Orzeł i Pogoń w 1569 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów. Model polskiego życia politycznego
Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Unia lubelska 1569 rok
Unia personalna, unia realna
Unią nazywamy trwałe, dobrowolne połączenie dwóch lub większej liczby organizmów państwowych. Nigdy nie był i nie jest to łatwy proces. Stosunkowo najprostszy sposób realizacji unii polega na włączeniu jednego państwa do drugiego. Wówczas całe prawo, urzędy, sposoby administrowania itp. niejako automatycznie zostają rozciągnięte na wszystkich partnerów. Niestety oznacza to wielką zmianę dla krajów włączonych, gdyż jego mieszkańcy zostają zmuszeni do porzucenia dotychczasowych rozwiązań i znanych sobie sposobów załatwiania różnych spraw.
1385 unia polsko-litewska w Krewie,
1413 unia polsko-litewska w Horodle,
1432 unia polsko-litewska w Grodnie,
1529 inkorporacja Mazowsza do korony Królestwa Polskiego,
1540 zniesienie odrębnego sejmu mazowieckiego,
1557 "pomiara włóczna" zarządzona na Litwie przez Zygmunta Augusta,
1565 sejmiki na Litwie,
1569 unia polsko-litewska w Lublinie,
1577 zniesienie odrębności prawnej Mazowsza.
Mapa Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w okresie panowania Władysława Jagiełły. Na mapie zaznaczone są:
królestwo Polskie (korona) w 1343
ziemie zależne od Królestwa Polskiego;
państwo zakonu krzyżackiego;
biskupstwa;
bitwy
miejsca zawarcia unii
Ziemie należące do Królestwa Polskiego (Korony) w 1343 r.:
Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska, Podole.
Ziemie zależne od Królestwa Polskiego:
Mazowsze, Księstwo Bełzkie.
Ziemie należące do państwa zakonu krzyżackiego:
Nowa Marchia, Inflanty.
Miejscowości, siedziby biskupstw:
Wornie, Wilno
Miejsca bitew:
Koronowo, 1410 r.:
Grunwald, 1410r..
Miejsca zawarcia unii:
Krewo, 1385 r.;
Wilno 1410r.;
Radon 1410r.;
Horodło,1413 r.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RxnFuZ6x1N4bU
Film Polska i Litwa w przededniu unii. Zawiera informacje o sytuacji politycznej obydwóch państw.
Problemy na drodze do jedności – struktury społeczne, ekonomiczne i polityczne
Podstawowym problemem, z jakim borykały się unie polsko‑litewskie, były różnice między obu państwami. Wprawdzie niektóre instytucje czy grupy społeczne, a nawet czynności nazywano tak samo, ale różniły się one zasadniczo między sobą.
Przykładowo i w Polsce, i na Litwie był sejm, ale o ile w pierwszym przypadku jego uczestników wybierano w toku zjazdów szlachty na sejmikach, o tyle w drugim przypadku o jej składzie decydowali wielki książę i jego urzędnicy.
Szlachta w Polsce to były rody posiadające ziemię, herb, przywileje polityczne i obowiązek uczestniczenia w obronie kraju. Na Litwie praktycznie cała ziemia należała do księcia. Użytkujący ją (np. bojarowie) nie posiadali stałych nadań, herbu ani ściśle określonych uprawnień sądowniczo‑politycznych. Z polskiego punktu widzenia nie byli szlachtą. Nawet podatki nie były płacone na identycznych zasadach. Przykładowo w Polsce ich wymiar określano wielkością posiadanej ziemi, przy czym za jednostkę podstawową uznawano tzw. łan – czyli wielkość określoną dla jednego gospodarstwa chłopskiego przy lokacji (prawnym założeniu) wsi. Najczęściej powstanie tej miary związane było z wprowadzeniem systemu agrarnego zwanego trójpolówką. Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego przechodzenie na ten znacznie wydajniejszy system, w miejsce tzw. dwupolówki czy zdarzających się systemów jednopolowego lub wypaleniskowego, dopiero się zaczynało.
Na drodze do „upodobnienia”
Wspomniane różnice struktur w Polsce i na Litwie od początku związku obu państwowości powoli niwelowano. Już w wyniku unii w Krewie bojarzy zyskali częściowe zwolnienie z danin. W Horodle (1413 r.) doprowadzono do „adopcji”, czyli przyjęcia do polskich rodów herbowych katolickich rodów bojarskich z Litwy. Wprowadzono też polskie urzędy: wojewody i kasztelana. W kolejnej unii, grodzieńskiej z 1432 r., rozszerzono przywileje bojarów katolickich także na wyznawców prawosławia.
Najbardziej trwały charakter miało przeprowadzenie w XVI w. tzw. „pomiary włócznej”. Było to odgórne wprowadzenie na Litwie trójpolówki z nowym podziałem gruntów i wzrostem dochodowości (nawet kilkukrotnym). Zapoczątkowała je królowa Bona, a król Zygmunt August nakazał w 1557 r. na terenie całego państwa. WłókaWłóka wielkości 21,3 ha odpowiadała mniej więcej polskim łanom (mniejszy ok. 17 ha, większy ok. 24 ha).
Po latach starań w 1565 r. wielki książę Zygmunt August wydał przywilej powołujący sejmiki w stosunkowo niedawno powstałych powiatach litewskich. Stały się one niemal identyczne jak ich polskie odpowiedniki.
Ruch egzekucyjny – sposoby na „równość i sprawiedliwość”
Niebagatelną rolę w propagowaniu integracji różnych części składowych „państwa polsko‑litewskiego” odegrał ruch egzekucyjny. Były to działania średniej szlachty dążącej do naprawy i usprawnienia funkcjonowania państwa. Tworzyli go tacy działacze jak Hieronim Ossoliński, Rafał Leszczyński, Mikołaj Sienicki, Jan Zamoyski. Jednym z podstawowych celów ruchu było doprowadzenie do integracji całego państwa, tak aby możliwa stała się realizacja wobec szlachty zasady „równe prawa, równe obowiązki”. Rozumiano przez to, że szlachta miała wyrażać zgodę na niezbędne podatki, ale jednocześnie oznaczało to równe obciążenie tymi zobowiązaniami wszystkich szlachciców. Z tego też powodu doprowadzono do inkorporacji Mazowsza do Korony Polskiej w 1529 r., następnie zniesienia odrębnego sejmu mazowieckiego (1540 r.) i odrębności prawnej (1577 r.). W przypadku oderwanych od Zakonu Krzyżackiego Prus Królewskich inkorporację przeprowadzono dopiero na sejmie lubelskim w 1569 r.
Unia lubelska 1569 r.
Zygmunt August pod koniec swoich rządów, gdy rozwiały się jego nadzieje na legalne potomstwo, postanowił uregulować sprawy sukcesyjne i zintegrować swoje państwo. Zwieńczeniem tych wysiłków okazał się sejm (właściwie sejmy – gdyż równocześnie obradowały sejm polski i litewski) zwołany do Lublina w 1569 r., na którym szczególnie aktywna opozycja elit litewskich usiłowała nie dopuścić do przekształcenia związku Polski i Litwy w unię realną. Aby uniemożliwić podjęcie takich decyzji, możnowładcy litewscy wyjechali z Lublina. Wówczas król Zygmunt August w formie nacisku zaczął włączać niektóre ziemie do Korony. W ten sposób, za aprobatą tamtejszej szlachty, od Litwy odpadły województwa: podlaskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie. Magnaci litewscy wrócili i w dniu 1 lipca 1569 r. unię zawarto.
Postanowienia unii lubelskiej
Na czele Rzeczypospolitej Obojga Narodów miał stać jeden wspólny władca, powoływany przez Polaków i Litwinów. Król Polski był jednocześnie Wielkim Księciem Litewskim. Oba kraje miały mieć też wspólny sejm, czyli najwyższy organ władzy. Posłów na sejm wybierały sejmiki w Koronie i na Litwie. Wspólnie miała też być prowadzona polityka zagraniczna. Wprowadzono wspólną monetę.
Litwa i Polska zachowały wiele odrębności. Przede wszystkim posiadały osobne armie, utrzymywane przez osobne skarby. Do skarbu polskiego (zwanego koronnym) wpływały podatki zbierane w Polsce, do skarbu litewskiego – pieniądze z podatków litewskich. Pozostawiono również osobne urzędy centralne, czyli w skład senatu wchodzili urzędnicy koronni i litewscy.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Unia lubelska stworzyła Rzeczpospolitą Obojga Narodów, federację złożoną z dwóch równorzędnych członków: Korony i Litwy. Podstawą prawną była unia realna, oparta na wspólności władz naczelnych – króla i parlamentu. Instytucje wspólne były decydujące, zapewniając sprawne funkcjonowanie federacji.
Unia w pamięci historycznej
Unia lubelska jest jednym z ważniejszych wydarzeń politycznych dla pamięci i poczucia tożsamości historycznej Polaków. Przed 1795 r. elity tzw. Pierwszej Rzeczpospolitej, czyli praktycznie szlachta, uznawały unię lubelską za jeden z fundamentów państwowości. Dzięki niej właśnie stworzono jednolity „naród polityczny”, a atrakcyjność tego rozwiązania doprowadziła do stosunkowo szybkiej i gruntownej polonizacji elit.
Obraz taki, podkreślający dobrowolność przyjętych rozwiązań, był elementem kolejnych propozycji politycznych wykorzystywanych przy projektach odbudowy Państwa Polskiego w XIX w. czy po I wojnie światowej. Nawet obecnie chętnie powołujemy się na przykład unii lubelskiej w prowadzeniu bieżącej polityki zagranicznej.
Postacie historyczne uwiecznione na obrazie:
Zygmunt August – stoi z krzyżem, centralna postać obrazu,
Jakub Uchański – prymas, stoi obok króla, podtrzymując otwartą księgę Ewangelii,
Marcin Zborowski – kasztelan krakowski, pierwszy świecki senator Polski, na obrazie trzyma rękę na otwartej Ewangelii; w rzeczywistości zmarł przed zawarciem unii,
Filip Padniewski – biskup krakowski, stoi za prymasem, odwrócony bokiem, czyta jakiś dokument,
Mikołaj Radziwiłł Rudy – klęczy z obnażonym mieczem, co sugeruje wrogą postawę wobec aktu (książę nie podpisał aktu unii), choć wyciągnięcie broni w obecności króla w rzeczywistości byłoby niedopuszczalne,
Mikołaj Mielecki – w zbroi z buławą hetmańską, w rzeczywistości urząd hetmański był wówczas jeszcze czasowy i nadawano go na czas konkretnej kampanii wojennej; Mielecki otrzymał buławę w 1578 r.,
Walerian Protasiewicz, biskup wileński – na lewo od króla, zsuwa się z fotela, w rzeczywistości nieobecny w Lublinie z powodu starości i choroby,
Jan Łaski – reformator religijny, kalwin, zmarły w 1560 r. – w wizji Matejki podtrzymuje Protasiewicza, umieszczony przez malarza prawdopodobnie dla podkreślenia silnych tendencji kalwińskich obecnych na Litwie w chwili zawierania unii,
Stanisław Hozjusz – w czerwonej szacie kardynalskiej,
Łukasz Górka, wojewoda poznański – oparty o fotel Hozjusza, w rzeczywistości nieobecny w Lublinie, pokazany jako najważniejszy senator jednej z dwóch prowincji polskich – Wielkopolski,
Jan Firlej, marszałek wielki koronny – pokazany z laską marszałkowską,
Albrecht Fryderyk Hohenzollern, książę pruski – z podniesioną ręką, jakby w geście zgłaszania sprzeciwu,
Anna Jagiellonka,
Andrzej Frycz Modrzewski – ubrany na czarno, stoi.
Ćwiczenia
Wskaż właściwe znaczenie symboli przedstawionych na pomniku.
| Symbol | odp. 1 | odp 2. | odp. 3 |
| krzyż | pożegnanie słowami "krzyż na drogę" □ | symbol chrztu Litwy □ | odpędzanie złych duchów krzyżem □ |
| uścisk dłoni | symbol pokojowego przymierza □ | dawanie łapówki z ręki do ręki □ | pokazanie gestu przyjmowania zakładu □ |
| jabłko królewskie | symbol władzy monarszej □ | przedmiot o który założyli się Jadwiga i Jagiełło □ | |
| tarcza herbowa z orłem | pokazanie chronionych w Polsce ptaków drapieżnych □ | Pokazanie ulubionych przez Jadwigę zwierząt □ | herb Królestwa Polski □ |
| tarcza ze znakiem Pogoni | herb Litwy □ | pokazanie zamiłowania Jagiełły do hippiki (jeździectwa konnego) □ | wskazanie na siłę konnicy litewskiej □ |
| miecz | symbol władzy sędziowskie □ | symbol obronnego charakteru porozumienia □ |
Unia w Krewie (1385) | W dniu 14 sierpnia 1385 roku w Krewie podpisano układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królową Polski Jadwigą w zamian za przejście Litwy na katolicyzm, przyłączenie jej do Polski i odzyskanie przez Jagiełłę utraconych ziem koronnych (Pomorza znajdującego się w rękach krzyżackich). |
Unia wileńsko‑radomska (1401) | W 1401 roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Korony. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi. |
Unia horodelska (1413) | Zawarta 2 października 1413 roku unia horodelska potwierdziła wolę obydwu narodów dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Bojarzy zobowiązali się powołać po śmierci Witolda nowego wielkiego księcia w porozumieniu z Polską, panowie polscy godzili się na wybór króla polskiego w porozumieniu z Litwą. Postanowiono także zwoływać wspólne sejmy polsko‑litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjęto do rodów herbowych 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów. |
Unia w Grodnie (1432) | Na mocy aktu unijnego z 1432 roku zawartego w Grodnie powołano na tron wielkoksiążęcy na Litwie Zygmunta Kiejstutowicza. Postanowiono, iż Podole powróci do Korony. |
Unia wileńska (1499) | Po klęsce bukowińskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomiędzy Litwą i Polską. Zawarte w 1499 roku w Wilnie przymierze miało charakter obronny. Potwierdzono równorzędność obu państw, Litwini mieli prawo do elekcji króla polskiego, a Polacy - księcia Litwy. |
Unia mielnicka (1501) | W 1501 roku w Mielniku zawarto kolejny układ polsko‑litewski, gdzie przywrócono unię personalną. Układ nie wszedł w życie wobec sprzeciwów ze strony Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego), będącego wówczas namiestnikiem Śląska. |
Unia lubelska (1569) | Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1 lipca 1569 roku w Lublinie przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną. Korona i Litwa zachowały odrębne były urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich stanowiły o trwałości unii, której koniec przyniosły w XVIII w. rozbiory. |
Na podstawie powyższej tabeli zastanów się, jakie grupy społeczne zawierały porozumienia (w przypadku niektórych grup możliwe są obie odpowiedzi).
| Grupa społeczna | tak | nie |
| mieszczanie | □ | □ |
| chłopi | □ | □ |
| szlachta | □ | □ |
| wysocy urzędnicy – możnowładztwo | □ | □ |
| władcy | □ | □ |
| duchowieństwo | □ | □ |
Zmiany terytorium Polski i Litwy za Jagiellonów (1400‑1492). Na mapie zaznaczone są:
lenna Królestwa Polskiego;
ziemie uznające zwierzchnictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego;
granice Polski i Litwy w 1434 r.;
ziemie włączone do Królestwa Polskiego po 1434 r.;
ziemie włączone do Królestwa Polskiego po 1466 r.;
ziemie lenne Królestwa Polskiego pozyskane po wojnie trzynastoletniej w 1466 r.;
granice ziem należących do Zakonu Krzyżackiego do 1454 r.;
unie polsko‑litewskie;
ważniejsze traktaty zawarte z państwem zakonu krzyżackiego.
Obszary lenne Królestwa Polskiego:
Mazowsze;
Księstwo Bełskie;
Hospodarstwo Moładwskie;
Ziemie uznające zwierzchnictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego:
Księstwo Wierchowskie.
Granice Polski i Litwy w 1434 r.:
Królestwo Polskie;
Wielkie Księstwo Litewskie;
Państwo Zkonu Krzyżackiego.
Ziemie włączone do Królestwa Polskiego po 1434 r.:
Księstwo Bełskie.
Ziemie włączone do Królestwa Polskiego po 1466 r.:
Prusy Królewskie.
Ziemie lenne Królestwa Polskiego pozyskane po wojnie trzynastoletniej w 1466 r.:
Prusy Książęce.
Granice ziem należących do Zakonu Krzyżackiego do 1454 r.:
Nowa Marchia;
Inflanty.
Unie polsko‑litewskie:
Krewo, 1385 r.;
Wilno, 1401 r.;
Radom, 1401 r.;
Horodło, 1413 r.
Ważniejsze traktaty zawarte z państwem zakonu krzyżackiego:
Toruń, 1411 r.;
Toruń, 1466 r.
Zwróć uwagę na miejsca zawieranie porozumień „polsko-litewskich”. Brak miejscowości położonych w Wielkopolsce i na Pomorzy wynika z:
- niechęci tych krain do unii.
- zbytniego oddalenia od granicy polsko litewskiej.
Słownik
wchłonięcie terytorium przez państwo
inaczej łan, miała wielkość 21,3 ha i odpowiadała mniej więcej polskim łanom (mniejszy ok. 17 ha, większy ok. 24 ha)
było to odgórne wprowadzenie na Litwie trójpolówki z nowym podziałem, król Zygmunt August nakazał ją w 1557 r. na terenie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego
szlachta na terytoriach Wielkiego Księstwa Litewskiego
system agrarny dzielący ziemię uprawną na trzy części i polegający na uprawie kolejno zboża jarego a potem oziminy. W trzecim roku pole było odłogowane i służyło jako pastwisko, co pozwalało przywrócić urodzajność ziemi
sposób i technika uprawy ziemi; we wczesnym okresie panowały takie techniki agrarne jak gospodarka żarowa – czyli uprawa na terenach użyźnionych dzięki wypalaniu, później gospodarka dwu i trójpolowa, wreszcie płodozmian
wielkość jednego gospodarstwa chłopskiego określana przy lokacji (prawnym założeniu) wsi; w zależności od regionu wielkość ta wahała się od ok. 17 do 24 ha; podatki określano wg tej miary, np. 1 zł od łana (jeśli chłop gospodarował na ½ łana, to stawka proporcjonalnie była mniejsza); w innych regionach łan bywał nazywany różnie np. włóka
związek dwóch lub większej liczby państw, oparty na wspólnych instytucjach państwowych