Geneza średniowiecznej Europy: Kościół i królestwa barbarzyńców (materiał dodatkowy)

Geneza średniowiecznej Europy: Kościół i królestwa barbarzyńców (materiał dodatkowy)

Upadek Rzymu rozpoczął nowy etap w dziejach Europy. Plemiona barbarzyńskie, organizując się na podbitych terytoriach cesarstwa, tworzyły zalążki wczesnośredniowiecznych państw. Wiara chrześcijańska przeniknęła do kultur barbarzyńców, stając się także jednym z budulców władzy i organizujących się wówczas państw.

Germanie na gruzach Cesarstwa

Upadek Rzymu nie oznaczał zniszczenia wyższej kultury i cywilizacji przez barbarzyńców. Najeźdźcy byli mało liczną grupą, by narzucić swoją wizję świata wszystkim obywatelom Imperium. Władcy germańscy byli pragmatyczni: interesowało ich utrzymanie władzy. Stosowali jednak w tym celu różne strategie współżycia z miejscową ludnością. Przyjrzyjmy się, jakie były tego skutki dla każdej ze stron oraz całej Europy.

Ważne!

Poniżej zamieszczono nagranie, w którym przedstawiono kontekst zmian zaprowadzonych przez plemiona barbarzyńskie na gruzach cesarstwa rzymskiego. Zapoznaj się z nim.

R1eRSPdouUmLF

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Rządzić czy współpracować? Jak Germanie zmienili Zachód”. Następnie pojawia się prof. Przemysław Wiszewski z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszony na niej fragment grafiki, regał z książkami, fragment roślinki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Rządzić czy współpracować? Jak Germanie zmienili Zachód”. Następnie pojawia się prof. Przemysław Wiszewski z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszony na niej fragment grafiki, regał z książkami, fragment roślinki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1eRSPdouUmLF

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Rządzić czy współpracować? Jak Germanie zmienili Zachód”. Następnie pojawia się prof. Przemysław Wiszewski z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o krótkich włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszony na niej fragment grafiki, regał z książkami, fragment roślinki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. Przemysław Wiszewski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego", wrzesień 2014.

Choć w całej wędrówce ludów brały udział plemiona o różnych kulturach, językach i pochodzeniu, jednak to Germanie w największym stopniu zadecydowali o losach Europy. To oni, jako sojusznicy Rzymu, umożliwili Cesarstwu przetrwanie w IV–V wieku. Oni także doprowadzili do gruntownej – politycznej, społecznej i kulturowej – zmiany Zachodu. Zmianę tę uznano za początek kolejnej epoki w dziejach Europy – średniowiecza. Ostatecznym wynikiem działań germańskich wodzów i wojowników V–VI wieku była Europa, w której dziś żyjemy.

Ćwiczenie 1

RPxOefyeCoiwd

Półnadzy mężczyźni wchodzą na białą rzeźbę mężczyzny z tarczą stojącą na cokole i zakładają jej na głowę grubą linę. W tle wykonane z białego kamienia kolumny i portyki zabudowań miasta.

Powyżej znajduje się obraz z 1890 roku, na którym autor przedstawił swoje wyobrażenie o zachowaniu Wizygotów w zdobytym Rzymie. Wyjaśnij czym różnią się postacie zdobywców i posągowe przedstawienie rzymskiego cesarza? Dlaczego Wizygoci oplątują posąg sznurem?

RNNzDfUDUvh9X

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zwróc uwagę na działania Wizygotów i określ ich zamiary.

Pokaż rozwiązanie

Barbarzyńcy przedstawieni na obrazie charakteryzują się częściowym lub całkowitym brakiem odzienia, jak i dzikim wyrazem twarzy. W przeciwieństwie do nich figura Rzymianina, ubrana w togę, jest statyczna i wyważona. Miało to służyć podkreśleniu wyobrażenia artysty o przełomie w dziejach cywilizacji, jakim było złupienie i spalenie Rzymu.

R1dYplVXY5PLH1

Ćwiczenie 1

zadanie interaktywne jednokrotnego wyboru: Wskaż właściwe dokończenie zdania: W XX wieku obalenie posągu przez tłum oznaczało... a) chęć zastąpienia go nowym, ładniejszym przedstawieniem tej samej osoby. b) chęć polepszenia estetycznego wyglądu miasta. c) uznanie osoby przedstawionej na pomniku za niegodną upamiętnienia. Prawidłowa odpowiedź: c

Wskaż właściwe dokończenie zdania: W XX wieku obalenie posągu przez tłum oznaczało...

• chęć zastąpienia go nowym, ładniejszym przedstawieniem tej samej osoby.
• chęć polepszenia estetycznego wyglądu miasta.
• uznanie osoby przedstawionej na pomniku za niegodną upamiętnienia.

Germanie w służbie Rzymu zachowywali swoje tradycje. Stopniowo poznawali elementy kultury łacińskiej. Przedstawienie nagrobne germańskiego wojownika Reburrusa w służbie Cesarstwa jest tego świetnym przykładem.

Germanie nigdy nie tworzyli politycznej jedności. Plemiona nie były zwartymi społecznościami, jakimi dziś są narody. Były to luźne związki mniejszych wspólnot, rodów i rodzin. Zmieniła to dopiero wielka wędrówka ludów. Konieczność współpracy wojskowej wzmacniała więzi między poszczególnymi grupami tworzącymi plemię. W tym samym czasie wzrosło również znaczenie królów, których honorowe przywództwo uznawali wszyscy członkowie plemienia. Początkowo królów wybierali wojownicy. Z upływem czasu władzę można było odziedziczyć. Członków rodziny królewskiej zaczęto uważać za posiadających szczególną, nadprzyrodzoną moc      (tzw. charyzmę).

Zmieniała się także kultura Germanów. Pod wpływem kontaktów z Cesarstwem część z nich przyjęła chrześcijaństwo. Odmienna była też kultura materialna Germanów i Rzymian. Ci pierwsi, choć czasami przejmowali technikę wyrobu ozdób oraz narzędzi, zdobili je zgodnie z własnymi tradycjami. W przypadku rzeczy osobistych, w tym biżuterii, przez wieki trzymali się własnych, tradycyjnych wzorów.

Ważne!

Poniżej zaprezentowano zabytki z czasów germańskich. Przełączaj elementy, aby poznać szczegóły.

R1d4YMEwk0wn7

Na zdjęciu znajduje się zapinka, przypominająca swoim kształtem sztylet. Na "ostrzu" widoczne ornamenty w kolorze zieleni i dwa okrągłe guzki, wystające poza linię "ostrza". W górę zapinka zwęża się do blaszki, łączącej ją z dużym guzkiem na końcu, z którego wystaje siedem wypustek, ułożone niczym promienie słońca. Ornamenty mają charakter nieregularnych, asymetrycznych żłobień.

RHp6lbIDA3f6r

Na zdjęciu znajdują się cztery zapinki położone nieregularnie na marmurowym kamieniu. Zapinka u góry, zdecydowanie dłuższa od pozostałych, cechuje się półkolistym zagięciem głowni zapinki. Pozostałe trzy, ułożone na planie trójkąta, krótsze i bardziej masywne, cechują się walcowatym bolcem na głowni zapinki. Wszystkie cztery wykonane z metalu, widoczne ślady korozji i upływu czasu. Zdjęcie współczesne.

Zarządzanie podbitymi obszarami

Najazd ludów barbarzyńskich doprowadził do rozkładu politycznego imperium. Nowi władcy nie usunęli jednak całkowicie administracji rzymskiej, ale dostosowali ją do swoich potrzeb: barbarzyńscy dowódcy wojskowi stacjonujący na danym obszarze najpierw korzystali z pracy lokalnych urzędników rzymskich (np. wymagając od nich, aby dostarczali najeźdźcom daniny i żywność), a następnie – wraz z postępującym rozkładem państwa rzymskiego – przejmowali ich kompetencje. Rósł w siłę także wódz naczelny, który z czasem zaczął pełnić rolę monarchy. Uważał siebie za źródło prawa, a kraj, którym rządził, za swoją własność.

Przemiany społeczne i rola Kościoła

Napływ ludów barbarzyńskich, zniszczenia, które temu towarzyszyły i utworzenie przez nich państw na gruzach imperium rzymskiego na Zachodzie doprowadziły do rozkładu politycznego i gospodarczego oraz do zubożenia kultury. Jedyną instytucją, która zachowała ciągłość ze światem rzymskim, był Kościół chrześcijański. Dbał on o przetrwanie podstaw kulturalnego dorobku antyku (dostosowując go do potrzeb religijnych), a także – wraz z postępami chrystianizacji – o stopniowe rozpowszechnianie go w państwach barbarzyńskich.

RCNvOApozySLc

Ilustracja przedstawia budynek klasztorny. Widoczne są dwie wieże, na szczycie których znajdują się krzyże. Obok budynku narysowano palmy. Przed klasztorem znajduje się sadzawka, w której pływają ryby.

Wiele miast, tradycyjnych ośrodków handlu i rzemiosła, ucierpiało w trakcie najazdów. Natomiast te, które przetrwały, zmieniły swój charakter - stały się ośrodkiem władzy kościelnej (administracja kościelna często pokrywała się z cywilną) i siedzibami garnizonów wojskowych. Ludzie przenosili się na wieś, gdzie łatwiej było o utrzymanie, starając się prowadzić życie możliwie samowystarczalne. Wraz z upadkiem państwa rzymskiego nastąpiło wyraźne skurczenie produkcji rzemieślniczej i handlowej. Szlaki handlowe przetrwały, ale częstotliwość ich użytkowania stale się zmniejszała.

R15PUecMlo1Hb

Ilustracja przedstawia mężczyznę w fioletowej szacie, z czerwoną czapką na głowie. To Boecjusz. Mężczyzna siedzi w fotelu, a na blacie, przed sobą ma książkę, którą czyta. Wokół niego zgromadzeni są inni mężczyźni w kolorowych szatach, również czytają książki.

Upadek gospodarczy pociągnął za sobą także zubożenie na polu kultury. Ludność rzymska nie była w stanie finansować swoich dawnych potrzeb kulturalnych; nie było popytu na dzieła sztuki, ponieważ wielu rzymskich arystokratów potraciło majątki. Pozbawione źródeł finansowania szkolnictwo rzymskie upadło. W początkach średniowiecza nieliczni kulturalni i bogaci Rzymianie zdobywali jeszcze wykształcenie w domu, lecz później i ten zwyczaj zanikł. W królestwach utworzonych przez Germanów kultura intelektualna przestała być potrzebna do robienia kariery. Aby obejmować wysokie stanowiska polityczne, nie trzeba było już mieć wykształcenia.  Elity polityczne nowych państw składały się w głównej mierze z barbarzyńców. Część z nich nie potrafiła pisać ani czytać. Instytucją, która uchroniła od upadku kulturę antyczną, był w dużym stopniu Kościół chrześcijański.

Ważne!

Poniżej znajdziesz nagranie, na którym wskazano znaczenie chrześcijaństwa dla rodzącej się kultury europejskiej okresu średniowiecza. Zapoznaj się z nim.

R3kmGnYawhGGj

Film o początkach chrześcijaństwa w Europie.

Film o początkach chrześcijaństwa w Europie.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R3kmGnYawhGGj

Film o początkach chrześcijaństwa w Europie.

Ostrogoci w Italii

Król Ostrogotów Teodoryk, w porozumieniu z cesarstwem wschodniorzymskim wyruszył wraz ze swoim ludem do Italii, by obalić rządy Odoakra.

W latach 488–493 Teodoryk zajął całą Italię, ale nie zamierzał oddać władzy cesarzowi Konstantynopola. Przeciwnie, otrzymał od niego niemal pełnię praw rzymskiego cesarza na Zachodzie i tytuł augusta (augustus z łaciny – dostojny, boski). Teodoryk zorganizował państwo, w którym grupą wyraźnie uprzywilejowaną i oddzieloną od dawnych obywateli rzymskich stali się Ostrogoci.

Podziały i konflikty wewnątrz Ostrogotów po śmierci Teodoryka, ale także spory tych ostatnich z elitami rzymskimi, ułatwiły zadanie Bizantyńczykom. Odzyskali oni kontrolę nad Italią w wyniku dwudziestoletniej wojny (535–555), która spustoszyła Italię i zniszczyła państwo Ostrogotów.

Ważne!

Poniżej zamieszczono galerię mediów. Najedź kursorem na nią i naciskaj strzałki
za pomocą lewego przycisku myszy (LPM), aby poznać szczegóły.

Rh54wFAru0TPn

Na zdjęciu przedstawiono widok współczesny na dwukondygnacyjny obiekt, do którego prowadzi piaszczysta droga otoczona kamiennym murem. Widok na wprost obiektu, widoczne otwory drzwiowe na obu poziomach. Dolna część konstrukcji wzniesiona na planie dziesięcioboku z wapienia, nad nim usytuowana rotunda z kopułą z wapienia. Widoczne także niewielkie otwory okienne w ścianach na kondygnacji mauzoleum. Na szczycie kopuły bloki - strzemiona, które ułatwiły podniesienie konstrukcji w czasach antycznych i usadowienie jej na konstrukcji dziesięcioboku przy pomocy drewnianych dźwigów. Za budynkiem widoczne drzewo, płot i szata roślinna z zagajnikiem usytuowanym bliżej prawej krawędzi fotografii. Widok współczesny, zdjęcie wykonane za dnia.

R4fIeqNB1JTDQ

Na zdjęciu widoczna rotunda parterowa z blankami na szczycie otoku, umiejscowiona na kamiennym podeście, w tle widoczna szata roślinna charakterystyczna dla południowej Hiszpanii - palmy, niskie krzewy. Widoczny ubytek na ścianie rotundy w postaci oderwanych lub wyłupionych płatów kamienia.

Rv4UT5bWmHQmq

Na zdjęciu widok współczesny na konstrukcję Zamku Anioła, na planie kwadratu w centralnej części widoczna rotunda z otworami strzelniczymi, u jej dołu mniejsza, z widocznymi blankami i konstrukcją przypominającą kamienne machikuły. Od niej, ku lewej krawędzi biegnie kamienny mur z blankami. Powyżej konstrukcji centralnej rotundy widoczna wyższa kondygnacja ze wstawionymi współcześnie okiennicami, dzwonem na szczycie i figurą anioła z mieczem o ostrzu skierowanym do dołu. Przy dolnej prawej krawędzi widoczne pojedyncze osoby, idące obok zamku.

RfOusk011nqyU

Na ilustracji widoczna konstrukcja antycznej rotundy o dwóch otokach - u dołu większym, u góry mniejszym, z dobudowaną do niej absydą i kamiennym wspornikiem, podpierającym konstrukcję przy pomocy łuku pełnego. W dolnej części konstrukcji widoczne otwory okienne o łukach pełnych. Zostały one uzupełnione o szyby i szklane płytki. Przed absydą kamienna konstrukcja płotu z dachem i współczesną kratownicą. Za główną rotundą widoczny minaret. W tle współczesne zabudowania bloków i osiedlowe zadrzewienie.

Wizygoci w Galii i na Półwyspie Iberyjskim

Goci (Wizygoci) w I połowie V w. na południu Galii stworzyli własne państwo. Utracili jednak Galię na rzecz Franków zatrzymując tereny hiszpańskie.  Jednak około 716 roku armia muzułmańska położyła kres istnieniu państwa Wizygotów na terenie Półwyspu Iberyjskiego.

Ciekawostka

Symbole władzy

Widoczne na ilustracjach poniżej monety były bite w V wieku. Pierwsza powstała
na zlecenie cesarza Petroniusza Maksymusa, druga – na polecenie nieznanego króla wizygockiego w Galii. Litery na otoku monety wskazują, że miała ona przedstawiać cesarza, w którego imieniu wybijał ją nieznany władca germański.

R13kvKq1GDVtS

Zdjęcie przedstawia dwie złote monety. Na awersie monety, znajdującej się po lewej stronie, sylwetka rzymskiego mężczyzny z profilu, z zapinką na włosach. Oko ukazane nienaturalnie od frontu. Dookoła sylwetki w otoku napis po łacinie. Na rewersie, znajdującym się po prawej stronie, sylwetka wojownika z nienaturalną ludzką twarzą, trzymającego prawą nogę na czaszce. W lewej ręce trzyma berło, w prawej zaś krzyż na długim drzewcu. Na głowie postać nosi koronę. W otoku napis po łacinie.

RpmY8MFIwwMif

Zdjęcie przedstawia dwie złote monety. Na awersie, znajdującym się z lewej strony sylwetka rzymskiego mężczyzny z profilu, z zapinką na włosach i zapinkami togi. Oko ukazane nienaturalnie od frontu. Dookoła sylwetki w otoku napis w języku gockim. Na rewersie, znajdującym się z prawej strony, sylwetka wojownika z nienaturalną ludzką twarzą, trzymającego lewą nogę uniesioną do góry, przed klęczącym przed nim popiersiem innej postaci. W lewej ręce trzyma berło, w prawej zaś na długim drzewcu chorągiew. Na głowie postać nosi długie włosy. W otoku napis w języku gockim.

Ciekawostka

Powstałe w VI wieku na terenie hiszpańskiego państwa Wizygotów spinki do ubrań mają kształt orłów. Germanie przywiązywali wielką wagę do symbolicznego znaczenia tego ptaka – króla przestworzy. Spinki prezentowane na zdjęciu poniżej wykonane zostały z zastosowaniem techniki emalii komórkowej (kolorowa masa i szlachetne kamienie wypełniały drobne komórki zrobione ze szlachetnego metalu), zaczerpniętej od rzymskich jubilerów.

R1Aqa4XaRPxvK

Zdjęcie przedstawia dwie wizygockie fibule złożone z kolorowych kamieni w formie mozaiki, ułożonych na kształt wyobrażenia orła, zwrócone do siebie dziobami. Na korpusie widoczny jest owalny otok z geometrycznym układem kamieni i guzkiem z perłą. U dołu fibule mają widoczne metalowe zawieszki w postaci kółeczek. Zdjęcie współczesne przedstawiające artefakty.

Polecenie 1

Fibule w tym kształcie powstały w wyniku wymieszania się różnych kultur. Czy można powiedzieć, że Germanie zniszczyli kulturę antycznego Rzymu? Uzasadnij odpowiedź.

R153cF8lIlKYF

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zastanów się, jak gremanie odnosili się do symboli kultury rzymskiej.

Pokaż rozwiązanie

Przykładowa odpowiedź: Germanie zaadoptowali elementy rzymskiej kultury na własne potrzeby, tworząc nowe cywilizacje na ziemiach dawnego cesarstwa. Rzymska kultura stała się źródłem inspiracji dla ludów napływających do Europy.

Wandalowie w Hiszpanii i Afryce

Wandalowie przybyli do Afryki ze Skandynawii. Zajęło im to prawie 800 lat. Nie była to jednak podróż nieprzerwana. Osiedlali się w jednym miejscu, by opuścić je później w poszukiwaniu lepszych terenów osadniczych.

Pierwsze państwo Wandalów na terenie Cesarstwa powstało w początkach V wieku na Półwyspie Iberyjskim. Jednak prawdziwy rozkwit zapewnił im dopiero podbój rzymskiej wówczas Afryki Północnej (429–439).  Miarą ich siły było zajęcie i doszczętne splądrowanie Rzymu w 455 roku. Ostatecznie ich państwo zostało uznane przez władców Rzymu i Konstantynopola. W ten sposób cesarze gwarantowali sobie dostawy afrykańskiego zboża, bez którego nie byli w stanie wyżywić poddanych.

Ciekawostka

Wandalowie widziani okiem XIX‑wiecznego Europejczyka

Dzisiejsze znaczenie słowa „wandal” – chuligan, niszczący bez celu czyjeś mienie – jest ściśle związane z nazwą germańskiego plemienia. Po złupieniu Rzymu w 455 roku Wandalowie dla Rzymian stali się synonimem bezwzględnych i niecywilizowanych rabusiów.

R1KgOMwBo62Yp1

XIX‑wieczna grafika, przedstawiająca tumult w Rzymie. Barbarzyńcy niszczą i łupią figury oraz kosztowności, porywają półnagie kobiety. W tle widoczna kawaleria barbarzyńców i jej przywódca wskazujący kierunek ku prawej krawędzi grafiki lewą ręką, aby tam kolejni wojownicy kierowali się po łupy. Na dalszym planie widoczna świątynia antyczna z attyką i kolumnadą. Bliżej prawej krawędzi ilustracji zabudowania portowe i widoczne żagle okrętów z barbarzyńcami na pokładzie.

Polecenie 2

Spójrz na XIX‑wieczną angielską grafikę przedstawiającą działalność Wandalów na terenie Cesarstwa. Została ona przygotowana z myślą o dzieciach i młodzieży, by ułatwić im wyobrażenie sobie dziejów Rzymu. Ten i podobne mu obrazy kształtowały wyobraźnię Europejczyków od wczesnego dzieciństwa. Czy potrafisz wskazać związek pomiędzy treścią liczącego sobie ponad 100 lat przedstawienia, a dzisiejszym określeniem „wandalizm”?

RJkrM2v9KiSyA

(Uzupełnij).

Polecenie 2

Określ związek pomiędzy relacjami dotyczącymi zniszczenia Rzymu przez barbarzyńców a współczesnym słowem „wandalizm”.

Ri0kdYZCNBSJO

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zastanów się jakie plemię i w jaki sposób zniszczyło Rzym.

Pokaż rozwiązanie

Wandalowie złupili Rzym do tego stopnia, iż w przyjęto nazwę tego plemienia jako synonim ogromnych zniszczeń i łupiestwa.

Królowie Wandalów konsekwentnie stosowali zasadę rozdziału ludności germańskiej i rzymskiej. Rzymianie stali się obywatelami drugiej kategorii. Taka polityka osłabiała spójność wewnętrzną ich państwa. W rezultacie przeprowadzona przez wojska bizantyńskie inwazja na Afrykę w I połowie VI wieku zakończyła się bardzo szybkim rozbiciem państwa Wandalów.

Ćwiczenia

Słownik