Stosunki USA - ZSRS w okresie zimnej wojny

Na przełomie lat 60. i 70. XX w. w stosunkach pomiędzy Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi doszło do zastoju.  Oba supermocarstwa dysponowały wówczas arsenałem broni nuklearnej wystarczającym do zniszczenia ludzkości. Ponadto Amerykanie, zaangażowani w trudną i niezwykle kosztowną interwencję zbrojną w Wietnamie, starali się dodatkowo nie drażnić Sowietów. Z kolei ZSRS pilnie potrzebował nowych technologii, aby ratować swoją przestarzałą i podupadającą gospodarkę.

Polityka odprężenia

Poważne kryzysy polityczne z początku lat 60. XX w. – kubański i berliński – wywołały na świecie  strach przed wojną nuklearną. Napięcie pomiędzy supermocarstwami wyraźnie opadło, gdy Richard Nixon, prezydent USA od 1969 r., zdecydował się ograniczyć konfrontacyjną strategię Amerykanów wobec Sowietów. Nową strategię Białego Domu współtworzył doradca prezydenta do spraw bezpieczeństwa Henry Kissinger. Obu politykom zależało na honorowym zakończeniu coraz bardziej upokarzającej dla Stanów Zjednoczonych interwencji w Wietnamie. Bardziej ustępliwe stanowisko wobec Moskwy zajęli także inni zachodni przywódcy.

RnBL4z5Mof6YP

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn w samolocie. Dwóch siedzi przy stoliku, dwóch pozostałych w jego pobliżu na kanapie. Mężczyźni rozmawiają. Wszyscy mają na sobie garnitury. Jeden z mężczyzn ma szpakowate włosy, krzaczaste brwi, do marynarki ma przypięte dwa ordery. Uśmiecha się. To Leonid Breżniew. Naprzeciwko niego przy stoliku siedzi mężczyzna z ciemnymi, krótkimi włosami. To Richard Nixon. Patrzy w kierunku mężczyzny czarnych włosach, który do niego mówi. Obok mężczyzny o czarnych włosach siedzi starszy mężczyzna z siwymi, falowanymi włosami.

Ożywienie kontaktów handlowych z blokiem wschodnim dawało im nadzieję na dalszy rozwój gospodarczy.  Willy Brandt, kanclerz Republiki Federalnej Niemiec, zapoczątkował politykę ocieplenia stosunków z ZSRS i krajami bloku wschodniego, zwaną polityką wschodnią (Ostpolitik). W 1970 r. władze RFN zawarły z ZSRS traktat o poszanowaniu granic w Europie. W tym samym roku Willy Brandt odwiedził Warszawę, gdzie uznał – do tej pory stanowczo kwestionowaną przez władze Niemiec Zachodnich – powojenną granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Brandt wykonał też niezwykle znaczący gest: klęknął przed pomnikiem ofiar powstania w getcie warszawskim. Oznaczało to symboliczne uznanie winy Niemców za zbrodnie nazistowskie. Władze RFN uznały istnienie komunistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej i nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne. Nie oznaczało to jeszcze pełnej akceptacji powojennych granic. Niemiecki parlament uzależniał ich uznanie od przyszłego traktatu pokojowego zjednoczonych Niemiec.

Francja, która pod rządami prezydenta Charles’a de Gaulle’a (Szarl de Goll) starała się umocnić swoje znaczenie na arenie międzynarodowej jako główna siła w Europie, poprawiła swoje relacje z ZSRS.

Na współpracy z Zachodem zależało także Sowietom. Gospodarka sowiecka wymagała modernizacji oraz doinwestowania. Jednakże USA i inne mocarstwa zachodnie uzależniały pomoc od ograniczenia wyścigu zbrojeń. Zachód nalegał też na przestrzeganie praw człowieka przez kraje bloku wschodniego.

W zamian za dostęp do zachodnich osiągnięć naukowych  Sowieci byli skłonni do ustępstw w tych kwestiach. Moskwa zamierzała jednocześnie wykorzystać porozumienie w celach propagandowych, przedstawiając się na arenie międzynarodowej jako kraj o rzekomo pokojowych intencjach. Sowietom zależało także na ostatecznym uznaniu przez Zachód powojennych granic w Europie. Niezwykle istotne dla komunistów było też uznanie NRD przez Niemcy Zachodnie. Do porozumienia z USA skłaniał również Sowietów konflikt z komunistycznymi Chinami, które w latach 70. nawiązały stosunki dyplomatyczne z Amerykanami. Ważną rolę odgrywało i to, że Leonid Breżniew, przywódca ZSRS od 1964 r., był bardziej skłonny do kompromisu z Zachodem niż jego poprzednik Nikita Chruszczow.

Kruchy rozejm

Efektem polityki odprężenia w stosunkach międzynarodowych, były układy ograniczające zbrojenia pomiędzy USA a ZSRS. W 1972 r. prezydent Richard Nixon jako pierwszy amerykański przywódca odwiedził Moskwę. Na Kremlu podpisał układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, od angielskiego skrótu zwany SALT I.

Najważniejszym sukcesem polityki odprężenia była Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, do której doszło na terytorium neutralnej Finlandii. Po dwóch latach rozmów w 1975 r. w Helsinkach przywódcy krajów Europy Zachodniej, USA, Kanady oraz liderzy bloku wschodniego uroczyście podpisali Akt końcowy KBWE. Postanowienia konferencji trafiły do tzw. trzech koszyków. Pierwszy z nich obejmował, zgodnie z życzeniami Sowietów, decyzje dotyczące trwałości powojennych granic, w tym utrzymania podziału Niemiec na dwa kraje. W drugim znalazły się postanowienia odnośnie do współpracy gospodarczej, naukowej, technologicznej oraz kwestie ochrony środowiska. Tym samym Związek Sowiecki uzyskał upragniony dostęp do zachodnich technologii.

W zamian za to przywódcy komunistyczni zobowiązali się – w ramach trzeciego koszyka – do przestrzegania w swoich krajach praw człowieka. Ustępstwa Sowietów ułatwiły powstawanie i funkcjonowanie opozycji politycznej w krajach bloku wschodniego. W ten sposób trzeci koszyk odegrał szczególnie istotną rolę z punktu widzenia przyszłego upadku rządów komunistycznych w Europie Środkowo‑Wschodniej.

R1L4FntNB1v3Z

Zdjęcie przedstawia mężczyzn siedzących przy długim stole. To przywódcy miedzy innymi Niemiec, Stanów Zjednoczonych. Mężczyzna drugi od lewej strony podpisuje dokument. Pozostali politycy trzymają w dłoniach długopisy. Za nimi stoi kilku mężczyzn. Wszyscy mają na sobie garnitury. W tle jest kamera.

Dalsza realizacja polityki odprężenia natrafiła już na istotne przeszkody. Konserwatyści w USA krytykowali Nixona, zarzucając mu słabość i nadmierną ustępliwość wobec ZSRS. Tym bardziej że Sowieci nie zrezygnowali z polityki szerzenia swoich wpływów na świecie, np. w Angoli, Etiopii czy Kambodży. Następny gospodarz Białego Domu Gerald Ford (1974–1977) zaostrzył wprawdzie kurs wobec Sowietów, jednakże, pod wpływem Kissingera, nie odszedł całkowicie od polityki odprężenia. Jeszcze bardziej zdecydowane działania przeciwko ZSRS podjął kolejny prezydent, Jimmy Carter. Duży wpływ na jego politykę zagraniczną miał doradca prezydenta do spraw bezpieczeństwa, urodzony w Polsce dyplomata i uczony, polityczny przeciwnik Kissingera – Zbigniew Brzeziński. Zgodnie z sugestiami Brzezińskiego polityka amerykańska nabrała wyraźnie antykomunistycznego charakteru. Aby osłabić pozycję Kremla na arenie międzynarodowej, Carter zacieśnił relacje z Chinami, a współpracę z państwami komunistycznymi uzależniał od przestrzegania przez nie praw człowieka. Jednak nawet pod jego rządami Stany Zjednoczone nie zerwały całkowicie z polityką odprężenia. W 1979 r. Carter podpisał z ZSRS układ określany jako SALT II, który jeszcze bardziej ograniczał zbrojenia nuklearne. Porozumienie nie weszło jednak w życie w związku z sowiecką interwencją w Afganistanie z 1979 r.

Przeciwko „imperium zła”

Ostatecznie politykę odprężenia zdecydowanie porzucił następca Cartera, republikanin Ronald Reagan, prezydent USA w latach 1981–1989. Reagan zapoczątkował tym samym nowy etap w dziejach zimnej wojny. Prezydent otwarcie określał państwo sowieckie mianem „imperium zła”, a Stany Zjednoczone oraz kraje sojusznicze nazywał bojownikami wolności. Reagan podjął decyzję o rozbudowie amerykańskich sił zbrojnych. Ponadto Stany Zjednoczone umieściły w Europie Zachodniej dodatkowe głowice nuklearne. Prezydent rozpoczął program gwiezdnych wojen, jak obrazowo określał system zaawansowanej technologicznie ochrony antyrakietowej z użyciem promieni laserowych. Na arenie międzynarodowej Reagan wspierał wszelkie ruchy polityczne, w tym zbrojne, godzące w pozycję Moskwy, m.in. w Afganistanie i Ameryce Środkowej.

RyK8Lqci64Yex

Zdjęcie ukazuje kobietę i mężczyznę na trawniku przed niskim, białym budynkiem z kolumnami i dużymi oknami. Oboje są w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, szpakowate włosy, ubrany jest w garnitur. Uśmiecha się. Trzyma na smyczy psa, który go ciągnie. Kobieta, idąca obok, ma staranną fryzurę, ubrana jest w garsonkę, trzyma torebkę w lewej ręce. Uśmiecha się szeroko.

R1HV61NpheDtY

Film opowiadający o nowym kursie w polityce USA i państw zachodnich wobec bloku wschodniego do 1985 roku.

Film opowiadający o nowym kursie w polityce USA i państw zachodnich wobec bloku wschodniego do 1985 roku.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1HV61NpheDtY

Film opowiadający o nowym kursie w polityce USA i państw zachodnich wobec bloku wschodniego do 1985 roku.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 3

Przeczytaj zapisy Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a następnie przyporządkuj odpowiadające im numery do właściwych koszyków.

Zapoznaj się z zapisami Aktu końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

1. Państwa uczestniczące będą rozwijać […] wzajemną współpracę, dokładać starań w celu podnoszenia dobrobytu narodów i przyczyniania się do zaspokojenia ich aspiracji, między innymi dzięki korzyściom wynikającym z lepszego wzajemnego poznania się oraz dzięki postępom i osiągnięciom w dziedzinie gospodarczej”; „[Państwa uczestniczące] będą uwzględniać interes wszystkich w zmniejszeniu różnic w poziomie gospodarczego rozwoju, a w szczególności interes krajów rozwijających się na całym świecie.

2. Państwa uczestniczące będą szanować prawa człowieka i podstawowe wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub religii”; „Będą one popierać i zachęcać do efektywnego korzystania z obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych praw i wolności, które wynikają wszystkie z przyrodzonej godności ludzkiej osoby i mają podstawowe znaczenie dla jej swobodnego i pełnego rozwoju.

3. Państwa uczestniczące będą powstrzymywać się w swych wzajemnych stosunkach, jak również w swych stosunkach międzynarodowych w ogóle, od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa”; „Państwa uczestniczące będą także powstrzymywać się od czynienia terytorium któregokolwiek z nich przedmiotem okupacji wojskowej lub innych bezpośrednich lub pośrednich środków przymusu, podejmowanych wbrew prawu międzynarodowemu, albo przedmiotem nabycia przy użyciu takich środków lub pod groźbą ich użycia.

Indeks górny Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE); dostępny online: web.archive.org. Indeks górny koniec^{Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE); dostępny online: web.archive.org.}

R15cOm82xQ17f1

Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.

1, 2, 3

.................

.................

.................

RTwRmZH3gqswH

Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.

Pokaż podpowiedź

Zapoznaj się z aAktem Końcowym KBWE; zwróć uwagę na zobowiązania państw, uczestników Aktu.

Pokaż odpowiedź

PrzyjęcieAktu Końcowego KBEW nastąpiło 1 sierpnia 1975 roku.KBWE stała się gwarantem umacniania bezpieczeństwa i współpracy po roku 1989.

Słownik