System feudalny i społeczeństwo stanowe

System feudalny i społeczeństwo stanowe

W średniowieczu osoba oddająca się w opiekę seniorowi była zwana wasalem. Wasal zobowiązywał się służyć swojemu dobroczyńcy radą  i pomocą wojskową.  W zamian senior zapewniał oddającemu mu się w opiekę wasalowi wsparcie, a jako wynagrodzenie za służbę ofiarowywał ziemię, czyli lenno. Oddanie się wasala pod opiekę seniorowi następowało podczas ceremonii zwanej hołdem lennym. Średniowieczni uczeni zaproponowali podział ludzi na trzy stany: duchowny, wojujący (rycerze) i pracujący (chłopi i mieszczenie) odział na stany społeczne kształtował gospodarkę, kulturę i relacje osobiste w średniowieczu. Stosunki w społecznościach feudalnych przetrwały wiele stuleci.

Spojrzenie na średniowieczną społeczność

Ważne!

Poniższe nagranie opowiada o relacjach pomiędzy różnymi kulturami średniowiecznej Europy. Zapoznaj się z materiałem.

R17bkYZBkRc8Z

Film w którym prof. dr hab. Przemysław Wiszewski opowiada o wielokulturowości w średniowieczu.

Film w którym prof. dr hab. Przemysław Wiszewski opowiada o wielokulturowości w średniowieczu.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R17bkYZBkRc8Z

Film w którym prof. dr hab. Przemysław Wiszewski opowiada o wielokulturowości w średniowieczu.

Feudalizm. Różnorodność więzi

Czym był feudalizm? Możemy przyjąć, że charakterystyczną cechą feudalizmu było występowanie osobistych zależności między członkami społeczności. Nazwa „feudalizm” pochodzi od łacińskiego słowa feudum oznaczającego lenno. Lennem zaś nazywamy źródło dochodu – najczęściej ziemię, ale też urząd, który jego właściciel powierzał na jakiś czas - najczęściej dożywotnio -  obdarowanemu.

Waga przysięgi

R1ECvPUJlrF1e

Zdjęcie fragmentu Tkaniny z Bayeux. U góry przedstawienia alegoryczne fantastycznych zwierząt - gryfów i ptaków, przeplatanych z motywami krzyża i roślin. W centrum scena złożenia przysięgi. Po lewej widoczny zarys mężczyzny siedzącego na tronie, z mieczem w prawej dłoni o ostrzu skierowanym do góry. Za jego placami dwóch dworzan pogrążonych w rozmowie. Naprzeciwko władcy, po lewej stronie ilustracji mężczyzna w szatach średniowiecznych i płaszczu dwiema dłońmi wskazuje na dwie skrzynie po jego bokach. U dołu widoczne alegoryczne sceny przedstawień zwierząt i ptaków.

Aktem niezbędnym do stworzenia więzi osobistych łączących ze sobą ludzi w społeczeństwie średniowiecznym była przysięga. Miała ona gwarantować szczególną wagę zobowiązań składanych sobie przez każdą ze stron. Jej niedotrzymanie oznaczało złamanie podstawowych zasad współżycia społecznego. Skutkowało to odrzuceniem winnego przez społeczność. Na tzw. Tkaninie z Bayeux [czyt. baje] (po lewej) przedstawiono scenę złożenia przez Harolda, hrabiego Essex, świętej przysięgi – sacramentum – normandzkiemu księciu Wilhelmowi. Obiecuje on wesprzeć kandydaturę księcia do objęcia korony.

Drabina feudalna

R1HxOp0Ecgn0X

Ilustracja przedstawia rycinę w kolorach szarości przedstawiającą klęczącego przed królem wasala (w centralnej części grafiki). Po lewej stronie grafiki na tronie siedzi król w koronie z dłońmi położonymi na kolanach. Palec wskazujący lewej dłoni króla pokazuje dłoń lennika. Z boku tronu widoczna jest postać, która przekazuje informacje królowi. Ów człowiek trzyma w dłoni miecz. Poza postacią klęczącą w centralnej części grafiki, po prawej stronie stoi grupa uzbrojonych rycerzy. Jeden z nich ma wyciągniętą dłoń.

Wasale zazwyczaj mieli również własnych wasali, którym nadawali lenna w zamian za wierną służbę i pomoc militarną. Wasale króla – książęta i hrabiowie – mieli swoich wasali, a ci swoich. W ten sposób społeczeństwa zachodnie przybrały formę kilkustopniowej drabiny feudalnej. Na jej szczycie stał najwyższy senior, zwany suwerenem. Najczęściej był nim król, choć zdarzało się, że władca jednego państwa był wasalem władcy innego państwa (np. król Anglii wobec króla Francji). Na niższym stopniu drabiny znajdowali się bezpośredni wasale: wielcy książęta, możnowładcy, dostojnicy świeccy i duchowni. Ci znów mieli swoich wasali w osobach rycerzy. W rzeczywistości nie wyglądało to tak przejrzyście. Zdarzało się, że wasal otrzymywał lenno od więcej niż jednego seniora. Były przypadki, że senior otrzymywał lenno od swojego wasala lub nawet wasala swojego wasala.

Narodziny stanów

W średniowiecznym społeczeństwie więzi oparte na zobowiązaniu do służby i opieki, nie ograniczały się tylko do możnych, wojowników, a później rycerzy. Miasta składały przysięgę wierności swoim panom – cesarzom, królom, biskupom. Swojemu biskupowi posłuszeństwo przysięgali także duchowni zarządzanej przez niego diecezji. Jednak w tych przypadkach rzadko nawiązywano więzi o charakterze osobistym, potwierdzane przekazaniem lenna. Ważniejsze były umowy zawierane według norm prawa i powszechnie obowiązujących zwyczajów. W odróżnieniu
od więzi wasalnych, umowy określały zobowiązania obejmujące grupy ludzi.
To wspólnota zobowiązywała się do pewnych świadczeń, w zamian oczekując opieki od zwierzchnika, a czasami zobowiązując swoich członków do konkretnych działań.

Więzi wasalne i lenne dobrze sprawdzały się tam, gdzie regulowały związki między nielicznymi osobami. Jednak w średniowieczu istniały duże grupy ludzi wykonujących te same zajęcia. Szczególnie sprzyjające okoliczności dla grupowego traktowania mieszkańców wsi pojawiły się w XI‑XIII wieku. Wówczas, w czasie zajmowania nowych ziem pod uprawę i tworzenia osad, starano się od początku określać ogólne prawa dotyczące wszystkich mieszkańców danej wsi, traktując ich jako zbiorowość mieszkańców, a nie jako pojedynczych gospodarzy.

W tej sytuacji duchowni w średniowieczu zaproponowali podział społeczeństwa według stale wykonywanych świadczeń  na trzy stany – duchowny (łac. oratores), wojujący (łac. bellatores) i pracujący (łac. laboratores).

R1KykqHC0hLSG

Grafika przedstawia stronę książki w języku łacińskim po prawej stronie jest tekst, po lewej rycina przedstawiająca różne czynności wykonywane przez chłopów w polu, zwierzęta i rośliny.

Stany i reprezentacje stanowe

Pierwszą grupą, która już w XI–XII wieku wystąpiła o uznanie swej odrębności od pozostałych członków społeczności, byli duchowni. Stało się to możliwe, ponieważ w całej Europie duchowni podlegali przepisom prawa kanonicznego.

W ciągu XII–XIII wieku ustalił się pewien ogólny zespół praw przysługujących rycerzom, jak na przykład dziedziczna przynależność do stanu, wyłączność w obejmowaniu wyższych urzędów dworskich, dostęp do lenna, ich dziedziczność, zwolnienie z pewnych zobowiązań wobec władcy i Kościoła. Ale nie przekreśliło to zróżnicowania w obrębie tej grupy. Przepaść między hrabią a prostym rycerzem była dużo głębsza niż między tym samym rycerzem a zamożnym mieszczaninem.

Jeszcze bardziej zróżnicowana była sytuacja mieszczan i chłopów. Dopiero
w XI–XIII wieku w trakcie wędrówek w całej Europie związanych z kolonizacją nieużytków doszło do pewnego ujednolicenie sytuacji prawnej tych grup społecznych. Było ono jednak zawsze umowne, ponieważ w każdym kraju i regionie mieszkańcy miast i wsi mieli własne, unikatowe przywileje i obowiązki. Najbardziej jednolita była sytuacja mieszkańców nowych miast w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej, 
którym nadawano zbliżone prawa. Na ikonach czy ilustracjach,  stan trzeci zawsze reprezentowała osoba w stroju chłopskim.

Jednak sytuacja prawna włościan, niemal w każdym regionie, była odmienna,
mimo stopniowego ujednolicania zobowiązań i praw mieszkańców wsi w okresie
XI–XIII wieku. Dodatkowo sytuację stanu trzeciego komplikowały wewnętrzne konflikty targające mieszczaństwem i chłopstwem. W miastach zamożniejsi kupcy (patrycjat) byli stale skłóceni z uboższymi rzemieślnikami (plebs). We wsiach sołtysi oraz zamożni, wolni kmiecie dominowali nad robotnikami rolnymi nieposiadającymi ziemi. Wszystkich potrafił połączyć sprzeciw wobec nadmiernemu wyzyskowi chłopów ze strony możnych, ale ruchy te, choć gwałtowne, z powodu wewnętrznych podziałów zawsze były krótkotrwałe. Nie mogły stać się początkiem stałej reprezentacji politycznej.

Ćwiczenia

Słownik