Orzeł i Pogoń w 1569 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów. Model polskiego życia politycznego
Demokracja szlachecka. Sejm Rzeczypospolitej w XVI wieku
Kto miał prawa w Rzeczypospolitej?
W czasach średniowiecza armie krajów europejskich składały się przede wszystkim z rycerzy. Otrzymywali oni od króla ziemię, a w zamian byli zobowiązani do służby wojskowej. Przynależność do stanu rycerskiego była dziedziczna, należały więc do niego tylko dzieci rodzin rycerskich. W XVI wieku, po wynalezieniu broni palnej, w krajach europejskich zaczęto powiększać wojsko zawodowe, a królowie coraz rzadziej korzystali z usług rycerzy, którzy mogli poświęcić więcej czasu na gospodarowanie w swoich majątkach. Wkrótce stały się one ich głównym źródłem utrzymania. Potomkowie dawnego rycerstwa zaczęli być nazywani szlachtą.
Struktura społeczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów | |||
Warstwa społeczna | Szlachta | Mieszczanie | Chłopi |
Zajęcie | posiadacze ziemscy | handel i rzemiosło | uprawa ziemi |
Obrona kraju | tak | nie | nie |
Prawa polityczne | tak | nie | nie |
Sejmiki ziemskie
W XV wieku królowie polscy często zwoływali zjazdy szlachty poszczególnych ziem, zwane sejmikami. Wszyscy szlachcice mogli brać udział w podejmowaniu decyzji - nawet ci najmniej zamożni, którzy nie byliby w stanie pokryć kosztów dalekiej podróży. Miejscem obrad były najczęściej kościoły. Każdy szlachcic danej ziemi miał prawo wziąć udział w obradach i zabrać na nich głos. Na sejmikach omawiano podatki potrzebne do utrzymania wojska, a także obradowano nad innymi sprawami, przede wszystkim związanymi z samorządem. Szlachta zajmowała się na przykład budową, remontami mostów i przepraw przez rzeki, utrzymaniem porządku w miastach, bezpieczeństwem kupców i podróżnych. Pomagała też poszkodowanym w pożarach i nieurodzajach, często wypłacając im zapomogi.
Sejm walny
Coraz większe znaczenie szlachty w życiu kraju sprawiło, że królowie zaczęli zapraszać jej przedstawicieli na wspólne obrady zwane sejmem walnym. Posłów szlacheckich, przybywających na sejm z każdego województwa, wybierały sejmiki. Posłowie otrzymywali instrukcje, czyli zalecenia, jak mają głosować.
Sejm składał się z dwóch izb: senatu i izby poselskiej. Król obradował wspólnie z najwyższymi urzędnikami, czyli senatorami. Posłowie zasiadali w osobnej izbie, a ich pracą kierował wybierany marszałek poselski. Zaczynał obrady sejmu, uderzając laską marszałkowską o podłogę. Udzielał głosu posłom, dbał o porządek i spisywał zgłoszone propozycje nowych uchwał. Dopiero pod koniec obrad trzy stany sejmujące: posłowie, senatorowie i król schodzili do wspólnej izby, aby razem uchwalić spisane wcześniej przez posłów prawa. W sejmie obowiązywała zasada jednomyślności. Sejm obradował nawet sześć tygodni. Po jego zakończeniu posłowie wracali do domu i zdawali sprawozdanie szlachcie swojej ziemi z tego, co działo się na sejmie walnym.
Sposób rządzenia państwem, który wykształcił się między XV a XVI wiekiem jest nazywany demokracją szlachecką. Szlachta poprzez sejmiki i sejmy wpływała na najważniejsze decyzje w sprawach państwa. Król bez zgody stanu szlacheckiego nie podejmował żadnych ważnych decyzji.
Senat
W senacie zasiadali najpotężniejsi i najbogatsi przedstawiciele stanu szlacheckiego, którzy sprawowali urzędy biskupów, wojewodów i kasztelanów. Urzędy te nadawał król, ale nie mógł ich odbierać - senatorowie piastowali je dożywotnio. Senatorowie doradzali królowi w najważniejszych sprawach państwa. Wspólnie przyjmowali również poselstwa z zagranicy.
Nad każdym z obecnych na radzie senatorów widnieje jego herb, czyli znak jego rodu. Ponieważ król Polski był jednocześnie władcą Litwy, nad tronem widnieją dwa herby: Polski i Litwy.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RIdtGCGv51xFI
Nagranie filmowe dotyczące ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Miasta sejmowe
Początkowo sejmy odbywały się w różnych miastach: Piotrkowie Trybunalskim, Radomiu, Lublinie i Krakowie. W drugiej połowie XVI wieku, po podpisaniu unii polsko‑litewskiej, zdecydowano, że sejmy powinny być zwoływane w Warszawie, do której łatwiej było dojechać posłom z Litwy. Sejmy organizowano na Zamku Królewskim w Warszawie. W drugiej połowie XVII wieku Litwini wywalczyli sobie prawo, aby co trzeci sejm odbywał się na terenie Księstwa Litewskiego, w Grodnie.
Mapa miejsc obrad sejmów, siedzib trybunałów koronnych i litewskich w Rzeczypospolitej i Wielkim Księstwie Litewskim. Na mapie zaznaczone są:
siedziby sejmu walnego;
siedziby sejmu generalnego;
siedziby sejmików szlacheckich;
siedziby trybunałów.
Siedziby sejmu walnego:
Warszawa.
Siedziby sejmu generalnego:
Warszawa;
Malbork;
Gniew;
Grudziądz
Łęczyca;
Nowe Miasto;
Sądowa Wisznia;
Drohiczyn;
Wilno.
Siedziby sejmików szlacheckich:
Warszawa;
Drohiczyn;
Wizna;
Łomża;
Różan;
Raciąż;
Lipno;
Gąbin;
Wyszogród;
Sochaczew;
Zakroczym;
Środa;
Wieluń;
Gniew;
Tuchola;
Świecie;
Lublin;
Lwów;
Sanok;
Kamieniec Podolski
Kijów;
Czernichów;
Łuck;
Halicz;
Smoleńsk;
Witebsk;
Nowogródek;
Połock;
Siedziby trybunałów:
Mińsk;
Nowogródek;
Wilno;
Lublin;
Piotrków.
Zasada jednomyślności – liberum veto
W polskim sejmie obowiązywała zasada jednomyślności. Aby jakieś nowe prawo mogło zostać przyjęte, wszyscy musieli się na nie zgodzić. Oznaczało to jednocześnie, że jeden poseł mógł sprzeciwić się ustaleniu każdego prawa. Zasadę tę nazywano liberum veto, czyli zasadą wolnego głosu.
Zamek Królewski w Warszawie
W Warszawie obrady sejmowe prowadzono na Zamku Królewskim, który przebudowano pod koniec XVI wieku.
Ćwiczenia
Prawa polityczne w Polsce...
- miała szlachta.
- mieli mieszczanie.
- mieli chłopi.
Handlem i rzemiosłem...
- zajmowali się mieszczanie.
- zajmowali się chłopi.
- zajmowała się szlachta.
Ziemię mogli posiadać tylko...
- szlachcice.
- mieszczanie.
- chłopi.
Obrona kraju i wyprawy wojenne należały do obowiązków...
- szlachty.
- mieszczan.
- chłopów.
Wskaż zdania prawdziwe.
- Na sejmiku pojawiało się bardzo mało szlachty.
- Sejmik obradował w kościele.
- Na sejmiku panowała cisza i porządek.
- Szlachta przybywała na sejmik z bronią.
- Dla szlachty sejmik był również okazją do zabawy i spotkań towarzyskich.
Uzupełnij tekst, a następnie przeczytaj go na głos.
Pogoń, Litewskiego, Polskiego, Wielkiego, Orzeł, jeźdźca
Biały ...................... to herb Królestwa ....................... ......................, przedstawiająca ...................... na koniu, to herb ...................... Księstwa .......................
Uzupełnij zdania podanymi niżej wyrazami.
uprzywilejowanym, demokracją szlachecką, Obowiązkiem, szlachtą, sejmach, praw
Potomków średniowiecznych rycerzy, którzy stali się właścicielami ziemskimi, nazywamy ............................................... Od XV wieku szlachta w Polsce była stanem .............................................. i posiadała wiele .............................................. politycznych. .............................................. szlachty była obrona granic Rzeczypospolitej. Na sejmikach i .............................................. szlachta decydowała o najważniejszych sprawach w państwie. Taką formę rządów nazywamy ...............................................
Słownik
(z łac. constitutio – ustanowienie, od constituere – ustanawiać, uchwalać) termin odnoszony do każdej ustawy uchwalonej przez sejm Rzeczypospolitej
prawa nadawane szlachcie przez władców Polski pomiędzy XIII a XVI wiekiem
potoczna nazwa konstytucji sejmu w Radomiu z 1505 roku, która zakazała królowi wydawania ustaw bez zgody senatorów i posłów
(z łac. – wolne nie pozwalam); zasada obowiązująca podczas obrad sejmu, która nawet pojedynczemu posłowi pozwalała na zerwanie obrad i unieważnienie wszystkich jego uchwał