Rozwój monarchii stanowej i przywilejów szlacheckich w Polsce w XIV- XV w.
Mieszkańcy wsi i miast
Wieki XIV i XV to na ziemiach polskich okres intensywnej urbanizacji. Stopniowo malał udział lokacji królewskich, a wzrastał udział lokacji prywatnych: szlacheckich i duchownych. Ludność miejska ulegała coraz wyraźniejszemu rozwarstwieniu; najliczniejszą warstwę stanowiło pospólstwo, mniej liczną – najuboższa warstwa plebsu, najmniej liczna była warstwa zamożnych patrycjuszy. W miarę pogłębiania się społecznego podziału pracy powstawały nowe zakłady rzemieślnicze, a rzemieślnicy organizowali się w cechach, których zadaniem była ochrona zrzeszonych członków. Wzrost liczby ludności żyjącej z zawodów pozarolniczych spowodował wzrost zapotrzebowania na żywność i przyczynił się do zapoczątkowania gospodarki towarowej w polskim rolnictwie. Zwiększanie się dochodów ze sprzedaży zbóż sprawiło, że w XV w. rolnictwo stało się bardziej opłacalne.
1374 przywilej koszycki,
1422 przywilej czerwiński,
1430 - 1433 przywileje jedleńsko-krakowskie,
1454 przywileje cerekwicko-nieszawskie,
1501 przywilej mielnicki,
1505 przywilej radomski.
Król, szlachta, mieszczanie... w sporze
W dniu 16 lipca 1461 roku mieszczanie krakowscy, w czasie rozruchów, zamordowali Andrzeja Tęczyńskiego, brata kasztelana krakowskiego. Spowodowało to ogromne wzburzenie członków stanu rycerskiego, zwłaszcza ziemi krakowskiej. Pod ich wpływem król Kazimierz Jagiellończyk, łamiąc przywileje miejskie, skazał na śmierć burmistrza i wybranych rajców krakowskich. Wyrok wykonano. Poniżej zamieszczono cytaty z relacji dotyczącej wypadków 16 lipca, przedstawionej przez pisarza miejskiego Krakowa.
Teksty źródłowe...Pan Andrzej Tęczyński, brat Jaśnie Wielmożnego Pana Jana z Tęczyna, kasztelana krakowskiego, oddał płatnerzowi Klemensowi pewną broń do naprawy, po której naprawie za robotę płatnerz zażądał 2 zł. Pan Andrzej zaś ofiarował mu tylko 18 groszy, których gdy przyjąć nie chciał, pan Andrzej wzburzony wybił [tj. pobił – P.W.] go za to w jego własnym domu.
Gdy [później – P.W.] ujrzawszy pana Andrzeja, płatnerz ów zawołał „O panie, pobiłeś mnie i spoliczkowałeś w domu moim szpetnie, ale mnie już więcej nie uderzysz” – pan Andrzej [...] wpadł z synem i służbą swoją na niego, bijąc go obnażonymi mieczami i drągami [...]. Zbiegła się szybkim pędem z ulicy Grodzkiej i innych niezliczona gromada pospólstwa aż do magistratu z wyciągniętymi mieczami i napiętymi do strzału kuszami i krzyczeli do rajców: oto jaki gwałt popełniono, wiele to razy skarżyliśmy się wam o krzywdy nasze, lecz nigdy o obronę naszą nie dbacie! [...] Ale kiedy nas bronić nie chcecie, to my się sami obronimy. Do broni, do broni! [...] od ratusza ścigali pana Andrzeja [...] aż do klasztoru franciszkańskiego. [...] Pan Andrzej wystąpiwszy prosił, aby go nie zabijali, oddając się im w niewolę. Ale tłum jeszcze bardziej szalał [...] jakiś drab wierzch ciemienia, jakby czub kukułki, ściął mu z głowy, a inni wpadający do zakrystii dobili go, rozmaite rany i ciosy zadając.Źródło: Teksty źródłowe do ćwiczeń z historii średniowiecza Polski, Wrocław 1975, s. 231–233.
Po przeczytaniu relacji uzupełnij tabelę, wskazując przyczyny konfliktu.
| Przyczyna bezpośrednia | Przyczyna długotrwała |
|---|---|
Mieszkańcy miast i wsi
Piastowscy królowie nie potrafili w XIV wieku wykorzystać siły miast. Unikali traktowania mieszczan jako siły politycznej. Korzystali z zasobów gospodarczych miast w umiarkowanym zakresie, niewiele wspierając ich rozwój. Kazimierz Wielki starał się swoimi przywilejami uporządkować procedury sądowe w miastach i pomagać w rozwoju handlu. Przyznać też trzeba, że mieszczanie nie zabiegali o wpływ na życie polityczne. Nawet gmina krakowska w umiarkowanym stopniu brała udział w rozgrywkach politycznych XIV wieku. Lata panowania Andegawenów i Jagiellonów jedynie pogorszyły prawną pozycję mieszczan. Zamknięto przed nimi dostęp do stanu rycerskiego. Jeszcze statuty Kazimierza Wielkiego dawały im szansę na wejście do grona rycerstwa. Regulacje późniejsze wyraźnie określały,że rycerzem jest ten, kto urodził się z ojca i matki stanu rycerskiego. Inaczej niż na zachodzie Europy, w Polsce nie wykształciła się silna reprezentacja polityczna środowiska miejskiego. Udało się jedynie wprowadzić obserwatorów do powstałego w drugiej połowie XV wieku sejmu Korony. Tę rolę odgrywali głównie mieszczanie z Krakowa. Pozostałe gminy miejskie skupiały się na rozwiązywaniu problemów lokalnych, dotyczących ich bieżącego funkcjonowania.
Mieszczańska duma

Symbolem dumy mieszczan, swoistym miejskim zamkiem był ratusz:
tu zbierała się rada wraz z burmistrzem kierująca miastem,
tu, początkowo pod przewodnictwem wójta, obradowali ławnicy sądzący przestępców,
tu znajdowało się też archiwum miejskie ze wszystkimi dokumentami. Gotyckie ratusze dużych miast urzekają bogactwem i precyzją wykorzystania nowych technik zdobniczych w celu wywarcia na odwiedzających to miejsce jak największego wrażenia.
Napisz co było symbolem dumy mieszczan?
Od XV wieku najszybciej rozwijały się miasta związane z dalekosiężnym handlem zbożem. Te usytuowane w dorzeczu Wisły stały się pośrednikami między rycerzami producentami a Gdańskiem, portem o największym znaczeniu dla eksportu zboża. Nadal znaczącą rolę odgrywał handel bydłem prowadzonym z Rusi, od Lwowa przez Kraków na Zachód. Rycerskie przywileje ekonomiczne do pewnego stopnia dotykały również miast. Szkodliwe dla gospodarki miejskiej było tolerowanie przez rycerstwo rzemieślników osiadłych w ich dobrach. Nie podlegali oni bowiem nadzorowi cechów i ci tak zwani „partacze” mogli taniej produkować i sprzedawać produkty wśród ludności wiejskiej. W ten sposób odciągali znaczną część chłopów od zakupu produktów miejskich. Dotyczyło to zarówno płótna, butów, jak i piwa.
Wielki Kraków
Mimo niekorzystnej polityki królewskiej wobec miast Kraków w XIV–XV wieku stale się rozwijał. Stał się prawdziwie królewskim miastem. I chociaż od czasów wojen z Luksemburgami niemal nie odczuwał zagrożenia wojną, był dobrze umocniony.
Zapoznaj się z medium i wykonaj polecenia.
Na podstawie medium wyjaśnij, jaką rolę w Krakowie w XV w. pełnił rynek. Odpowiedź uzasadnij.
Mieszkańcy wsi
Sytuacja mieszkańców wsi była ściśle związana z szerszymi procesami gospodarczymi, demograficznymi i politycznymi. W początkach XV wieku w całej Europie nastąpił spadek cen produktów rolnych. Dotknął on zwłaszcza chłopów posiadających niewielkie gospodarstwa. Przy niewielkiej produkcji zboża osiągali oni z jego sprzedaży zysk niewystarczający do opłacenia czynszu. W rezultacie coraz więcej rodzin rezygnowało z utrzymywania własnych gospodarstw produkujących zboże na sprzedaż, a zamiast czynszu panu wsi oferowali swoją pracę. Natomiast zmniejszone pola wykorzystywali do produkcji zboża na własny użytek. Pan z kolei łączył części pól i tworzył z nich większe gospodarstwo, folwark. Pracą w folwarku zajmowali się zarówno wyspecjalizowani pracownicy, jak i chłopi odrabiający czynsz (wykonujący pańszczyznę). W II połowie XV wieku rosnące zapotrzebowanie na zboże podnosiło cenę produkowanego ziarna. Produkowanie zboża i jego sprzedaż dawała kupcom coraz większy dochód. Właściciele wsi zaczęli wymagać od chłopów większej liczby dni spędzonych w pracy na polach. Zwiększali także wymagania dotyczące opłat uiszczanych przez chłopów w formie produktów rolnych. A ponieważ liczba mieszkańców wsi nie rosła już tak jak w XIII wieku, palący stawał się problem zapobiegania ucieczkom chłopów z miejsca ich zamieszkania.
Kmiecie i folwarki
Średniowieczne katalogi posiadłości ziemskich wskazują na głębokie zmiany, jakie w XV wieku zachodziły na wsiach Korony Polskiej.
Przeczytaj poniższy fragment katalogu majątków krakowskiej kapituły katedralnej, przygotowanego przez Jana Długosza. Następnie wskaż najważniejszą zmianę w opisanych wsiach.
Liber beneficiorumKalina, wieś [...], w której znajduje się 66 łanów kmieci. [...] Większość łanów kmieci została zajęta przez rycerzy, którzy usunęli kmieci [...]. Zatem są to majątki rycerskie [...]. Michalczowa, wieś [...]. Są tutaj cztery dwory, których ziemie należały do usuniętych kmieci [...]. Wiewiórka, wieś [...], w której jest 14 łanów kmiecych [...]. Dziedzic [wsi – przyp. aut.] usunął z trzech łanów kmieci i uczynił je łanami dworskimi [folwarcznymi – przyp. aut.]. Lusławice, wieś [...], w której są łany kmiece, tawerny, zagrodnicy [...]. Znajdują się tam trzy dwory rycerskie z folwarkami, [...] od dawna był tu jeden folwark, lecz skutkiem powiększenia liczby dziedziców i usuniętych kmieci, powiększyła się liczba folwarków [...].
Źródło: Jan Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, [za:] Teksty źródłowe do ćwiczeń z historii średniowiecza Polski, Wrocław 1975, s. 216–217.
Wskaż, które z proponowanych uzupełnień zdania jest poprawne. W katalogu pióra Jana Długosza widać
- zwiększanie się zamożności kmieci
- poszerzanie powierzchni dóbr kmiecych.
- poszerzanie powierzchni dóbr folwarcznych.
Ucieczka chłopów do posiadłości innych panów lub do miast było podstawowym sposobem poprawienia ich sytuacji życiowej. Najczęściej nie mogli oni liczyć na poprawę sytuacji społecznej lub majątkowej w rodzinnych miejscowościach. Szukali więc nowych przestrzeni, nowych możliwości gwarantujących im lepszy byt, co z kolei boleśnie uderzało w stabilność gospodarki rycerskiej. Dlatego też rycerstwo domagało się od królów specjalnych kar dla uciekających chłopów. Nigdy nie wprowadzono ograniczenia wolności osobistej mieszkańców wsi, ale żeby opuścić wieś, chłopi musieli wywiązać się ze wszystkich zobowiązań wobec pana.
Na przykład – znaleźć zastępcę, osobę, która przejmie ich gospodarstwo i zobowiązania wobec właściciela wsi. Charakter zmian zachodzących na wsiach powodował zmniejszanie się liczby zamożnych, samowystarczalnych gospodarzy zwanych kmieciami. Wzrastała natomiast liczba zagrodników i komorników. U schyłku średniowiecza gospodarka wiejska zmierzała ku systemowi folwarczno‑pańszczyźnianemu, który będzie tak charakterystycznym elementem polskiej historii okresu nowożytnego.
Ćwiczenia
Rozwiąż krzyżówkę.
- Mieszkaniec wsi posiadający dom, ale zbyt mało ziemi, by z niej się wyżywić.
- Konstytucję Nihil novi przyjęto na sejmie w...
- Gospodarstwo rolne pana wsi.
- Służyła i służy do obrony przed wrogami.
- Chłopi płacili go corocznie panu wsi z tytułu dzierżenia od niego pól uprawnych.
- Mieszkaniec wsi, który nie posiadał domu, mieszkał u innych mieszkańców i żył z pracy najemnej.
| 1 | ||||||||||||||
| 2 | ||||||||||||||
| 3 | ||||||||||||||
| 4 | ||||||||||||||
| 5 | ||||||||||||||
| 6 |
Napisz jak nazywały się przedmieścia Krakowa?
Słownik
(st.czes. z śwn. zeche) organizacja zawodowa zrzeszająca przymusowo rzemieślników jednego lub kilku pokrewnych specjalności i zapewniająca swym członkom wyłączne prawo produkcji w mieście
(niem. Zins) stałe świadczenie w pieniądzu lub produktach, jedna z form renty feudalnej, składanej panu przez chłopów w zamian za użytkowanie przez niech ziemi będącej jego własnością
(niem. Vorwerk) duże gospodarstwo, produkujące głównie na sprzedaż, prowadzone przez właściciela lub jego pełnomocnika, posługujące się pracą najemną lub pracą chłopów pańszczyźnianych
(od pol. pan) forma odrobkowej renty feudalnej polegająca na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana w zamian za prawo użytkowania ziemi będącej jego własnością
dawniej rzemieślnik pracujący w mieście lub w jego pobliżu, nienależący do cechu
(z łac. patres) w dawnych miastach najbogatsza warstwa ludności miast, głównie kupcy, bankierzy i zamożni rzemieślnicy
(łac. plebs) w miastach średniowiecznych i nowożytnych najuboższa, pozbawiona praw miejskich część ludności, utrzymująca się z pracy najemnej
(psł. */ dati 'dać') osobista, sądowo‑administracyjna i gruntowa zależność chłopa od pana feudalnego
(od słowa pospolity) średnia warstwa społeczna w miastach w okresie feudalizmu, posiadająca prawo miejskie, ale początkowo pozbawiona możliwości zasiadania we władzach miasta
staropolska nazwa członka rady miejskiej