Transformacja gospodarcza i ustrojowa - początki III RP

Kompromis Okrągłego Stołu doprowadził do likwidacji systemu monopartyjnego w Polsce, czego wyrazem był gwałtowny spadek wpływów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a wreszcie – do jej rozwiązania w styczniu 1990 roku. Większość byłych członków partii powołała nowe ugrupowanie − Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) z Aleksandrem Kwaśniewskim, Leszkiem Millerem i Mieczysławem Rakowskim na czele. W ten sposób byli działacze komunistyczni mogli powrócić na scenę polityczną w szeregach demokratycznej lewicowej partii.

Plan Balcerowicza

Jednym z najważniejszych zadań, które stanęły przed rządem było zreformowanie gospodarki. Realizacji programu gospodarczego podjął się Leszek Balcerowicz. Jego zadanie polegało przede wszystkim na zahamowaniu hiperinflacji, dokonaniu uwłaszczenia, uregulowaniu kwestii własności, zlikwidowaniu dopłat do nierentownych zakładów. Balcerowicz (wicepremier i minister finansów) przedstawił swój plan 17 grudnia 1989 roku. Zaproponował 11 nowych ustaw. Dotyczyły one:

• gospodarki finansowej,

• przedsiębiorstw,

• podmiotów zagranicznych,

• podatków,

• prawa bankowego,

• dewizowego,

• celnego,

• zatrudnienia,

• szczegółowych warunków rozwiazywania umów o pracę,

• wzrostu wynagrodzeń,

• stosunków kredytowych.

Program reform Balcerowicza został zaakceptowany przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy. Polsce obiecano uruchomienie kredytów o łącznej wartości 2,2 mld dolarów. Przeciwdziałać inflacji miało wprowadzenie w przedsiębiorstwach państwowych progresywnego podatku od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń, ustalenie sztywnego kursu dolara, podniesienie stopy kredytowej, a przede wszystkim ograniczenie dotacji państwowych do deficytowych działów gospodarki. Dla społeczeństwa była to terapia wstrząsowa. Chciano kapitalizmu, ale nie zdawano sobie sprawy z efektów jego wprowadzenia. Skutkiem reformy było bardzo duże bezrobocie oraz wzrost cen
(o 40–50%). Kolejny raz doszło więc do strajków i protestów. Próbowali je rozładowywać Lech Wałęsa i Jacek Kuroń. Balcerowicz konsekwentnie realizował politykę rządu. Już w marcu 1990 roku widocznym sukcesem był spadek inflacji.

Kolejnym ważnym krokiem było przeprowadzenie prywatyzacji – zrezygnowanie z prowadzenia działalności gospodarczej przez państwo oraz spowodowanie napływu kapitału zagranicznego do Polski. Niestety, proces ten wiązał się z dużą niedbałością przy stanowieniu praw, w wyniku czego m.in. działacze aparatu partyjnego zakładali spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i wykorzystując luki prawne, powiększali swój kapitał. Nastała era afer gospodarczych.

Powiew nowego

Nastąpiły także wyraźne zmiany w polskiej polityce zagranicznej. Przyjęto całkowicie odmienne priorytety. Polska zaczęła dążyć do integracji politycznej i militarnej z Zachodem. Ministrem spraw zagranicznych w rządzie Tadeusza Mazowieckiego został Krzysztof Skubiszewski. Powiewem nowego był również inny wymiar polityki zagranicznej. Od 9 do 14 listopada 1989 roku przebywał w Polsce kanclerz RFN Helmut Kohl. Doszło wówczas do symbolicznego polsko‑niemieckiego pojednania podczas mszy świętej, która odbyła się w Krzyżowej na Dolnym Śląsku. 17 lipca 1990 w rokowaniach na temat zjednoczenia RFN i NRD wziął udział minister spraw zagranicznych Polski i uzyskał zapewnienie, że zjednoczone Niemcy zawrą traktat potwierdzający nienaruszalność polskiej granicy zachodniej. 27 lutego 1990 roku wznowiono też (zerwane w 1967 roku) stosunki między Polską a Izraelem.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego proklamował politykę grubej kreski: nie podjęto kwestii odpowiedzialności za 45 lat rządów komunistycznych w Polsce.

29 grudnia 1989 uchwalone zostały zmiany w konstytucji. Przede wszystkim przywrócono państwu miano Rzeczpospolitej Polskiej. Miało być od tej pory państwem prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu i jest sprawowana poprzez sejm i senat. Szersze uprawnienia uzyskał samorząd terytorialny. Wprowadzono pluralizm polityczny. 9 lutego 1990 roku przywrócono godło państwowe z czasów II RP – orła w koronie. Rozwiązano Służbę Bezpieczeństwa i Milicję Obywatelską, a w ich miejsce powstał Urząd Ochrony Państwa i Policja Państwowa.

W styczniu 1990 roku rozwiązano PZPR. W dniach 27–30 stycznia w Sali Kongresowej w Warszawie odbył się ostatni zjazd PZPR.

W miejsce PZPR powstało kilka ugrupowań z Socjaldemokracją Rzeczypospolitej Polskiej na czele. Jej głównymi liderami byli Aleksander Kwaśniewski i Leszek Miller. Część byłych członków utworzyła Unię Socjaldemokratyczną Rzeczypospolitej Polskiej (na czele stanął Tadeusz Fiszbach). SdRP uznała się za kontynuatorkę PZPR, przejęła jej aktywa i pasywa. W sejmie utworzono Parlamentarny Klub Lewicy Demokratycznej. W 1990 roku zlikwidowano RSW Prasa–Książka–Ruch, uchodzący za koncern partyjny. Znaczna część budynków będących własnością PZPR stała się własnością państwa, np. Gmach Komitetu Centralnego został w 1991 roku siedzibą giełdy.

Przestało także istnieć ZSL, 5 maja powrócono do nazwy PSL. Jego liderem został Roman Bartoszcze. Działały także nadal ugrupowania będące wcześniej „w podziemiu”, jak KPN Leszka Moczulskiego i PPS Jana Józefa Lipskiego.

Na scenie politycznej pojawiły się nowe ugrupowania, np. Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe z Wiesławem Chrzanowskim na czele, Kongres Liberalno‑Demokratyczny, Porozumienie Centrum czy Unia Polityki Realnej.

27 maja 1990 roku odbyły się pierwsze całkowicie wolne i demokratyczne wybory samorządowe. Frekwencja wyniosła tylko 42,3%.

Rozpad obozu „sierpniowego”

Postępy demokracji w Polsce sprzyjały odradzaniu się systemu wielopartyjnego. Pluralizm polityczny dał o sobie znać także w formie podziałów w „Solidarności” oraz w ruchu Komitetów Obywatelskich. Ludzie wywodzący się z „Solidarności” znaleźli się w szeregach wielu ugrupowań o różnych orientacjach ideologicznych – od lewicy do prawicy. Należeli m.in. do twórców Kongresu Liberalno‑Demokratycznego i Porozumienia Centrum, Porozumienia Ludowego, Ruchu Odbudowy Polski, Unii Demokratycznej, Unii Pracy, a także Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego.

Przyczyn podziałów było wiele, m.in. różnice w ocenie tempa przemian i polityki dekomunizacji. Część dawnej opozycji uważała, że rząd Tadeusza Mazowieckiego zbyt opieszale przeprowadza reformy polityczne. Na konflikt istotny wpływ miały też uprzedzenia, podziały ideologiczne oraz personalne, powstałe jeszcze w czasach działalności podziemnej. Proponując Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera, Lech Wałęsa liczył na to, że będzie miał duży wpływ na jego działania. Szef rządu jednak otoczył się inteligencją oraz przedstawicielami środowisk lewicowych z „Solidarności”, ignorując przywódcę związku oraz związane z nim środowiska związkowe, a także ugrupowania prawicowe. Konsekwencją był podział Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego na popierające Lecha Wałęsę Porozumienie Centrum (PC) oraz Ruch Obywatelski‑Akcja Demokratyczna (ROAD) skupiający zwolenników Mazowieckiego. Do bezpośredniego starcia doszło w czasie wyborów prezydenckich po rezygnacji gen. Jaruzelskiego z urzędu.

Kampania wyborcza, w której przeciw sobie stanęli premier i przewodniczący NSZZ „Solidarność”, spowodowała dezorientację i rozgoryczenie społeczeństwa. Podczas kampanii posługiwano się demagogią, wysuwano głównie argumenty personalne, a nie merytoryczne. Pierwszą turę wyborów wygrał Wałęsa; Mazowiecki doznał dotkliwej porażki i nie przeszedł do drugiej tury. Znalazł się w niej natomiast mało znany reemigrant z Kanady, Stanisław Tymiński, prezentujący niespójny, populistyczny program. Druga tura zakończyła się jednak zdecydowanym zwycięstwem Lecha Wałęsy, który został zaprzysiężony na prezydenta 22 grudnia 1990 roku. Nastąpiło wtedy symboliczne przekazanie insygniów władzy przez przybyłego z Londynu ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda Kaczorowskiego.

Wybory prezydenckie 1990 r.

Koalicje postsolidarnościowe u władzy

Na arenie politycznej postępowało organizacyjne rozbicie obozu postsolidarnościowego. Nowy szef NSZZ „Solidarność”, Marian Krzaklewski, nie potrafił opanować kryzysu organizacji. Związkowcy stanęli przed wielkim dylematem: przekształcić związek w partię polityczną i popierać rząd powołany przez Lecha Wałęsę czy skupić się na działalności związkowej i bronić praw pracowników poszkodowanych w wyniku transformacji ustroju.

Sytuacja rządu była bardzo trudna, ponieważ z jednej strony wciąż pogłębiała się recesja gospodarcza, z drugiej – gabinet nie miał poparcia w sejmie. Stale pojawiały się zarzuty o nieudolność, a nawet korupcję ministrów. Najczęściej krytykowanym politykiem był wicepremier Leszek Balcerowicz odpowiedzialny za reformy gospodarcze.

W październiku 1991 r. odbyły się wybory parlamentarne. Nowa ordynacja nie przewidywała progu wyborczego eliminującego ugrupowania o znikomym poparciu, co spowodowało znaczne rozdrobnienie w sejmie (znalazło się w nim prawie 30 partii). Największy klub parlamentarny, Unia Demokratyczna (UD), miał jedynie 62 miejsca, siedem stronnictw uzyskało natomiast zaledwie po jednym mandacie. Rozdrobnienie sił politycznych w sejmie doprowadziło do destabilizacji sceny politycznej.

Pierwsze całkowicie wolne wybory zakończyły ostatecznie okres transformacji ustrojowej. W grudniu 1991 r. powstał mniejszościowy rząd Jana Olszewskiego, popierany przez PC, Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe (ZChN) i PSL‑Porozumienie Ludowe. Głównym celem rządu było przyspieszenie przemian systemowych i kadrowych, które można było przeprowadzić jedynie we współpracy z prezydentem.

Wojna na teczki i kryzys rządowy

Tymczasem relacje między prezydentem Wałęsą a rządem stale się pogarszały. Wreszcie doszło do otwartego konfliktu na tle lustracji. W napiętej sytuacji politycznej (spowodowanej załamaniem się rozmów w sprawie poszerzenia koalicji rządowej), sejm przyjął uchwałę i zobowiązał ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza do ujawnienia tajnych współpracowników Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa wśród wyższych urzędników państwowych oraz posłów i senatorów. Przeciwnicy uznali to za próbę skompromitowania opozycji. Efektem burzliwych rozmów było odwołanie w czerwcu 1992 r. rządu Jana Olszewskiego, który już wcześniej stracił poparcie prezydenta Lecha Wałęsy. Później zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy ujawnienia nazwisk współpracowników komunistycznych służb specjalnych oskarżali się wzajemnie o próbę przeprowadzenia zamachu stanu. Tak zwana wojna na teczki sprawiła, że obie strony konfliktu straciły zaufanie społeczeństwa.

Nowy rząd powołano dopiero po długich negocjacjach w lipcu 1992 roku. Na czele gabinetu stanęła Hanna Suchocka z UD (Unii Demokratycznej). Znaleźli się w nim przedstawiciele tej partii oraz ZChN (Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego), co oznaczało ciągłe konflikty wewnątrz rządu oraz brak stabilizacji w kraju. W następnych miesiącach przez Polskę przetoczyła się wielka fala strajków, głównie górniczych. Protesty społeczne wynikały z utraty nadziei przez część Polaków na powodzenie reform rynkowych oraz z frustracji spowodowanej zubożeniem dużej części społeczeństwa. Sytuacja gospodarcza kraju zaczęła się poprawiać dopiero na początku 1993 roku.

Mimo zróżnicowania programowego koalicjantów w okresie rządów Hanny Suchockiej zakończono prace nad nową ustawą zasadniczą. Z uwagi na trwający ciągle proces transformacji 17 października 1992 r. sejm uchwalił jedynie małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Mała konstytucja obowiązywała do momentu przyjęcia konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku.

Teczki i IPN

W latach 1989–1990 materiały operacyjne służb specjalnych zostały w dużej części zniszczone, a te, które się zachowały, sprawiają trudności interpretacyjne i budzą wątpliwości co do wiarygodności. Wiele materiałów w tzw. teczkach zostało spreparowanych jeszcze przez służby, wiele zaś wybrakowano. Aby uporządkować, opracować i udostępnić zachowane akta służb specjalnych, w 1999 r. powołano do życia Instytut Pamięci Narodowej. Instytut wśród swoich statutowych zadań ma gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa (wytworzonymi w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1989 r.), ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych (do czego służy pion śledczy z prokuratorami) oraz prowadzenie działalności edukacyjnej.

RUYV8xPSSdSBy

Na zdjęciu znajduje się długa półka wypełniona teczkami, aktami i pudełkami, w których znajdują się dokumenty.

Konsolidacja i powrót lewicy do władzy

Od czasu „wojny na górze” z 1990 r. minęło zbyt mało czasu, aby doszło do opracowania programów politycznych oraz stabilizacji partii wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Wybory w 1993 r. odbyły się według nowej ordynacji, która wprawdzie utrzymała system proporcjonalny, ale wprowadziła progi wyborcze: 5% dla partii i 8% dla koalicji. Dzięki temu małe partie zostały wyeliminowane, premiowane były natomiast ugrupowania cieszące się znaczącym poparciem.

Bezpośrednio po przełomie 1989 r. wydawało się, że partie lewicowe kojarzone z komunizmem nigdy już nie zdobędą w Polsce mocnej pozycji. Tymczasem komitet wyborczy Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD, będącego koalicją lewicowych ugrupowań politycznych, m.in. największego – SdRP) wraz z Polskim Stronnictwem Ludowym odniósł w wyborach w 1993 r. zdecydowane zwycięstwo. Ugrupowania te dysponowały łącznie prawie 66% mandatów. Przyczyną tak dotkliwej porażki nowych elit politycznych było rozczarowanie sporej części społeczeństwa brakiem spodziewanych efektów reform ustrojowych oraz nieustającymi konfliktami wśród ugrupowań wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Po wyborach bez reprezentacji w sejmie pozostało 4,7 mln obywateli, którzy głosowali na niewielkie partie prawicowe.

Dzięki poparciu Lecha Wałęsy na urząd premiera został powołany nie reprezentant SLD, lecz prezes PSL Waldemar Pawlak. Program nowego rządu nie był spójny, z uwagi na populistyczny charakter postulatów ludowców. W praktyce pod pretekstem porządkowania sytuacji w kraju wstrzymywano lub odwlekano decyzje istotne dla gospodarki. Nieudolność oraz blokowanie reform zarzucały premierowi zarówno opozycja, jak i koalicjant.

Transformacja przeprowadzona przez poprzednie ekipy rządowe oraz poprawa koniunktury gospodarczej na świecie sprawiły, że nastąpiło oczekiwane od dłuższego czasu ożywienie gospodarcze, a od 1994 r. szybki rozwój ekonomiczny Polski. Dzięki realnemu wzrostowi płac i spadkowi bezrobocia zwiększyło się poparcie społeczne dla rządów lewicy. Obniżenie inflacji umożliwiło przeprowadzenie denominacji złotówki w stosunku 1 do 10 000 (zmiana weszła w życie 1 stycznia 1995 r.).

Reformy centroprawicy

Sytuacja polityczna w 1996 r. przypominała nieco układ z początkowego okresu przemian ustrojowych: z jednej strony istniały ugrupowania postkomunistyczne, a z drugiej – postsolidarnościowe. Popularność rządzącej koalicji SLD−PSL spadła na skutek nieudolnych działań rządu podczas powodzi, która dotknęła południowo‑zachodnią Polskę w lipcu 1997 roku. Katastrofa spowodowała olbrzymie straty materialne oraz ujawniła nieprzygotowanie służb państwowych do działania w nadzwyczajnych sytuacjach.

Spory dotyczące konstytucji miały znaczący wpływ na wzrost notowań NSZZ „Solidarność”. Dzięki temu utworzona tuż przed wyborami Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) była jedyną siłą zdolną rywalizować z SLD. Wybory parlamentarne w 1997 r. zakończyły się zwycięstwem AWS. Po zawiązaniu koalicji AWS i UW (Unii Wolności) stanowisko premiera objął Jerzy Buzek z AWS, stanowisko wicepremiera i ministra finansów – Leszek Balcerowicz z UW, a ministra spraw zagranicznych − Bronisław Geremek, także z UW. AWS była mozaiką polityczną trudną do kierowania z uwagi na różnice programowe wchodzących w jej skład ugrupowań. Do licznych problemów wewnątrz koalicji rządzącej dochodziła jeszcze możliwość wetowania ustaw sejmowych przez prezydenta, który wywodził się z pozostającego wówczas w opozycji SLD.

Rząd, zgodnie z zapowiedziami z kampanii, rozpoczął realizację przygotowanych przez parlament ustaw o lustracji, reformie administracji publicznej, ubezpieczeniach społecznych i służbie zdrowia oraz szkolnictwie. Od 1 stycznia 1999 r. wprowadzono nowy podział administracyjny kraju: zamiast 49 województw ustanowiono 16. Przywrócono też trzystopniowy podział na województwa, powiaty i gminy. Istotną częścią reformy administracji było utworzenie wojewódzkich i powiatowych struktur samorządowych. Ponadto wprowadzono nowy system emerytalny, połączony z reformą finansowania służby zdrowia. Trudności z wdrażaniem reform spowodowały spadek poparcia dla gabinetu oraz rozpad koalicji AWS–UW w czerwcu 2000 roku. Od tego momentu rząd Jerzego Buzka działał jako gabinet mniejszościowy AWS, nękany ciągłymi aferami i skandalami z udziałem pracowników administracji rządowej, zagrożony załamaniem stabilności finansowej państwa.

R14fi3oQstCqX

Mapa przedstawia podział administracyjny Polski, który obowiązywał w latach 1975–1998. Kraj był wówczas podzielony na 49 województw. Na mapie zaznaczono 49 miast wojewódzkich. Są to: Szczecin, Koszalin, Słupsk, Gdańsk, Elbląg, Olsztyn, Suwałki, Gorzów Wielkopolski, Piła, Bydgoszcz, Toruń, Ciechanów, Ostrołęka, Łomża, Białystok, Zielona Góra, Poznań, Włocławek, Płock, Warszawa, Siedlce, Biała Podlaska, Jelenia Góra, Legnica, Leszno, Kalisz, Sieradz, Łódź, Skierniewice, Radom, Lublin, Chełm, Wałbrzych, Wrocław, Opole, Częstochowa, Piotrków Trybunalski, Kielce, Tarnobrzeg, Zamość, Bielsko‑Biała, Katowice, Kraków, Tarnów, Rzeszów, Przemyśl, Nowy Sącz, Krosno.

Rn7fU78ICIAvN

Mapa przedstawia współczesny podział administracyjny Polski. Jest ona podzielona na 16 województw: zachodniopomorskie, pomorskie, warmińsko‑mazurskie, kujawsko‑pomorskie, lubuskie, wielkopolskie, mazowieckie, podlaskie, dolnośląskie, łódzkie, lubelskie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie, lubelskie, małopolskie, podkarpackie.

Kompromis konstytucyjny

Proces transformacji ustrojowej przebiegał dwutorowo: wprowadzaniu zmian w obowiązującej ciągle konstytucji z 1952 r. towarzyszyły prace nad przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. Najistotniejszych zmian dokonano w latach 1989–1992. Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP została uchwalona 23 kwietnia 1992 roku. Następnie przyjęto małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Przepisy, które dotyczyły organów ochrony prawnej i kontroli, podstawowych praw i obowiązków obywatelskich, prawa wyborczego, symboli państwowych i zmiany konstytucji, zachowano w brzmieniu z 1952 roku. W rezultacie w latach 1992–1997 obowiązywały trzy akty konstytucyjne: ustawa o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji RP (z 23 kwietnia 1992 r.), mała konstytucja (z 17 października 1992 r.) oraz niektóre przepisy z konstytucji PRL (z 1952 r.).

W kwietniu 1994 r. dokonano nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Nowelizacja ta polegała na przyznaniu prawa inicjatywy ustawodawczej grupie obywateli, którzy uzyskali dla swojego projektu najmniej 500 tys. podpisów osób mających czynne prawo wyborcze do sejmu. W kwietniu 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję RP, która weszła w życie 17 października 1997 r., po przyjęciu jej przez obywateli w ogólnonarodowym referendum.

R1XkmSq93XBvi

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1XkmSq93XBvi

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Ćwiczenia

RWbN7TQqzyYgm

Ilustracja przedstawia godło Polski. Biały orzeł z rozpostartymi skrzydłami znajduje się na czerwonym tle. Patrzy w lewo. Nie posiada korony.

R1RWn5jTJA35L

Ilustracja przedstawia godło Polski. Biały orzeł z rozpostartymi skrzydłami znajduje się na czerwonym tle. Patrzy w lewo. Na głowie nosi koronę.

Słownik