Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce

Świat u progu tzw. „europejskich odkryć geograficznych” zamieszkiwało ok. 400‑500 mln ludzi. Zaawansowane cywilizacje funkcjonowały na wszystkich kontynentach poza Australią, zamieszkaną przez zajmujących się myślistwem i zbieractwem Aborygenów. Różnice między kręgami cywilizacyjnymi były wprawdzie znaczne, ale przewaga technologiczna żadnego z nich nie była tak duża, aby zdominować pozostałe. Europa pod względem potencjału ludnościowego i gospodarczego była mniej więcej zbliżona do kręgu cywilizacji chińskiej czy indyjskiej, a w wielu dziedzinach zdecydowanie ustępowała innym cywilizacjom. Produkcja i wydajność rolnictwa w Chinach, w znacznej części Indii, a nawet na znaczących obszarach cywilizacji środkowo- i południowoamerykańskich bywały wyższe niż w większości krajów europejskich.

R1a5dTDCWO1ti

Na mapie zaznaczono: Anglia i jej posiadłości, państwa unii kalmarskiej, Norwegia, Szwecja. Aragonia i jej posiadłości, Genua i jej posiadłości, Burgundia i jej posiadłości, Republika Wenecka, posiadłości Habsburgów, posiadłości Luksemburgów. granicę cesarstwa rzymskiego, granice państwa Tughlaków, Ludy zamieszkałe świat w XV wieku: paleosyberyjskie, samodyjskie, Ujgurzy, Mamelucy, Beduini, Lapończycy, Berberowie, Tuaregowie, ludy Khoisan, Malgasze, Spinamba, koczownicze ludy łowieckie, plemiona gujańskie, leśne ludy zbieracko‑łowieckie, Inuici, północno‑zachodnie kultury nadbrzeżne, stepowe ludy zbieracko‑łowieckie,, Pueblo, Karaibowie, Margas, Bantu, ludy paleo, syberyjskie, Laos.

Główne kręgi kulturowe świata u progu odkryć geograficznych Europejczyków

Najbardziej rozwinięte kręgi kulturowe ok. XV w.

Jak cywilizacje rosły na ziemniakach i kukurydzy

Cywilizacja amerykańska swój rozwój zawdzięczała uprawie kukurydzy oraz ziemniaków. Wydajność tych roślin zapewniała wyżywienie samym rolnikom, nadwyżki dla innych klas społecznych oraz ziarno na kolejny siew. Dzięki temu amerykańscy rolnicy mieli sporo czasu. Podczas gdy rolnik w Europie zbierał z trudem 5‑6 ziaren z jednego wysianego, to kukurydza dawała 70‑80 ziaren, a na bardzo żyznych terenach lub sztucznie nawadnianych nawet 800 ziaren. Upowszechniająca się uprawa ziemniaka w Europie pod koniec XVIII w. pozwalała z takiego samego kawałka gruntu wyżywić dwa razy więcej ludzi niż uprawa zboża. Pośrednie miejsce zajmuje w tych uprawach ryż, który w uprawie wodnej w bardzo ciepłym klimacie dawał dwa, a niekiedy nawet trzy plony i prawie 5 razy większą wydajność niż pszenica, która jest najbardziej wydajna z tzw. czterech zbóż.

Aztekowie

RTkvq7QqdT1fF

Rysunek przedstawia dwie postaci męskie w strojach typowych dla Majów. Po lewej stronie widoczny jest Quetzalcoatl. Bóg kuca. Na głowie ma nakrycie zrobione wielobarwnych piór i materiału. Jego ciało zdobią liczne przywieszki, przepaski. W lewej ręce trzyma zielonego węża. Po prawej stronie stoi jego brak bliźniak Tezcatlipoca. Jego twarz pomalowana jest w różnokolorowe pasy, a strój przyozdabiają wielobarwne materiały i pióra. Bliźniacy znajdują się na przeciw siebie.

Cywilizacje w Ameryce Środkowej i Południowej, z którymi zetknęli się Europejczycy, miały zupełnie inne podstawy i struktury niż te znane na Starym Kontynencie. Odkrywcy starali się więc zrozumieć je i opisać słowami znanymi w Europie. Stąd mówimy o „imperium Azteków”, „królu” lub „cesarzu” Montezumie II, „arystokracji” czy np. „klasztorach” w państwie Inków. Nałożenie tych nazw powodowało skojarzenie ich z europejskimi pierwowzorami, choć nie miało to żadnych podstaw.

Władztwo Azteków nie było właściwie „państwem” w rozumieniu europejskim, z hierarchiczną władzą i władcą na czele. Władza miała tu raczej charakter religijno‑militarny. Podbój oznaczał wygraną bitwę, wzięcie do niewoli wojowników i złożenie ich w krwawej ofierze bogom, którzy wręcz tego wymagali.

R2czD3Pp2MzAE

Na ilustracji mapa Cywilizacje Ameryki Środkowej. Na mapie zaznaczone są: rejon występowania kultury Olmeków, rejon występowania cywilizacji Majów, państwo Azteków, imperium Inków. Rejon występowania kultury Olmeków: Zatoka Meksykańska. Rejon występowania cywilizacji Majów: Półwysep Jukatan w Ameryce Środkowej. Państwo Azteków: Meksyk. Imperium Inków: Góry Andy na terenie Peru i Boliwii w Ameryce Południowej. Obok siebie sąsiadowali Majowie i Aztekowie.

RZkBDGi6ZpWJR

Ilustracja przedstawia grupę osób. Z prawej strony widoczna jest kobieta i mężczyzna w strojach europejskich: kobieta w długich szatach, mężczyzna w spodniach i marynarce z peleryną i kapeluszem. Znajdują się oni naprzeciwko siedzącego na tronie mężczyzny, który na głowie ma koronę ze sznura i liści. Pod szyją przewiązaną ma długą pelerynę, a na stopach sandały. Za władcą stoi trzech innych, podobnie ubranych mężczyzn i przysłuchuje się rozmowie. Obok postaci widać leżące na ziemi worki z nasionami, ptaki w klatkach i większe zwierzęta przywiązane do rusztu.

„Państwo”- miasto Azteków – Tenochtitlan

Aztekowie pojawili się na obszarze środkowego Meksyku zaledwie w XII w., a więc nieco ponad 250 lat przed Hiszpanami. Osiedlili się na wyspie jeziora Texcoco i rozpoczęli budowę wspaniałego miasta Tenochtitlan. Zawierali również sojusze z innymi miastami‑państwami, wspólnie atakując podobne do nich struktury. Podporządkowując je sobie i tworząc stałych wrogów, prowadzili z nimi walki, dzięki którym zdobywali jeńców i łupy wojenne. Wojna była rytuałem religijnym. Nie chodziło o zwycięstwo, ale dostarczenie ofiar do krwawych obrzędów rytualnych. Rozbudowa miasta i wzrost jego zaludnienia były możliwe dzięki niezwykłej wydajności rolnictwa w okolicach jeziora, zakładaniu licznych wysp‑ogrodów i rozbudowanym połączeniom wodnym. Hiszpanie porównywali Tenochtitlan do Wenecji, gdyż jak ona poprzecinane było licznymi kanałami ułatwiającymi transport towarów i ludzi. Miasto liczyło ponoć ok. 360 tys. mieszkańców.

REtPriK20b8IR

Na ilustracji jedna duża budowla w formie piramidy. Prowadzą do niej schody. Wokół niej kilkanaście małych foremnych i nieforemnych budowli. Kilka z nich przypomina wspomnianą dużą piramidę, ale w mniejszej skali. Wszystko wygląda jakby zbudowane z klocków.

R1HqUWJ7tA7mO

Na ilustracji rekonstrukcja azteckiego targu. Cały plac otoczony jest wałem z kolumnami. Na placu mnóstwo ludzi rozmawiających, kupujących, sprzedających, przyglądających się. Sprzedawane są m.in. ryby, warzywa, owoce, kosze. Z prawej strony ilustracji zbiornik na wodę. Obok niego dziecko podaje dorosłemu mężczyźnie kosz z rybami. Wszyscy ubrani w kolorowe stroje. Na drugim planie, za wałem, dwie budowle w kształcie piramidy.

Najważniejsze azteckie osiągnięcia kulturowe

R1SWYjo4H7Sfv

Na zdjęciu widoczny jest rozległy kompleks archeologiczny Teotihuacán , z widokiem na "Aleję Zmarłych" (Calzada de los Muertos). W centrum zdjęcia widnieje szeroka, wyłożona kamieniem aleja, otoczona mniejszymi piramidami i platformami. Na horyzoncie widać monumentalną Piramidę Słońca, jedną z największych budowli tego starożytnego miasta. W tle rozciągają się góry i niebo pokryte delikatnymi chmurami. Na alei i wokół budowli widoczni są turyści, podziwiający architekturę.

Aztekowie przejęli i rozwinęli pismo, umiejętności astronomiczne i matematyczne od Tolteków, ludu dominującego wcześniej w Ameryce Środkowej. Kalendarz aztecki był precyzyjniejszy od tego, który wówczas znali Europejczycy. Kasta kapłanów i arystokracji azteckiej stanowiły podstawę kultury. Struktury polityczne władztwa były bardzo luźne i bardziej przypominały konfederację plemienną z podporządkowanymi innymi terytoriami plemiennymi niż rzeczywiste, zunifikowane, jednolicie administrowane państwo.

R169kO88Sp8tO

Na ilustracji karta z kalendarza Azteków. Na niej jedna większa ilustracja znajdująca się w lewym górnym rogu i 52 małe. Duży rysunek zajmuje jedną czwartą całej ilustracji i przedstawia bóstwo przypominające stwora oraz dwie nagie osoby, fragment węża lub żmii. Mniejsze rysunki znajdują się po prawej stronie oraz poniżej dużego i w większości przedstawiają twarze ludzkie przypominające maski z nakryciem głowy albo ptaka z maską w dziobie czy rośliny.

Pismo Azteków było pismem hieroglificznym. Tekst malowano farbami na materiale przypominającym papier, który był wytwarzany z kory drzewa.

RaOrHN6DB9k7n

Zdjęcie przedstawia materiał z malowidłem. W centralnym miejscu są dwie postacie. Wygląda jakby ze sobą rozmawiały. Wokół zdjęcia w linii prostej są namalowane portretowe wizerunki postaci, z których każda trzyma w rękach jakiś element. Przy postaci narysowana jest różna liczba kropek.

Podbój Meksyku

RZ8p9dQyhjLLB

Film opisjący podbój Ameryki.

Film opisjący podbój Ameryki.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RZ8p9dQyhjLLB

Film opisjący podbój Ameryki.

Podboju dokonał Ferdynand Cortez [czyt.: kortes] z grupą około 500 żołnierzy, kilkoma działami oraz nieznanymi tu końmi. W 1519 r. wylądował w Meksyku, gdzie założył późniejszy port Veracruz [czyt.: werakrus]. Stamtąd, wspomagany przez wrogie Aztekom plemiona, dotarł do Tenochtitlanu i uwięził Montezumę. Po zwycięstwie nad zbuntowanymi Aztekami zniszczył ich wspaniałą stolicę.

Udany podbój możliwy był dzięki:

• korzystnej dla Hiszpanów przewadze technologicznej, posiadaniu broni palnej i - znacznie lepszej - broni żelaznej,

• pomocy niektórych plemion indiańskich,

• innemu podejściu do celów walki i wojny Hiszpanów i Azteków,

• tworzeniu struktur administracyjnych analogicznych do europejskich, a tym samym podważeniu tradycyjnych struktur oraz powiązań politycznych i gospodarczych,

• wybuchowi fali epidemii chorób zakaźnych przywiezionych z Europy, co potęgowało poczucie klęski i nieuchronności przegranej wśród miejscowej ludności.

RHmOKe0NYz5vb

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma dłuższe, zaczesane do tyłu, brązowe włosy i siwą brodę. Ubrany jest w czarno‑złotą zbroję. W prawej dłoni trzyma długi, podłużny, brązowy przedmiot, a lewą rękę opiera o szpadę zawieszoną u jego boku. Za nim, w lewym dolnym rogu, stół, a na nim rękawica i kapelusz z piórami. W lewym górnym rogu tarcza herbowa zwieńczona złotą koroną. Tarcza podzielona jest na cztery części i każda jest w innym kolorze: czerwonym, żółtym, czarnym i białym. Nad i pod herbem białe wstążki z niewyraźnymi, czarnymi napisami.

R13Dxz2rNiaTb

Biało‑czarna rycina przedstawiająca bitwę. W centralnej części mężczyzna na koniu zabija dzidą nagą, leżącą osobą. Większość biorących udział w bitwie ma tarcze oraz maczugi. Pomiędzy żołnierzami leżą osoby oraz tarcze.

Majowie

Majowie stworzyli wysoko rozwiniętą kulturę już między III a X wiekiem n.e., a zatem w okresie schyłku cesarstwa rzymskiego oraz tzw. wczesnego średniowiecza w Europie. To tzw. Stare Państwo Majów miało charakter raczej łagodny i oparte było na licznych miastach–państwach (m.in.: Tikal, Palenque [czyt.: palenge], Copán [czyt.: kopan]), zawdzięczających swój dobrobyt uprawie kukurydzy. Upadek i migracja Majów na Półwysep Jukatan nie została jeszcze wyjaśniona przez naukę. Najczęściej podawaną przyczyną było wyjałowienie ziemi na dawnych obszarach siedliskowych. Zatem upadek tej cywilizacji należałoby uznać za jedną z pierwszych katastrof ekologicznych, jaką zgotowała sobie społeczność ludzka.

Na nowym miejscu Majowie podbici zostali przez agresywne plemię Tolteków, którzy przybyli z północy, z Meksyku. Wspólnie stworzyli oni cywilizację Nowego Państwa Majów, o luźnej strukturze miast‑państw (m.in.: Chichen Itza [czyt.: cziczen itca], Mayapán [czyt.: majapan]), obarczonych jednak brzemieniem religijnym oraz zwyczajem rytualnych wojen Tolteków wraz z braniem do niewoli jeńców i składaniem ich w krwawych ofiarach bogom.

Majowie, podobnie jak Aztekowie, stworzyli cywilizację o wysokiej kulturze, znającą pismo, z rozwiniętymi badaniami astronomicznymi i rozległą wiedzą matematyczną. Opracowali także niezwykle precyzyjny kalendarz. W latach 20. XVI w. podbici zostali przez Hiszpanów, co ułatwiły trudności wewnętrzne, jakie już wówczas przeżywała owa cywilizacja.

RIw1AxNMcqQCZ

Na zdjęciu ruiny świątyni. Znajduje się ona na podwyższeniu, do którego prowadzą liczne schody. Świątynia składa się z ozdobnych krużganków zdobiących zewnętrzną część obiektu , a także filarów zdobionych sztukateriami. Tuż przy budowli znajduje się wieża. Wokół świątyni trawa, a dalej, w tle, zielone krzewy i drzewa. Niebo niebieskie, bezchmurne.

Majowie mieli bogate pismo hieroglificzne. Składało się z ponad 800 znaków, przedstawiających najczęściej różne zwierzęta.

RPeOVbeCH3cM9

Zdjęcie przedstawia kamień z pismem Majów. Znaki są ułożone równo w czterech rzędach pionowych i ośmiu poziomych. Jeden znak składa się z kilku symboli ułożonych w kwadrat. Znaki przedstawiają różne wizerunki: ręki, głowy, kropek, linii, zwierząt.

RdpDFDxrmHXoY

Na zdjęciu tablica kamienna z pismem Majów. Przypomina jakby rzędy ułożonych obok siebie małych ciasteczek o różnych kształtach.

R8uE4jVfR1cj8

Na zdjęciu biało‑czarna strona kodeksu. Cała zapisana niewyraźnym pismem. W dolnej części strony znajdują się proste symbole składające się z kół i kresek. Nad każdym z symboli znajdują się litery z alfabetu łacińskiego.

R1UEFpyN7a7nq

Na grafice z prawej strony kilkunastu wiszących na długiej belce Indian. Są nadzy. Biały człowiek schylony podpala pod nimi ogień. Z lewej strony biały człowiek trzyma w rękach nagie, malutkie dziecko. Trzyma je za nogi i chce gdzieś wrzucić. W tle widoczny statek i  bitwa, która ma na celu schwytanie Indian.

RBxWnI5KYOhze

Na ilustracji masakra Indian. Kilkadziesiąt osób, jedni zabijają drugich. W tle na wodzie zapełnione ludźmi łodzie. Z lewej i prawej strony fragmenty budynków.

Inkowie

W Ameryce Południowej, w regionie wysokich Andów, wokół jeziora Titicaca [czyt.: titikaka] powstało imperium plemienia Inków, które od XII do końca XV w. zdołało podporządkować sobie niemal cały zachodni, andyjski pas kontynentu. Rozciągało się od dzisiejszego Ekwadoru po Chile i Argentynę. W szczytowym momencie obejmowało ok. 950 tys. km² (trzykrotnie większy obszar niż współczesna Polska) i liczyło ok. 6 mln mieszańców. Stolicą tego rozległego państwa było położone na wysokości 3500 m n.p.m. miasto Cusco [czyt.: kusko] ze wspaniałymi świątyniami, pałacami i składami, których wykonane z kamienia przyziemia wciąż widoczne są we współczesnej zabudowie miasta. Cywilizacja inkaska oparta została na uprawie kukurydzy i ziemniaka.

R1QvtF6m3F3xD

Na mapie zaznaczono: Zalążek państwa Inków: Machu Picchu, Cuzco. Powstanie państwa Inków w latach 1438–1463: z Jeziorem Titicaca. Rozwój państwa Inków w latach 1463–1471 (do śmierci Inki Pachacuti): Pachacamac, Chanchan, Cajamarca, Tumbes, Quito. Zdobycze państwa Inków w latach 1471–1493 (za panowania Tupaca Yapanqui): Santiago, Potosi, Tiahuanaco, Nazca, Tambo Colorado. Zdobycze terytorialne Inków w latach w 1493–1525 (za panowania Huayna Capaca): m.in. ziemie nad Oceanem Spokojnym

RNlXGLqAKYTre

Na zdjęciu ulica. Z lewej budynki ze sklepami: część kolorowego towaru (torby, ubrania, obrazy) została wystawiona na ulicę. Z prawej ściana budynku, która w dolnej części obłożona jest płaskimi, prostokątnymi kamieniami. Na środku ulicy stoi dziewczynka w czarnych włosach. Ubrana jest w niebieskie spodnie i zieloną koszulkę z krótkim rękawkiem. Przykłada obie dłonie do ust. W tle, pod murem, siedzą dwaj mężczyźni. Na końcu ulicy mur, a za nim budynek mieszkalny.

Najważniejsze osiągnięcia Inków

Do najbardziej znanych dzieł tej cywilizacji należy zaliczyć „sieć drogową” obejmującą zasięgiem cały obszar imperium. Kamienne trakty i liczne mosty wiszące zachowały się w wielu miejscach do dzisiaj. Pamiętajmy jednak, że Inkowie nie znali koła, a cały ruch odbywał się pieszo lub na jucznych lamach, zatem owe wspaniałe „drogi” były w rzeczywistości ścieżkami. Innym wielkim osiągnięciem było wybudowanie na stokach gór tysięcy tarasowych pól uprawnych, które zapewniały Inkom samowystarczalność żywnościową. Nawadniane były specjalnym systemem irygacyjnym. Niezwykłym wyczynem inżynierskim było wybudowanie wspaniałych kamiennych miast i warowni (np. Macchu Picchu [czyt.: maczu piczu] czy Sacsayhuamán [czyt.: saksałeman] koło stołecznego Cuzco [czyt. kuzko]). Wznoszono je ze starannie obrobionych i precyzyjnie do siebie dopasowanych wielkich ciosów kamiennych. Uczeni do dziś nie wiedzą, jak tego dokonano, zważywszy że Inkowie nie znali ani żelaza, ani transportu kołowego, a odległości do kamieniołomów bywały znaczne.

Państwo miało charakter monarchii teokratycznej, w której najwyższą władzę sprawował król‑kapłan. Wspólnoty wioskowe z przywódcą, najczęściej wywodzącym się z jednej rodziny, organizowały uprawę ziemi i nadzorowały roboty publiczne. Trzecia część ziemi należała do władcy, kolejna do kapłanów, a ostatnia do wspólnoty wioskowej. Nadwyżki gromadzone przez elity służyły utrzymaniu aparatu państwowego (urzędników, kurierów, wojska), ale w razie wystąpienia braków żywnościowych rozdysponowywane były wśród mieszkańców.

RbRgatxmKFXgd

Na zdjęciu droga wyłożona płaskimi, prostokątnymi kamieniami. Droga zakręca w lewą stronę. Z lewej i prawej strony zielone drzewa i krzewy obrośnięte pnączami.

R1ZhKN9lI2j4Q

Na rycinie mężczyzna z długimi włosami. W prawej ręce trzyma przedmiot, który przykłada do ust. W lewej ręce trzyma pęk sznurków, które są pismem. Na plecach ma jasnoczerwony tobołek. Ubrany jest w czerwoną szatę sięgającą kolan. Na głowie ma jasnoczerwoną czapkę, a na nogach czarne sandały.

R9QHj8x6FwR8R

Na zdjęciu Machu Picchu, miasto Inków. Na wprost monumentalne skały, pod nimi rozciągające się ruiny miasta, kamiennych budynków. Nad górami wznosi się mgła.

Rpnqtylbi2r6k

Na zdjęciu od lewej do prawej strony ciągnący się kamienny, niekształtny mur. Przed nim fragment powierzchni trawiastej. Nad murem niebo z szeroką chmurą.

RT4AhAHZ7W3a9

Na zdjęciu dwanaście dopasowanych do siebie kamieni. Przylegają mocno do siebie. Część wygląda jakby były złote.

Pismo Inków należało do bardziej skomplikowanych. Było to pismo węzełkowe, a napisy robiono ze sznurka, na którym zawiązywano węzły.

Podbój Peru

Podboju Imperium Inków dokonał w latach 1531‑1535 Francisco Pizarro [czyt.: francisko pizaro], który już od lat próbował odnaleźć drogę do mitycznego Peru. Pojawienie się Hiszpanów z bronią palną i na koniach zrobiło na Indianach, podobnie jak w Meksyku, olbrzymie wrażenie. Ich państwo było osłabione wojną domową (1527‑1531), która wybuchła po śmierci władcy zmarłego przedwcześnie na dur plamisty przywleczony do Ameryki przez Hiszpanów. Choroba ta dotarła do terenów inkaskich, zanim pojawili się tam sami Europejczycy. Zwycięzca wojny domowej – Inka Atahualpa został pojmany przy spotkaniu z Pizarrem i uwięziony, a później zabity. Widać zatem, że powielano schemat podboju znany z Meksyku. Różnica była jednak znacząca, gdyż Aztekowie stworzyli swoją krwawą dominację w oparciu o nienawiść i strach, natomiast Inkowie doprowadzili do znacznej integracji społecznej swojego władztwa. Marionetkowe państwo ze starymi inkaskimi elitami przetrwało do końca XVI w. Symbolem nieufności Indian wobec obcych może być nieodkryte nigdy przez konkwistadorów miasto‑twierdza Machu Picchu [czyt.: maczu piczu].

Rhr7hizeKbWht

Na zdjęciu nagrobek w katedrze. Stoi na postumencie, otoczony rzeźbami, złotym ornamentem. U dołu napis.

Ćwiczenia

Słownik