Od nadziei do nadziei – Polska w latach 1981‑1989
Stan wojenny w Polsce - przyczyny, przebieg i konsekwencje
W 1981 roku dotychczasowy minister obrony narodowej, Wojciech Jaruzelski, został jednocześnie premierem, a następnie – także I sekretarzem KC PZPR. Najważniejsze stanowiska w państwie znalazły się zatem w rękach jednego człowieka – i to wojskowego. Chociaż to PZPR była oficjalnie formacją rządzącą, generał Jaruzelski stał się faktycznie dyktatorem. Był to także sygnał, że władza szykuje się do rozprawy z „Solidarnością”.
Nowy rząd, stare problemy
Ostatnim akordem zmian w 1980 roku było odwołanie Edwarda Gierka z funkcji I sekretarza (5–6 września podczas VI Plenum). Oficjalnie Gierek przestał sprawować urząd ze względu na zły stan zdrowia. Na czele partii stanął Stanisław Kania. Doszło też do próby unormowania kontaktów z Kościołem. W listopadzie wznowiła pracę Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu i Episkopatu Polski.
Rząd nie zawsze jednak przestrzegał zawartych porozumień (m.in. były problemy z przydziałami lokali dla Solidarności, papieru itp.), zaopatrzenie w sklepach nie poprawiło się. Społeczeństwo nadal było oburzone warunkami wymiany z ZSRS.
Rządzący nie byli zadowoleni z podpisanych porozumień sierpniowych i zarejestrowania Solidarności. Zdawano sobie sprawę, że ruch cieszy się ogromną popularnością (10 mln członków), ponadto wielu działaczy PZPR decydowało się na opuszczenie szeregów partii i przystąpienie do niego. Sympatie społeczeństwa dla Solidarności budziły ogromne zaniepokojenie władz. Również z Moskwy płynęły sygnały i naciski mobilizujące rządzących do podjęcia kroków „uspokajających sytuację w kraju”.
Do dzisiaj pozostaje sprawą kontrowersyjną, czy ZSRS zdecydowałby się na interwencję w Polsce. Najnowsze dokumenty wskazują na małe prawdopodobieństwo takiego zachowania, niemniej przedstawiciele ówczesnych władz stoją na stanowisku, że groźba wkroczenia wojsk sowieckich i udzielenia „bratniego wsparcia” była realna.
Wprowadzenie stanu wojennego
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1Q6nCZU5rwOI
Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem Stan Wojenny i rządy Jaruzelskiego.
13 grudnia 1981 roku dekretem Rady Państwa został wprowadzony stan wojenny w Polsce. Posiedzenie Rady odbyło się wkrótce po północy 13 grudnia. Przeciw głosowaniu za wprowadzeniem opowiedział się członek Rady i przewodniczący PAX – Ryszard Reiff. Dekret o stanie wojennym był ogłoszony wbrew prawu, ponieważ Rada Państwa miała prawo do wydawania dekretów tylko wówczas, kiedy nie obradował Sejm, a sesja nie została zamknięta.
Jeszcze przed ogłoszeniem stanu wojennego rozpoczęła się fala aresztowań. W tym czasie w Stoczni Gdańskiej obradowała Komisja Krajowa „Solidarności”. Kiedy działacze powrócili do hotelu, zostali aresztowani. Ci, którym udało się uniknąć zatrzymania, rozpoczęli działalność podziemną. Aresztowanych osadzano w specjalnych ośrodkach. Nie używano zasadniczo terminu „aresztowanie”, tylko „internowanie” (przymusowe osadzanie w wybranych przez władze miejscach odosobnienia). Co ciekawe, zdecydowano się też na internowanie „dawnej władzy”, czyli m.in. Gierka i Jaroszewicza. Tym razem wobec zatrzymanych nie stosowano bicia ani wielogodzinnych przesłuchań. Niemniej np. internując czasami oboje rodziców, nie brano pod uwagę, kto zajmie się dziećmi. Oczywiście zdarzało się, że miejsce pobytu internowanych nie było komfortowe. Niemniej np. Lechowi Wałęsie zapewniono warunki luksusowe, co wynikało z tego, że był dla władzy szczególnie ważny. Listy, według których odbywały się aresztowania, przygotowano już wcześniej. Część działaczy opozycyjnych po podpisaniu deklaracji, że nie będą prowadzić działalności politycznej, zwolniono do domów. Części (choć w późniejszym czasie) pozwolono na wyjazd za granicę.
Znajdź w innych źródłach informacje na temat telewizyjnego wystąpienia gen. Wojciecha Jaruzelskiego, w którym ogłosił wprowadzenie w Polsce stanu wojennego. Czy zasadne jest stwierdzenie, że miało ono „charakter patriotyczny” i że było podyktowane „wyższą koniecznością”?
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1S0VvfXgc1U8
Film o stanie wojennym
Życie w stanie wojennym
Stan wojenny został ogłoszony w niedzielę. Wiele osób nie od razu zorientowało się, że coś się zmieniło w rzeczywistości politycznej. Dopiero włączenie telewizora pozwalało to dostrzec. Telewizja na obu programach nadawała przemówienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego, który uzasadniał konieczność wprowadzenia stanu wojennego. Informował również o powstaniu WRON, czyli Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Nazwa była niezbyt fortunna. Trudno się dziwić, że jedno z pierwszych haseł, które pojawiało się na murach, brzmiało: „WRONA ORŁA nie pokona”. Oprócz emitowanego przemówienia, telewizja nadawała jeszcze tylko muzykę poważną. Zarówno przemówienie gen. Jaruzelskiego, jak i rozwieszane obwieszczenia o wprowadzeniu stanu wojennego informowały obywatela, co może, a właściwie czego mu nie wolno, m.in. wprowadzono godzinę milicyjną, zakazano strajków i demonstracji, zakazano wyjazdów poza teren miejsca zamieszkania, a służby porządkowe miały prawo legitymować ludzi i przeszukiwać samochody.
Przeanalizuj powyższy dokument. Jak sądzisz, z jakiego powodu można było uzyskać przepustkę na zmianę miejsca pobytu?
Zawieszono zajęcia w szkołach i na uczelniach (wznowiono je odpowiednio 4 i 8 stycznia 1982 roku). Nie działały telefony i faksy (a później, gdy je włączono, słychać było w słuchawkach ostrzeżenia: „rozmowa kontrolowana”). Na ulicach pojawiły się: wojsko, milicja, wozy opancerzone i ciężki sprzęt.
Poszukaj w różnych źródłach informacji na temat liczebności sił zbrojnych i porządkowych, jakimi rozporządzano w czasie stanu wojennego, oraz ilości użytego wówczas sprzętu bojowego.
Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych. Zablokowano wydawanie prasy. Ukazywały się tylko „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności”. Nastąpiła „militaryzacja życia społecznego i gospodarczego”. W zakładach pracy pojawili się komisarze wojskowi, których zadaniem było nadzorowanie sytuacji i przekazywanie informacji o nastrojach społecznych. Spikerzy telewizyjni występowali w wojskowych mundurach.
Bardzo popularną wieczorynką w latach 80. była Pszczółka Maja. Kiedy zaprzestano jej wyświetlania w telewizji w okresie stanu wojennego, drwiono, że stało się tak, ponieważ nie znaleziono tak małego munduru wojskowego.
Opór
Zakazy nie zniechęciły społeczeństwa do oporu. W wielu zakładach wybuchały strajki. Były jednak brutalnie tłumione. Do tragedii doszło w Kopalni „Wujek” w Katowicach. Na skutek użycia ostrej amunicji zginęło 9 osób, a 24 zostało rannych. Ofiara śmiertelna była też w Gdańsku.
Opisz emocje towarzyszące osobom widocznym na zdjęciu.
ZOMO, czyli Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej, były specjalną formacją Milicji Obywatelskiej używaną do siłowego rozbijania manifestacji. Zorganizowano je na wzór wojskowy (zomowcy byli skoszarowani) i wyposażono w transportery opancerzone, broń palną i gazową. ZOMO stało się symbolem reżimu opartego na strachu i przemocy. Znienawidzona formacja była obiektem drwin społeczeństwa: na koncertach popularnego zespołu rockowego Perfect młodzież zmieniała słowa refrenu piosenki „Chcemy być sobą” na „Chcemy bić ZOMO”, ironicznie odwołując się do języka komunistycznej nowomowy; ZOMO powszechnie nazywano także bijącym sercem partii.
Na okres świąt Bożego Narodzenia złagodzono trochę restrykcje, ale po tym czasie wrócono do ograniczeń i znów zawieszono prawa obywatelskie.
Opór pod postacią strajków i demonstracji nie był jedyną formą protestu przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. Bez względu na stosowane rygory starano się pamiętać o ważnych dla Polski i Solidarności jubileuszach i organizować ich obchody. W pierwszym okresie stanu wojennego 13 dzień każdego miesiąca był traktowany w sposób szczególny. Początkowo bojkotowano monopol informacyjny i w godzinach nadawania Dziennika Telewizyjnego wychodzono na spacery. Na szeroką skalę rozwinęła się działalność tzw. drugiego obiegu wydawniczego, czyli nielegalnych opozycyjnych wydawnictw. W podziemiu wydawano prasę (m.in. „Tygodnik Mazowiecki”) i literaturę.
Kościół katolicki stanowił ogromne wsparcie dla społeczeństwa – robił wszystko, aby pomóc represjonowanym i ich rodzinom. Stojący na czele Episkopatu Polski arcybiskup Józef Glemp wypowiedział znamienne słowa: „Będę wzywał o rozsądek nawet za cenę narażenia się na zniewagi i będę prosił, nawet gdybym miał boso iść i na klęczkach błagać: Nie podejmujcie walki Polak przeciwko Polakowi” oraz „Trzeba spokojnie zastanowić się nad sytuacją, której celem powinien być pokój, zachowanie życia, aby nie polała się krew”, które dawały do zrozumienia, że nie należy doprowadzać do eskalacji napięć. Arcybiskup powołał Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom (wkrótce powstały też jego oddziały diecezjalne). Komitety wspomagały finansowo i prawnie osoby aresztowane, represjonowane i ich rodziny, zbierały dary (również te przychodzące z zagranicy), przekazywały paczki osobom internowanym.
Wskaż symbole władzy biskupiej ukazane na zdjęciu.
Kraje Zachodu, a zwłaszcza USA, nałożyły sankcje na Polskę, m.in. zrezygnowano z klauzuli najwyższego uprzywilejowania, czyli wróciły wysokie cła na eksport do USA, które bardzo mocno uderzyły w gospodarkę, podobnie jak cofnięcie gwarancji rządowych dla polskich kredytów.
Próby „normalizacji”
Najważniejsze dla opozycji było odtworzenie podziemnych struktur Solidarności. Nie było to proste, zwłaszcza że większość działaczy została aresztowana. Nadzór nad strukturami związku i działalnością organizacji w podziemiu sprawowała powołana w kwietniu Tymczasowa Komisja Koordynacyjna.
Władze od początku 1982 roku zaczęły proces normalizacji. Odwieszono zajęcia w szkołach i na uczelniach. Zaczęły się ukazywać inne niż „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności” tytuły prasowe. W marcu natomiast dokonano zmian w konstytucji. Wprowadzono do polskiego ustroju dwie nowe instytucje: Trybunał Stanu, który miał orzekać o odpowiedzialności osób pełniących ważne funkcje polityczne, i Trybunał Konstytucyjny, który miał orzekać o zgodności ustaw z konstytucją. Kolejnym krokiem było powołanie – niejako zamiast Frontu Jedności Narodowej – Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. 8 października 1982 roku władze oficjalnie rozwiązały Solidarność (do tej pory jej działalność była zawieszona), ale zarazem w listopadzie zwolniono z internowania Lecha Wałęsę. Trudno nie odnieść wrażenia, że władze stosowały zasadę „kija i marchewki”. Będzie to zauważalne w kolejnych krokach rządzących, gdy decyzje „normalizacyjne” będą przeplatały się z aktami represji i przemocy.
Poszukaj w różnych źródłach informacji i ustal, gdzie w okresie stanu wojennego doszło do krwawo stłumionych manifestacji.
Dnia 31 grudnia 1982 zawieszono stan wojenny (ostatecznie zniesiono 22 lipca 1983 roku). Na pewno wpływ na tę decyzję miało zbliżanie się daty wizyty papieża Jana Pawła II w Polsce. Zlikwidowano ośrodki internowania, zwolniono przetrzymywanych. Niemniej tym, których chciano zatrzymać, zamieniano zarzuty i internowanie na areszt. W grupie tych osób znaleźli się m.in. Marian Jurczyk, Karol Modzelewski i Jacek Kuroń. W maju 1983 roku został pobity przez funkcjonariuszy MO maturzysta Grzegorz Przemyk i w efekcie odniesionych obrażeń zmarł.
Opisz metody zastraszania stosowane przez władze wobec obywateli w stanie wojennym.
Zdjęcie powyżej przedstawia tłum zmierzający na spotkanie z papieżem na wrocławskich Partynicach. Określ nastrój, jaki towarzyszył osobom na pierwszym planie. Odszukaj wśród pochodu element nawiązujący do Solidarności.
Od 6 do 23 czerwca 1983 roku odbywała się druga pielgrzymka papieża do Polski. Jan Paweł II starał się głosić bardzo wyważone homilie, niemniej musiały się znaleźć w nich słowa wsparcia i otuchy dla umęczonego stanem wojennym i jego represjami społeczeństwa. Papież spotkał się z gen. Wojciechem Jaruzelskim i Lechem Wałęsą.
Nie daj się zwyciężyć złu, lecz zło dobrem zwyciężaj.
Źródło: dewiza ks. Jerzego Popiełuszki będąca cytatem ze św. Pawła, tekst dostępny online: pl.wikiquote.org.
19 października 1984 roku doszło do porwania księdza Jerzego Popiełuszki. Kapłan był znaną postacią ze względu na odprawiane przez niego co miesiąc msze za ojczyznę. Był też jednym z kapelanów Solidarności. Służba Bezpieczeństwa inwigilowała księdza Popiełuszkę. Samochód, którym jechał, został zatrzymany przez milicjanta. Księdza najpierw uprowadzono, a następnie został utopiony w Zalewie Włocławskim. W zabójstwo zamieszani byli funkcjonariusze MSW: Grzegorz Piotrowski, Leszek Pękala i Waldemar Chmielewski oraz ich przełożony – podpułkownik Adam Pietruszka. Pogrzeb Popiełuszki stał się manifestacją – zgromadził kilkaset tys. ludzi. Na pogrzebie obecny był również Lech Wałęsa.
Oceń zarzuty stawiane księdzu Jerzemu Popiełuszce, przytoczone poniżej.
Akt oskarżenia wobec Popiełuszki.„Przy wykonywaniu obrzędów religijnych [...] w wygłaszanych kazaniach nadużywał wolności sumienia i wyznania w ten sposób, że permanentnie oprócz treści religijnych zawierał w nich zniesławiające władze państwowe treści polityczne, a w szczególności pomawiał, że te władze posługują się fałszem, obłudą i kłamstwem, poprzez antydemokratyczne ustawodawstwo niszczą godność człowieka, a także pozbawiają społeczeństwo swobody myśli oraz działania, czym nadużywając funkcji kapłana, czynił z kościołów miejsce szkodliwej dla interesów PRL propagandy antypaństwowej”.
Źródło: Akt oskarżenia wobec Popiełuszki., dostępny w internecie: https://www.rp.pl/Historia/301289937-Oskarzeni-za-prowokacje-na-Chlodnej.html.
Zmiany w Polsce po stanie wojennym
W 1984 roku jako przeciwwagę dla Solidarności powołano OPZZ z Alfredem Miodowiczem na czele.
W październiku 1985 roku odbyły się w Polsce wybory sejmowe, które nie przyniosły żadnych większych zmian. Z czynnego życia politycznego odszedł dotychczasowy przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, a zastąpił go Wojciech Jaruzelski, natomiast funkcje premiera objął Zbigniew Messner. W rządzie pojawił się też jako minister do spraw młodzieży Aleksander Kwaśniewski. Mimo apelu Solidarności, żeby zbojkotować wybory, frekwencja wyniosła ponad 70%.
26 kwietnia 1986 roku na terenie ZSRS wydarzyła się katastrofa, której efekty odczuwalne były także w Polsce. Nastąpił wybuch w elektrowni atomowej w Czarnobylu. Informacje o tragedii podano z opóźnieniem, co spowodowało, że reakcja, która mogłaby zminimalizować skutki, była opóźniona. To jednak potwierdziło kolejny raz, że władza nadal kłamie i podaje społeczeństwu tylko te informacje, które są dla niej wygodne.
22 lipca 1986 roku w Polsce przeprowadzono kolejną amnestię. Reakcją na nią było ujawnienie działających w podziemiu struktur Solidarności. A we wrześniu 1986 roku Lech Wałęsa powołał Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”, która zaczęła funkcjonować jawnie, ale nadal nielegalnie. Jesienią 1987 roku powołano Krajową Komisję Wykonawczą.
W dniach 8–14 czerwca 1987 roku po raz trzeci przybył do Polski z pielgrzymką Jan Paweł II. Ponownie homilie papieskie przyciągnęły tłumy. I tym razem papież udzielał duchowego wsparcia, dawał nadzieję.
Ważnym akordem zmian po stanie wojennym było pojawienie się w polskim ustroju nowej instytucji, która miała gwarantować przestrzeganie praw obywatelskich. 15 lipca 1987 roku sejm przyjął ustawę o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Trudno nie zauważyć, że instytucja ta stała się niezależna dopiero kilka lat później, ale już wówczas był to sygnał zmian.
Ćwiczenia
Wskaż stwierdzenie, które jest nieprawdziwe.
- Ulotkę wydał NSZZ „Solidarność”.
- Ulotka została wydana przez „rządowe” związki zawodowe.
- Społeczeństwo było zbulwersowane faktem wysyłania do ZSRR towarów, których brakowało na polskim rynku.
- Polska otrzymywała z ZSRR wybrakowany i niepotrzebny towar.
- W ulotce domagano się ustalenia innych zasad wymiany z ZSRR.
Sprawdź, czy obecna Konstytucja RP przewiduje wprowadzenie stanu wojennego lub wyjątkowego. Jeśli tak – w jakich okolicznościach? Czy można wówczas zawiesić działanie praw obywatelskich? Zapisz swoje ustalenia.
Przedstaw, jak WRON uzasadniała konieczność wprowadzenia stanu wojennego.
Przyjrzyj się zamieszczonej niżej karykaturze przedstawiającej Jana Pawła II oraz generała Jaruzelskiego w czasie pielgrzymki papieskiej do Polski w 1983 r., a następnie zinterpretuj ją.
Zapoznaj się z opisem zamieszczonej niżej karykatury przedstawiającej Jana Pawła Drugiego oraz generała Jaruzelskiego w czasie pielgrzymki papieskiej do Polski w 1983 roku, a następnie zinterpretuj ją.
Przewodniczący NSZZ „Solidarność”, polityk, prezydent RP w latach 1990 – 1995 to:
- Tadeusz Mazowiecki
- Lech Wałęsa
- Lech Kaczyński
Słownik
(łac. internus – wewnętrzny) – przymusowe umieszczanie ludzi w miejscach odosobnienia, obozach cywilnych albo wojskowych w czasie wojny
pełna nazwa: Niezależny Samorządowy Związek Zawodowy „Solidarność”. Organizacja powstała w skupiała się przede wszystkim na reprezentowaniu interesów robotników i cieszyła się ogromnym poparciem wśród polskiego społeczeństwa
(łac. repressus – naciśnięty) – surowy środek stosowany jako forma odwetu lub nacisku
pełna nazwa: Służba Bezpieczeństwa. Organ bezpieczeństwa państwa będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, działający w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1956–1989, powołany m.in. do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju; działania SB polegały przede wszystkim na ochronie systemu komunistycznego poprzez kontrolowanie i przenikanie jej członków do wszystkich struktur życia społecznego w Polsce; Służba Bezpieczeństwa brała udział w zwalczaniu opozycji, represjach wobec uczestników demonstracji i strajków, jej funkcjonariusze często działali z naruszeniem prawa PRL, łamali prawa człowieka oraz stosowali tortury
pełna nazwa: Zmilitaryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej.; oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 r. do zaprowadzania porządku w sytuacjach wyjątkowych
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
jeden ze stanów nadzwyczajnych wynikający z zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa, polegający na przejęciu administracji przez wojsko; sytuacja prawna polegająca na ograniczeniu praw i wolności obywatelskich; w Polsce obowiązywał od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983 r. (zawieszony od 31.12. 1982 r.)
organ administrujący Polską w czasie stanu wojennego; powstał w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r., a rozwiązał się 21 lipca 1983; kierowany przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego WRON miał charakter pozakonstytucyjny