać!

RNPWg33xmhUfl

Animacja przedstawia drogę fali dźwiękowej w uchu.

Animacja przedstawia drogę fali dźwiękowej w uchu.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RNPWg33xmhUfl

Animacja przedstawia drogę fali dźwiękowej w uchu.

Zadbaj o swój narząd słuchu!

Słuch nie lubi hałasu – bardzo głośny i długotrwały dźwięk może go trwale uszkodzić. Uszy nie potrafią zamknąć się tak jak oczy, by ograniczyć nieprzyjemne bodźce. Dla zdrowia słuchu ważne są nasze codzienne zachowania: unikanie przebywania w głośnych miejscach oraz słuchania muzyki w słuchawkach, zwłaszcza dousznych, a także jak najczęstszy relaks w ciszy lub w otoczeniu przyjemnych, kojących dźwięków, np. szumu drzew czy morskich fal.

Slajd 1 z 2

RLNbx7e52JbXX

Na zdjęciu widać kobietę w brązowych spiętych włosach i szarej koszulce, wkładającą sobie do uszu pomarańczowe stopery.

RV8PSEa4gmuiw

Zdjęcie przedstawia jasne, ludzkie ucho, w którym widnieje drobny, beżowy aparat słuchowy.

3. Czy węch i smak współdziałają?

Co czuje nos? Na przykład brzydkie zapachy! Oczywiście dużo przyjemniej jest wąchać te miłe – nie zawsze jednak można wybierać… Cząsteczki zapachów dostają się do nosa wraz z wdychanym powietrzem i są odbierane przez komórki węchowe. Ale to nie nos decyduje, czy aromat jest ładny, czy brzydki. Robi to mózg, gdy tylko otrzyma informację, która przywędruje do niego nerwami od komórek znajdujących się w nosie.

W jamie ustnej znajdują się liczne kubki smakowe, które przesyłają informacje do mózgu o zjadanym pokarmie. Te struktury to niewielkie grudki z zagłębieniem, wyglądem przypominające kubeczki, stąd ich nazwa. Ulokowane są one na języku, podniebieniu i wewnętrznej stronie policzków. Za pomocą receptorów rejestrują smaki: słodki, słony, kwaśny, gorzki i umami (mięsny).

R4qoC1o8vdnyY

Fotografia przedstawia różyczkę brokuła. Ma kształt małego drzewka, z jasną łodygą i ciemno‑zieloną koroną. Znajduje się na niedużej, zaokrąglonej, metalowej, szarej chochli.

Przypomnij sobie, jak smakuje jedzenie, kiedy masz katar i zupełnie zablokowany nos. Spróbuj jeść jabłko, zatykając nozdrza: nie jest tak pyszne jak zawsze, prawda? To dlatego, że zmysły smaku i powonienia są ze sobą ściśle połączone. Oba zaliczają się do zmysłów powiązanych z pracą układu pokarmowego.

Sprawdź to wykonując doświadczenie!

Kiedy jemy, zarówno receptory smaku, jak i węchu pobudzane są przez różne cząsteczki chemiczne, które do nich docierają przez nos lub jamę ustną. O ile jednak wyróżnia się tylko kilka receptorów smakowych, o tyle węchowych jest znacznie więcej, a każdy z nich reaguje na inny typ cząsteczek chemicznych.

Prawidłowe współdziałanie zmysłów smaku i węchu jest bardzo ważne: odrzucający zapach ostrzega przed spożyciem nieświeżych lub zepsutych produktów, które mogą wywołać zatrucie. Z drugiej strony atrakcyjny zapach daje dużo przyjemności z jedzenia ulubionych potraw.

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj ćwiczenie

Poniższa tabela przedstawia wynik doświadczenia, podczas którego uczniowie przez 15 sekund wąchali substancje, a następnie informowali, jak intensywny czuli zapach.

4. Co czujemy przez skórę?

Na przykład delikatny dotyk ulubionego koca czy miękkiego swetra. Skóra jest największym narządem ciała. Znajdują się w niej specjalne „odbiorniki” – receptory zwane ciałkami czuciowymi, które reagują na dotyk, zimno i ciepło oraz ból. Są rozmieszczone na całym ciele: najwięcej receptorów wrażliwych na dotyk znajduje się na wargach i opuszkach palców, a wrażliwych na ciepło – na łokciach i policzkach. Przekazują one – za pośrednictwem nerwów tworzących obwodową część układu nerwowego – odpowiednie informacje do mózgu.

Dotyk jest bardzo ważnym zmysłem, który nie tylko wpływa na zdrowie i dobre samopoczucie (każdy potrzebuje przytulania!), ale także ostrzega o ewentualnym niebezpieczeństwie, np. przy dotknięciu czegoś gorącego.

Podsumowanie

• Układ nerwowy człowieka składa się z części ośrodkowej, tworzonej przez mózg i rdzeń kręgowy, oraz z części obwodowej, zbudowanej z nerwów obwodowych.

• U człowieka występuje pięć zmysłów: wzrok, węch, smak, słuch i dotyk.

• Dzięki zmysłom organizm odbiera, analizuje i odpowiada na bodźce płynące ze środowiska zewnętrznego oraz wewnętrznego.

• Za proces widzenia odpowiada zmysł wzroku (oczy).

• Zmysł słuchu (uszy) umożliwia odbieranie fal dźwiękowych.

• Zmysł węchu (nos) odpowiada za rozpoznawanie zapachów, a zmysł smaku (język) za rozpoznawanie smaków. Współpracują one ze sobą w odczuwaniu smaku spożywanych potraw.

R1AUXXZELx3S4

Film przedstawiający zmysły człowieka.

Film przedstawiający zmysły człowieka.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1AUXXZELx3S4

Film przedstawiający zmysły człowieka.

Słownik

Sprawdź, jak rozumiesz!

Notatnik