Pierwsza wolna elekcja

W 1572 roku umarł bezpotomnie król Zygmunt August. Był on ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na polskim tronie. Król nie pozostawił dziedzica, ani nie wskazał następcy, dlatego szlachta musiała zdecydować, kto ma zostać nowym królem.

Szlachta wybiera króla

Na zwołanym zaraz po śmierci króla sejmie konwokacyjnym szlachta z Polski i Litwy podjęła decyzję, że sama wybierze nowego monarchę. Postanowiono, że każdy szlachcic ma prawo oddać głos na swojego kandydata pod warunkiem, że osobiście przybędzie na elekcję, czyli wybory. Taki sposób wyboru króla nazwano wolną elekcją. Wszystkie elekcje przeprowadzano na polu elekcyjnym niedaleko Warszawy. Osobisty udział w elekcji króla był jednym z najważniejszych praw szlacheckich.

Ciekawostka

W Rzeczypospolitej mieszkało kilkaset tysięcy szlachty. Jednak na elekcję przyjeżdżało jej najczęściej od kilku do kilkunastu tysięcy. Dla wielu szlachciców kilkutygodniowy wyjazd był zbyt dużym wydatkiem, dlatego woleli zostać w domu. Przyjeżdżała szlachta bardzo bogata lub ta, która mieszkała niedaleko od Warszawy.

Pole elekcyjne

R87evsE9TbOup

Rysunek przedstawia pole w kształcie prostokąta. Podzielone na dwie części w stosunku 1:3, z czego górna część jest mniejsza. Całe pole otoczone jest wałem ziemskim, który również oddziela obydwie części od siebie. Pierwsza część: Do górnej części prowadzą dwie bramy usytuowane po lewej i prawej stronie rysunku. W centralnym punkcie jest napis szopa. Po lewej stronie jest miejsce prymasa. Po prawej miejsce dla marszałka sejmu, wokół którego zasiada szlachta. Pomiędzy prymasem a marszałkiem są miejsca dla posłów i senatorów. Druga część: Do dolnej części prowadzą trzy bramy. Dwie po bokach noszą nazwy wielkopolska i litewska. Brama na dole rysunku nosi nazwę małopolskiej. Na wprost tej bramy jest miejsce dla prymasa, na przeciwko miejsce dla marszałka sejmu. Po środku jest napis: koło rycerskie. Wokół tej części ustawione są ławki dla posłów i szlachty oraz senatorów. Na około koła rycerskiego jest rów i okop.

Króla szlachta wybierała na specjalnie wyznaczonym do tego polu niedaleko Warszawy. Pole to otoczone zostało wałem ziemnym, a wejścia na nie strzegły straże. Pilnowały one, aby nikt nie wchodził z bronią palną. Wewnątrz pola, wzdłuż wałów, szlachta ustawiała się w odpowiednim porządku – każde województwo miało swoje wyznaczone miejsce. W osobnej części pola budowano specjalne drewniane pomieszczenie – szopę senatorską. Obradowali w niej senatorowie pod wodzą interreksa, którym był prymas Kościoła rzymskokatolickiego. Zgromadzeni słuchali przemówień i propozycji posłów reprezentujących kandydatów do tronu Rzeczypospolitej (kandydaci nie przyjeżdżali osobiście). Po wysłuchaniu wszystkich posłów prymas, w asyście innych senatorów, obchodził całe pole. Pytał o zdanie szlachtę z poszczególnych województw i spisywał liczbę głosów oddanych na każdego kandydata. Na koniec prymas, jako najważniejszy senator, ogłaszał, który kandydat uzyskał najwięcej głosów i został wybrany na króla.

Pierwsza wolna elekcja

Rk4nhCTNMGYAY

Czarno‑biała ilustracja przedstawia portret króla. Na głowie ma czapkę z przypiętą broszką, wokół szyi golillę, rodzaj kołnierza. Ubrany jest w strojny płaszcz królewski. Na szyi ma łańcuch z zawieszką w kształcie orła.

O tron Rzeczypospolitej ubiegało się wielu władców z innych krajów. Przysłali oni do Warszawy swoich przedstawicieli, którzy starali się zdobyć poparcie i głosy szlachty dla swoich kandydatów. Po wielu burzliwych dyskusjach w 1573 roku szlachta zebrana na polu elekcyjnym wybrała na króla kandydata z Francji (brata króla francuskiego Karola IX) księcia Henryka Walezego, po którego udało się do Paryża polskie poselstwo.

R1BKlw4ifjlcv

Obraz przedstawia poselstwo polskie u Henryka Walezego. Po lewej stronie obrazu stoi szlachta, ubrana w polskie stroje szlacheckie - żupan i kontusz. Za nią stoi husaria w zbrojach. Po prawej stronie pod baldachimem stoi Henryk Walezy wraz ze swoim dworem. Król ubrany jest wg. mody francuskiej - ma beret na głowie, wokół szyi krezę i  rajtuzy na nogach.

RjtyOAtOz77Yb

W centralnej części obrazu stoi duży namiot w kształcie stożka. Wewnątrz namiotu stoi krzyż, przy którym znajdują się szlachcice i prymas Polski. Od frontu na dachu namiotu widnieje godło Polski oraz powiewają dwie flagi. Wokół namiotu są tłumy szlachty.

Artykuły henrykowskie

Król we Francji miał większą władzę niż król w Rzeczypospolitej, którego ograniczały przywileje szlacheckie. Dlatego część szlachty uważała, że należy zobowiązać nowo wybranego króla do przestrzegania polskiego prawa i przywilejów szlacheckich. W tym celu spisano specjalny dokument. Zawierał on najważniejsze prawa i przywileje obowiązujące w Rzeczypospolitej, których dotrzymania musiał zaprzysiąc przed koronacją każdy elekcyjny władca. Znalazł się tam również punkt, według którego szlachta mogła wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, jeśli ten będzie łamał prawo. Zbiór ten nazwano Artykułami henrykowskimi, od imienia pierwszego władcy elekcyjnego.

Ucieczka Henryka Walezego

Na początku 1574 roku Henryk Walezy przybył do Krakowa, gdzie został koronowany. Jednak kilka miesięcy później dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Postanowił wówczas, w tajemnicy przed Polakami, opuścić Kraków i wrócić do Francji. Tam odziedziczył tron po zmarłym bracie i został królem jako Henryk III. O jego planach wiedziało tylko kilku zaufanych towarzyszy. Henryk wraz z nimi wymknął się w nocy z zamku na Wawelu i ruszył w kierunku granicy. W momencie, kiedy ją przekraczał, dogonił go pościg urządzony przez polskich senatorów. Prosili oni króla, aby nie wyjeżdżał z kraju i nie opuszczał swoich poddanych. Ten obiecał jedynie, że wróci, gdy tylko załatwi wszystkie sprawy we Francji. Jak się miało okazać, do Polski nie wrócił już nigdy.

R1A4UAg1w5vJd

Obraz przedstawia mężczyzn wjeżdżających nocą konno w pędzie na wzgórze kamienistą ścieżką. W centralnej części obrazu, na białym koniu z bogato zdobioną uprzężą jest Henryk Walezy, ubrany w czarno-czerwony strój i kapelusz z białym piórem. Na prawo od niego jest jeden z jego towarzyszy na karym koniu, ubrany na czarno i w czarnej czapce. Obaj niemal całkowicie zasłaniają trzeciego jeźdźca jadącego obok nich. Król i jego towarzysz odwracają głowy w prawą stronę. Za nimi, przy prawej krawędzi obrazu, gdzie ścieżka niemal niknie w wąwozie są kolejni jeźdźcy. Po lewej stronie znajduje się gęsty las, którego ciemność rozjaśnia czerwona łuna pochodni trzymana przez kolejnego z jeźdźców. Przy prawej krawędzi obrazu w oddali jest ledwie widoczny zarys zabudowań miasta. W tle jest niebo zasnute skłębionymi chmurami oświetlanymi blaskiem księżyca.

Stefan Batory – kolejny król elekcyjny

RxPMDgUxLG7vQ

Czarno-biała ilustracja przedstawia portret króla. Król jest korpulentny. Ubrany jest w płaszcz z rozłożystym kołnierzem. W prawej dłoni trzyma miecz. Na twarzy sumiaste wąsy i broda. Na głowie futrzana czapka z wpiętym z lewej strony piórem.

Po ucieczce Henryka do Francji szlachta miała nadzieję, że powróci on do Rzeczypospolitej. Po ponad roku oczekiwania zdecydowano jednak przeprowadzić drugą elekcję. Szlachta okrzyknęła królem Polski Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta. Jednocześnie wysłano poselstwo na Węgry do księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego, ofiarowując mu koronę Rzeczypospolitej pod warunkiem poślubienia Anny Jagiellonki. Batory szybko zdecydował się na ślub, mimo że Anna miała już 53 lata i była od niego o dziesięć lat starsza. Na początku 1576 roku Batory przybył do Krakowa na koronację.

Wolna elekcja groźna dla państwa?

Wprawdzie wolna elekcja miała dać szlachcie możliwość wyboru na króla najlepszego kandydata, okazało się jednak, że niosła z sobą wiele niebezpieczeństw. Okres bezkrólewia był groźny dla państwa, ponieważ brak władcy mogli wykorzystać sąsiedzi, rozpoczynając w tym czasie wojnę. Ale niebezpieczny mógł być również sam wybór nowego króla. Zdarzało się w późniejszych latach, że szlachta wybierała kilku kandydatów, co prowadziło do wojen domowych. Władzę zdobywał wówczas najsilniejszy z kandydatów.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 5

R1QfupiP6iC87

Obraz przedstawia mężczyzn wjeżdżających nocą konno w pędzie na wzgórze kamienistą ścieżką. W centralnej części obrazu, na białym koniu z bogato zdobioną uprzężą jest Henryk Walezy, ubrany w czarno‑czerwony strój i kapelusz z białym piórem. Na prawo od niego jest jeden z jego towarzyszy na karym koniu, ubrany na czarno i w czarnej czapce. Obaj niemal całkowicie zasłaniają trzeciego jeźdźca jadącego obok nich. Król i jego towarzysz odwracają głowy w prawą stronę. Za nimi, przy prawej krawędzi obrazu, gdzie ścieżka niemal niknie w wąwozie są kolejni jeźdźcy. Po lewej stronie znajduje się gęsty las, którego ciemność rozjaśnia czerwona łuna pochodni trzymana przez kolejnego z jeźdźców. Przy prawej krawędzi obrazu w oddali jest ledwie widoczny zarys zabudowań miasta. W tle jest niebo zasnute skłębionymi chmurami oświetlanymi blaskiem księżyca.

R1a1VLF4LdH9K1

zadanie interaktywne

Zaznacz zdania, które odpowiadają przedstawionemu przez malarza nastrojowi.

• Król i jego towarzysze spieszą się.
• Uciekinierzy rozglądają się, czy ktoś ich nie ściga.
• Jeźdźcy są zaniepokojeni.
• Podróżni jadą spokojnie, nikt ich nie niepokoi.
• Król i jego towarzysze wyglądają tak, jakby mieli zamiar zejść za chwilę z koni i podziwiać przyrodę.

R7TgMxpks7oET

Ćwiczenie 5

ćwiczenie interaktywne

Słownik