Skutki odkryć geograficznych

Po odkryciu Ameryki przez Kolumba oraz znalezieniu nowej drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę powstała nowa sieć szlaków handlowych, dzięki czemu centrum gospodarcze Europy z basenu Morza Śródziemnego zaczęło przesuwać się na zachód, w stronę Atlantyku. Oprócz niewątpliwych korzyści gospodarczych, wyprawy morskie wniosły ogromny wkład w poznanie świata na niespotykaną przedtem skalę. Odkryte zostały nowe oceany i kontynenty, a zdobyta wiedza przyrodnicza i geograficzna zaowocowała rozwojem nowych dziedzin nauki.

Podział świata przez Hiszpanów i Portugalczyków

Według prawa obowiązującego w Europie w XV wieku, nowo odkryte ziemie, jeśli
nie były zamieszkane przez chrześcijan, stawały się własnością tego, kto je odkrył. Dlatego Kolumb, dopływając do Nowego Świata, ogłosił, że bierze te ziemie we władanie króla i królowej Hiszpanii. W ten sam sposób postępowali Portugalczycy. Dlatego wkrótce po pierwszej podróży Kolumba między Hiszpanią i Portugalią zaczęło dochodzić do kłótni o nowo odkryte lądy. Ostatecznie pod koniec XV wieku ustalono granicę, która miała dzielić ich posiadłości na świecie.

RBqu40tpAJZ1Z

Ilustracja przedstawia dwie kule ziemskie obok siebie z wyrysowanymi lądami, pokazujące obie strony świata.

Zderzenie światów, które do tej pory żyły w izolacji i całkowitej niewiedzy o sobie nawzajem, okazało się bardzo nierówne w skutkach. Ludy nowo odkrytych ziem zapłaciły za to wysoką cenę. W Ameryce w znacznym stopniu je wyniszczono, a ich kulturę unicestwiono. Naturalne procesy rozwojowe zostały przerwane w sposób uniemożliwiający kontynuację.

Skutki ekspansji Europejczyków

Obecność Europejczyków poza Starym Kontynentem przybierała różne formy, inna była ich pozycja w krajach Azji (np. w Chinach lub Japonii), inna zaś w Ameryce i Afryce. Decydowały o tym przede wszystkim uwarunkowania klimatyczne i polityczne, przy czym podstawowe znaczenie miały różnice o charakterze środowiskowym. W odkrytej przez Hiszpanów Ameryce Łacińskiej i na Karaibach panowały dogodne warunki do osadnictwa, uprawy europejskich roślin i hodowli zwierząt. Podobna sytuacja miała miejsce w Ameryce Północnej, kolonizowanej przez Anglików oraz – w mniejszym stopniu – przez Francuzów i Holendrów, jak również w odkrytej w XVIII w. Australii. Natomiast w Azji Portugalczycy, Holendrzy, a potem Anglicy natrafili na niesprzyjające warunki klimatyczne, gęsto zaludnione ziemie oraz silne państwa, co stanęło na przeszkodzie kolonizacji. Najtrudniej było opanować– ze względu na warunki naturalne – Afrykę, której wnętrze pozostało niedostępne aż do ostatniej ćwierci XIX wieku.

Ciekawostka

R14OpgqP6YmvZ1

Ilustracja przedstawia wzburzoną wodę z pływającymi na niej okrętami. Na pierwszym planie znajdują się statki i wzburzona woda. Po lewej jest wybrzeże, na którym widoczny jest budynek. W oddali są zamki oraz inne budowle, a w tle góry.

Dążenie do intensyfikacji kontaktów handlowych doprowadziło na początku XVII w. do powstania kompanii handlowych – wielkich towarzystw tworzonych przez licznych udziałowców, które koordynowały handel z innymi kontynentami i zaciekle rywalizowały o monopol, czyli prawo wyłączności w handlowaniu z poszczególnymi krajami. Największymi z nich były Kompanie Wschodnioindyjskie: założona w 1600 r. angielska oraz holenderska, która powstała dwa lata później. Dysponujące wielkimi kapitałami kompanie mogły prowadzić handel, zwalczać konkurencję i wymuszać przywileje od lokalnych władców skuteczniej niż pojedynczy bądź zrzeszeni w doraźne spółki kupcy, jeszcze w XVI w. przeważający na dalekich szlakach. Koniec XVIII w. przyniósł kryzys kompanii jako formy organizacyjnej. W tej sytuacji do akcji wkroczyły państwa europejskie, które w XIX w. stworzyły nową jakość, jaką w kontaktach z zamorskimi partnerami handlowymi stanowiły kolonie, politycznie uzależnione od swych metropolii w Starym Świecie czyli w Europie.

Niezależnie od formy obecności Europejczyków (spektrum możliwości wyznaczało z jednej strony trwałe osadnictwo, z drugiej zaś – działalność samych tylko faktorii handlowych) już samo pojawienie się przybyszów oznaczało przełamanie izolacji nowo odkrytych ziem. W miejsce samowystarczalnych światów gospodarczych – takich jak Ameryka, Rosja, Azja od wschodniego wybrzeża Afryki po Chiny i Japonię – od XVI w. można mówić o kształtowaniu się gospodarki światowej, w ramach której poszczególne regiony cechuje wyraźnie zarysowana specjalizacja. Impulsem do tej „pierwszej globalizacji” okazał się handel dalekosiężny. Jego ówczesne rozmiary w porównaniu z dzisiejszymi wydają się śmiesznie małe, ale trzeba pamiętać, że w tamtej epoce tylko niewielka część produkcji trafiała na rynek, stąd handel nawet niewielkimi ilościami towarów mógł kształtować gospodarkę poszczególnych krajów, a nawet kontynentów.

Skutki europejskiej ekspansji okazały się fatalne dla miejscowej ludności oraz podbitych terenów. Kolonializm wiązał się z masowym ludobójstwem, niewolnictwem, śmiercią rdzennych mieszkańców na choroby przywleczone z Europy, a także destrukcją miejscowej kultury i języka. W wyniku wyniszczającej polityki rolnej podbite kraje były nękane przez powodzie oraz klęski suszy, nieurodzaju i głodu. Europejczycy grabili też miejscowe dzieła sztuki i inne artefakty, np. naczynia obrzędowe. Niszczyli także lokalne rolnictwo, rzemiosło i wytwórczość – na przykład włókiennictwo w Indiach, które w czasach przedbrytyjskich stanowiło podstawę indyjskiego eksportu. Do dziś kraje opanowane przez Europejczyków zmagają się ze skutkami kolonializmu.

Podbój Nowego Świata

Na początku XVI wieku Hiszpanie żądni bogactw rdzennych mieszkańców wyruszyli na podbój ich kontynentu. Podbój ułatwiło im użycie broni palnej i koni, nie znanych przez rdzennych mieszkańców i wzbudzających w nich lęk. Niszczyli ich dorobek, a miejscową ludność mordowali lub zmuszali do ciężkiej pracy.

Zetknięcie się rdzennych mieszkańców z Europejczykami spowodowało, że mieszkańcy Ameryki zaczęli chorować na grypę, odrę i ospę – choroby, których dotąd nie znali, nie byli na nie uodpornieni. Po zachorowaniu masowo umierali.
Rdzenna ludność była zmuszana do morderczej pracy w kopalniach złota. Na podbitych terenach Hiszpanie rozpoczęli zakładanie wielkich plantacji bawełny i trzciny cukrowej, na których pracowała rdzenna ludność. Ciężka praca i choroby spowodowały, że miejscowa ludność szybko wymierała. Na jej miejsce do pracy zaczęto przywozić niewolników z Afryki.

R1D17OEnjA3mW

Zdjęcie przedstawia pracujących ludzi, którzy ścinają i zbierają trzcinę. Za nimi jest pole gęsto porośnięte trzciną.

R1atKXHsfjYt6

Obraz przedstawia konkwistadorów. Dwaj ubrani w zbroje jadą na koniach. Trzech idzie obok nich. Jeden z nich na klatce piersiowej ma krzyż. Wśród nich jest mężczyzna pochodzący z nowo odkrytego lądu. Ubrany jest strojnie. Wokół głowy ma złotą opaskę, w uszach ogromne kolczyki. Pomiędzy konkwistadorami idzie wódz ubrany w gruby płaszcz, ze złotą opaską z piórami na głowie i dużych złotych kolczykach. W tle widać wysokie budynki.

R1BGlx5RolTz5

Obraz przedstawia walkę hiszpańskich konkwistadorów z miejscową ludnością na nabrzeżu. Hiszpanie atakują konno, ubrani w zbroje i uzbrojeni w piki oraz ze statków od strony morza. Przeciwstawia im się miejscowa ludność ubrana w lekkie stroje i wyposażona w łuki. W tle widać zabudowania miasta z górującą nad nim świątynią w kształcie piramidy.

R18usCe3MrE21

Rysunek przedstawia bitwę hiszpańskich konkwistadorów z miejscową ludnością. Hiszpanie ubrani w zbroje atakują miejscową ludność pikami. Miejscowi są nadzy i wyposażeni w łuki. W tle widać las i góry.

Działalność Kościoła katolickiego

Na terenach podbitych przez Europejczyków rozpoczął działalność misyjną Kościół katolicki, wznosząc liczne świątynie i nawracając rdzennych mieszkańców na religię chrześcijańską. Na nowo odkryte ziemie udawali się misjonarze – duchowni zajmujący się szerzeniem chrześcijaństwa. Prowadzili tam nie tylko działalność kościelną, ale też bardzo często otaczali opieką rdzenną ludność i bronili jej przed kolonistami.

R1QdiALSW1oGt

Rysunek przedstawia dwóch misjonarzy, którzy chrzczą niemowlę. Misjonarze ubrani są w długie do ziemi habity, przepasane w pasie sznurkiem. Przy boku mają doczepiony długi różaniec. Niemowlę jest trzymane na rękach Indianina. Indianie mają długie włosy, ubrani są w krótkie spódniczki wykonane z liści. Ceremonii przygląda się miejscowa ludność i dzieci.

Skutki odkryć dla Europy

Wyprawy morskie z XV i XVI wieku miały olbrzymi wpływ na dzieje Europy. Z odkrytych lądów sprowadzano ogromne ilości złota i srebra, co w dużym stopniu przyczyniło się do późniejszego rozwoju gospodarczego Starego Kontynentu. Europejczycy poznali smak nowych owoców i warzyw. Z Ameryki przywieziono
do Europy: ziemniaki, pomidory, kukurydzę, paprykę, fasolę, ananasy, tytoń, indyki czy kakao, z którego Aztekowie potrafili wyrabiać czekoladę. Po podboju Ameryki
na jej terenach zaczęto uprawiać trzcinę cukrową, a produkowany z niej cukier sprowadzano przede wszystkim do krajów europejskich. Z Azji do Europy trafiły: kawa, herbata, ryż czy przeróżne przyprawy, ale także jedwab, którego używano
do szycia drogocennych strojów.

Ciekawostka

Ziemniak przywieziony został do Europy z Ameryki. Początkowo uprawiany był w niewielkich ilościach jako roślina ozdobna i podawany jako wykwintna potrawa. W XVIII wieku rozpoczęła się wielka kariera ziemniaka w całej Europie. Roślina okazała się bardzo łatwa w uprawie i niezwykle wydajna, a małe pole obsadzone ziemniakami zapewniało rodzinie chłopskiej pożywienie na cały rok. W XIX wieku ziemniaki stały się w Europie jedną z najpopularniejszych roślin uprawnych, które w dużej mierze przyczyniły się do likwidacji głodu. Rolę ziemniaka docenia się również dzisiaj, a nawet stawia mu się pomniki. Poniżej jeden z nich. Ile razy w tygodniu jesz potrawy z ziemniaków?

R1FOs29NiEYMN

Zdjęcie przedstawia pomnik ziemniaka na wysokim postumencie. Usytuowany jest na otwartej przestrzeni, pośród drzew. W tle widać zabudowania i kościół.

Wymieranie ludności i rozwój niewolnictwa

R1JHyiu5AruOq

Ilustracja przedstawia plac otoczony budynkami. Na placu stoi drewniany słup, do którego za ręce jest przywiązany czarnoskóry mężczyzna. Jest on biczowany przez innego czarnoskórego mężczyznę. Biczowaniu przyglądają się zgromadzeni wokół ludzie - zarówno biali, jak i czarnoskórzy. W tłumie jedna z czarnoskórych kobiet pomaga wstać mężczyźnie, który już został wychłostany. Jeden z mężczyzn jest doprowadzany siłą do czekającej go za chwilę chłosty. Na ilustracji w tle są góry i rosną drzewa.

Wśród najważniejszych konsekwencji podboju należy wymienić wymarcie znacznej liczby autochtonicznych mieszkańców Ameryki. Było to nie tyle konsekwencją okrucieństwa europejskich przybyszów, ile przywiezienia przez nich nieznanych w Ameryce drobnoustrojów chorobotwórczych, np. grypy, odry, ospy, cholery czy gruźlicy. Nie wiadomo, ilu ludzi zamieszkiwało Amerykę Łacińską przed przybyciem Europejczyków, trudno zatem ocenić skalę śmiertelności ludności miejscowej. W 1532 r., a więc 11 lat po katastrofie państwa Azteków, środkowy Meksyk zamieszkiwało ok. 17 mln ludzi. Szesnaście lat później Hiszpanie doliczyli się już tylko 6,3 mln, a w 1608 r. ludności autochtonicznej pozostało zaledwie nieco ponad 1 mln.

Rdzenni mieszkańcy Ameryki byli zmuszani także do pracy w kopalniach złota oraz na wielkich plantacjach zakładanych przez kolonizatorów. Ciężka praca i choroby spowodowały, że miejscowa ludność szybko wymierała. Ich miejsce zajmowali przywożeni z Afryki ciemnoskórzy niewolnicy, których zmuszano do ciężkiej pracy na brazylijskich plantacjach trzciny cukrowej, północnoamerykańskich plantacjach tytoniu oraz w południowo- i środkowoamerykańskich kopalniach srebra i złota.

Rozwój chrześcijaństwa na nowych terenach

Nie mniej ważną motywacją do działań Europejczyków była chęć chrystianizacji miejscowej ludności. Pierwszą mszę świętą w Nowym Świecie odprawiono w 1494 r. na Haiti. Na początku XVI w. do hiszpańskich posiadłości w Ameryce przybyli franciszkanie, którzy zainicjowali systematyczną chrystianizację. Wedle opinii pierwszego biskupa Meksyku pomiędzy 1524 a 1531 r. chrzest przyjęło od 2 do 5 mln pogan.

RQYEaUyLmFMoq

Ilustracja przedstawia plener, w którym postawiono ołtarz z krzyżem. Pod krzyżem stoi ksiądz w szacie liturgicznej i zakonnik. Wokół ołtarza jest dużo ludzi. To kolonizatorzy i ludność miejscowa. Na pierwszym planie są półnadzy ludzie, mają czarne włosy. Niektórzy mają na głowach pióropusze. Kobiety, mężczyźni, dzieci. Na twarzach można odczytać niepokój, strach (uniesione ręce), brak zainteresowania (odwróceni tyłem).

Największym sukcesem katolickich misjonarzy była chrystianizacja Filipin. Przybyszów z Europy było tam zbyt mało, aby mogli dokonać zbrojnego podboju. Prowadzili więc handel z tubylcami i intensywnie chrystianizowali wyznającą dotąd animizm ludność, m.in. organizując święta, procesje i tańce. W rezultacie w 1585 r. już 400 tys. Filipińczyków było chrześcijanami, a w 1620 r. – 2 mln.

Ćwiczenia

Tekst źródłowy do ćwiczeń 1 - 4

Słownik