Echa XVII – wiecznych konfliktów Rzeczpospolitej w polskiej kulturze i tradycji historycznej
Wojny w XVII wieku - wzorzec wodza, żołnierza, patrioty
W XVII w. Rzeczpospolita niemal wciąż znajdowała się w stanie wojny z którymś ze swoich sąsiadów. Potop szwedzki, wojny z Rosją, z Turcją wykreowały postaci wodza, żołnierza, patrioty na przykładach autentycznych sylwetek z epoki. Stały się one wzorcami dla kolejnych pokoleń Polaków .
Cecora i Chocim - hetmani, jako wodzowie niezłomni
Stosunki polsko‑tureckie w czasach panowania ostatnich Jagiellonów były poprawne. Zarówno Zygmunt Stary, jak i jego syn Zygmunt August doceniali potęgę państwa Osmanów i nie chcieli prowokować konfliktów. Ponadto obaj koncentrowali się na umacnianiu wpływów polsko‑litewskich nad Bałtykiem. Mimo wszystko już w XVI w. pojawiło się zarzewie przyszłego konfliktu. Wpływy państwa polsko‑litewskiego oraz Turcji krzyżowały się w naddunajskich księstwach – Mołdawii i Wołoszczyźnie. Polscy magnaci, czasami z cichym poparciem władz, organizowali zbrojne wyprawy w celu osadzenia na tronach mołdawskim lub wołoskim przyjaznych sobie władców – hospodarów. Drażniło to Turcję, która uważała te obszary za swoje lenna. Polacy natomiast mieli za złe władzom w Stambule, że te tolerują regularne najazdy swoich lenników, Tatarów krymskich, na południowe kresy Rzeczypospolitej. W odpowiedzi Turcy narzekali na ukraińskich poddanych polskiego króla, Kozaków zaporoskich, którzy urządzali wyprawy łupieskie na wybrzeże tureckie. Miarka przebrała się w początkach wojny trzydziestoletniej (1618–1648), gdy Turcja wsparła obóz protestancki, a król polski Zygmunt III Waza opowiedział się po stronie katolickich Habsburgów.
Trudne zadanie powstrzymania nawały tureckiej przypadło hetmanowi koronnemu Stanisławowi Żółkiewskiemu. Sędziwy (urodzony w 1547 r.) hetmanhetman, jako niezwykle lojalny stronnik Zygmunta III Wazy, nie budził sympatii społeczeństwa szlacheckiego. Nawet zajęcie Moskwy przez hetmana w 1610 r. nie spotkało się z należytym respektem ze strony szlachty, pokojowo usposobionej i niechętnej do ponoszenia kosztów zaczepnych wypraw wojennych. Z czasem przybyło szlachcie więcej powodów do krytyki, gdyż Żółkiewskiemu zaczynało brakować dawnej stanowczości oraz energii. Kiedy w 1617 r. Rzeczpospolita po raz kolejny zaangażowała się w wojnę o wpływy w Mołdawii, Żółkiewski ruszył z wojskiem na Bałkany. Nie podjął jednak walki z sułtanem, zamiast tego podpisał porozumienie, w którym Rzeczpospolita zrzekła się wpływów w księstwach naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyźnie. Przeciwnicy Żółkiewskiego zarzucili wówczas hetmanowi tchórzostwo. Twierdzili, że istniały spore szanse na zwycięstwo, gdyż Osmanowie pochłonięci byli jednocześnie konfliktem z Persją. Kiedy w 1619 r. Tatarzy plądrowali pogranicza Rzeczypospolitej, Żółkiewski po raz kolejny zawiódł. Opieszałość działań sędziwego hetmana umożliwiła Tatarom bezkarne złupienie ziem ukrainnych, co sprowadziło na niego potężną falę krytyki. Tymczasem Turcy zakończyli wojnę z Persją i zdecydowali się przerzucić swoje wojska na zachód. Żółkiewski, licząc na wsparcie przychylnego Polsce hospodara mołdawskiego Kacpra Grazzianiego, postanowił odsunąć groźbę wojny od granic Rzeczypospolitej i walczyć z nimi na Bałkanach. W Mołdawii hetman nie otrzymał jednak spodziewanego wsparcia od hospodara, który przedwcześnie nie chciał się narażać Turkom. Ponadto Żółkiewski miał spore problemy z zaprowadzeniem dyscypliny wśród swoich żołnierzy. Mając do dyspozycji stosunkowo szczupłe, 10‑tysięczne siły, okopał się w okolicach miejscowości Cecora. Tam rozgorzała bitwa z ponaddwukrotnie liczniejszymi wojskami pod dowództwem Iskandera paszy. Trwało to tydzień i nie przynosiło rozstrzygnięcia, więc hetman nakazał oddziałom wycofać się w kierunku polskich granic. Podczas odwrotu część polskich żołnierzy spanikowała i rzuciła się do ucieczki. Chaos wykorzystali natychmiast czujni Tatarzy, wspomagający Turków. W efekcie wywiązała się nierówna walka, podczas której poległ zarówno hetman Żółkiewski, jak i towarzysząca mu świta. W Rzeczypospolitej klęska wywołała przygnębienie, nie tyle jednak z powodu smutnego losu nielubianego hetmana, ile raczej śmierci licznych szlacheckich krewnych, przyjaciół i znajomych.
Klęska pod Cecorą otworzyła wojskom Osmana II drogę do spełnienia wcześniejszych gróźb „wzięcia Krakowa”. CzambułyCzambuły tatarskie zapędziły się aż po San, zwiastując nadejście głównych sił tureckich. W obliczu zagrożenia sejm uchwalił podatki na blisko 40‑tysięczną armię. Dowództwo nad wojskiem objął kolejny weteran wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII w. – urodzony w 1561 r. Jan Karol Chodkiewicz, hetman litewski. Siły Rzeczypospolitej dodatkowo wsparli Kozacy (30 tys. ludzi) pod dowództwem atamana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego. Do wojska dołączył syn Zygmunta III Wazy, szykowany do roli następcy tronu książę Władysław. Tymczasem sułtan Osman II wysłał do boju 100‑tysięczną armię, wspomaganą przez 20 tys. Tatarów. Sędziwy hetman nie przestraszył się przewagi liczebnej. Na pytanie, przeciwko jakiej sile przyjdzie walczyć siłom polsko‑litewsko‑kozackim, miał odpowiedzieć lakonicznie: „Policzym ich, jak ich pobijem”. Chodkiewicz nie doczekał jednak końca walk. Zmarł we wrześniu w obozie, przed śmiercią przekazawszy dowodzenie nad wojskiem podczaszemu koronnemu Stanisławowi Lubomirskiemu.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1RHJZpfMEPUq
Film nawiązujący do przebiegu pierwszej bitwy pod Chocimiem w 1621 roku.
Miły panie hetmanie, nie tłuczcie tej głowy, siła nam na niej zależy.
Ja tego wszystkiego nic nie pomnę, bom był pijany haniebnie– przyznawał z rozbrajającą szczerością w liście do swojej pierwszej żony Zofii pan hetman.
Obrona Rzeczypospolitej - symbol patrioty
Do największej wojny doszło w latach 1655–1660. Wówczas Szwedzi najechali Rzeczpospolitą. Mówi się, że dosłownie „zalali wojskami” kraj, stąd najazd ten znany jest w historii pod nazwą potopu szwedzkiego. Ówczesny władca Szwecji Karol X Gustaw chciał zmusić Jana Kazimierza do zrzeczenia się tytułu króla szwedzkiego.
Potężne armie szwedzkie w 1655 roku wkroczyły do osłabionej wieloletnimi wojnami (z Kozakami, Tatarami i Moskwą) Rzeczypospolitej. Szlachta, zniechęcona do Jana Kazimierza i jego rządów, początkowo masowo poddawała się Szwedom. W ten sposób Szwedzi zajęli prawie cały obszar Rzeczypospolitej. Osamotniony Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju na Śląsk.
Przełomowy momentem okazała się próba zdobycia przez Szwedów klasztoru na Jasnej Górze koło Częstochowy (listopad‑grudzień 1655 roku). Było to bardzo ważne miejsce dla Polaków i cel pielgrzymek do przechowywanego tam wizerunku Matki Boskiej. Odwagą wykazał się przeor Augustyn Kordecki, który przez sześć tygodni kierował obroną klasztoru. Ostatecznie Szwedzi klasztoru nie zdobyli.
Oblężenie Jasnej Góry nie miało znaczenia dla losów wojny, jednak wywołało oburzenie w społeczeństwie polskim. Dodatkowo rabunki wojsk szwedzkich sprawiły, że szlachta szybko zrozumiała swój błąd. Jan Kazimierz wrócił do kraju, a cała ludność Rzeczypospolitej – ze Stefanem Czarnieckim na czele – porwała się do walki z najeźdźcami. Walki trwały kilka lat, ale w końcu Szwedzi zostali zmuszeni do opuszczenia ziem polskich i litewskich. W 1660 roku podpisano pokój w OliwieOliwie. Inflanty przypadły Szwedom, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, ale mógł do końca życia tytułować się królem szwedzkim. Szwecja obiecała dotrzymać wolności handlu na Bałtyku. Pokój ten ostatecznie zakończył wojny między Rzecząpospolitą a Szwedami.
Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli– odpowiadał oponentom Czarniecki, co oznaczało, że swoją pozycję osiągnął nie za sprawą dochodów z urzędów, ale dzięki militarnym zasługom dla ojczyzny.
Ekspansja turecka w II połowie XVII wieku i wojny z Rzeczpospolitą. Błyszczy gwiazda Jana Sobieskiego
W sierpniu 1672 r. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski, a we wrześniu oblegli Lwów. Nieprzygotowana do obrony Rzeczpospolita zmuszona była przyjąć upokarzający traktat podpisany w Buczaczu w dniu 16 lub 18 października. Polska delegacja zgodziła się oddać sułtanowi Podole, Bracławszczyznę i południową cześć województwa kijowskiego oraz płacić mu corocznie haracz (nazwany kurtuazyjnie podarunkami) w wysokości 22 tys. talarów. Ten ostatni warunek oznaczał, że państwo polsko‑litewskie stawało się lennikiem tureckim, na równi z Mołdawią czy Wołoszczyzną. Na to Rzeczpospolita nie chciała się zgodzić. Traktat nie został ratyfikowany przez sejm, który zdecydował też o powołaniu nowej, silnej armii i kontynuowaniu wojny. I choć w następnym roku wojska polsko‑litewskie pod komendą Jana Sobieskiego pokonały pod Chocimiem wojska tureckie, to po kilku latach zmagań, w 1677 r. Rzeczpospolita musiała pogodzić się z utratą na rzecz Imperium Osmańskiego Podola i znacznej części prawobrzeżnej Ukrainy.
Przyjrzyj się ilustracji i korzystając z opisów dostępnych w Internecie spróbuj odtworzyć przebieg bitwy.
Odsiecz wiedeńska i wojna Ligi Świętej z Turcją
Wzrost zagrożenia tureckiego spowodował podpisanie w 1683 r. traktatu z Austrią. Na mocy tego układu, jeszcze tego samego roku wojska polskie przyszły na odsiecz oblężonemu przez armię turecką Wiedniowi (12 września 1683) i prowadziły dalsze działania wojenne na Węgrzech (bitwy pod Parkanami). W czasie bitwy pod Wiedniem Jan III Sobieski dowodził połączonymi siłami polsko‑austriacko- niemieckimi, które pokonały przeważającą armię turecką dowodzoną przez wezyra Kara Mustafę. Wiktoria wiedeńska była ostatnim świetnym zwycięstwem wojsk Rzeczpospolitej.
Omów warunki traktatu buczackiego. W wyniku jakich wydarzeń doszło do jego zawarcia?
Napisz jakie wydarzenia doprowadziły Jana Sobieskiego do korony królewskiej?
Napisz na czym polegała polityka bałtycka Jana III Sobieskiego? Dlaczego zakończyła się niepowodzeniem?
Gdy zabrakło wodza
W 1684 roku Rzeczpospolita, pomimo możliwości zawarcia korzystnego pokoju z Turcją, przystąpiła do antytureckiej Ligi Świętej, którą tworzyły Austria, Wenecja, papiestwo i od roku 1686 Moskwa.
Wojska polskie podejmowały bez sukcesu wyprawy na posiadłości tureckie w Mołdawii (1686 i 1691). Wojnę zakończył w 1699 r. (już po śmierci króla Jana III) pokój w Karłowicach, mocą którego państwo polsko‑litewskie odzyskało Podole z twierdzą w Kamieńcu. W konsekwencji była to jedyna granica Rzeczpospolitej (z trzech, na których toczono walki), którą obroniono w wojnach XVII wieku.
W polityce wewnętrznej - szczególnie po Wiedniu - Jan III Sobieski, podobnie jak jego poprzednicy, zmagał się z opozycją magnacką i nie potrafił zapobiec postępującej anarchizacji państwa.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj zamieszczone niżej polecenia.
Karol ChodkiewiczZ trzech części świata zebrał Osman dumny
Liczne szyki pod Chocimem,
Juczne wielbłądy, działa i lud tłumny
Posępnym ćmiły się dymem.
Waleczny hetman w bitwach zapalczywych
Na czele swoich naciera,
Dowodzi, walczy, w wycieczkach szczęśliwych
Przeważnie tłumy odpiera.
Próżno Karakasz przykładem i głosem
Do rzezi hordy zagrzewa,
Lecz śmiertelnym ugodzony ciosem,
Bluźnierczą duszę wyziewa.
Ugięty Osman przez okropne straty,
Gdy już umowy zawiera,
Chodkiewicz, złaman trudami i laty,
Do namiotu wodze zbiera.
Stał hetman polny i rotmistrze dzielne,
Gdy z łoża wódz się podnosi;
Każdy, już widząc znaki w nim śmiertelne,
Łzą cichą jagody rosi.
Wódz się odzywa: „Kochani rodacy,
„W zbyt ciężkiej rzucam was chwili,
„Lecz się nie trwożę, jesteście Polacy,
„Walczcie, jakeście walczyli.
„Niech w was ojczyzny pamięć nie ustaje!”
Tu wodzów tuli do łona:
Lubomirskiemu buławę oddaje,
Ściska za rękę i kona.
Już się żałosny płacz w obozie wszczyna,
Pogonie kirem okryte:
Ten świetne pod nim zwycięstwa wspomina,
Ów miasta szturmem dobyte.
Osman, czcząc w wodzu pomyślność oręża,
Acz silna jego potęga,
Na martwych zwłokach walecznego męża
Mir wieczny Polsce przysięga.Źródło: Karol Chodkiewicz, [w:] Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne, Warszawa 1816.
W Pieśni Legionów Polskich we Włoszech znajduje się wiele aluzji historycznych – postaci, przedmioty oraz wydarzenia, które mają znaczenie symboliczne dla wymowy tekstu. Podaj ich przykłady, uzupełniając tabelę. Następnie określ ich funkcję w utworze.
Uzupełnij zdania podanymi niżej wyrazami.
Jana III Sobieskiego, Turcją, Wiedniem, XVII
Przez XVI i większość XVII wieku między Polską i ........................................ panował pokój. Do długotrwałej wojny doszło dopiero pod koniec wieku ......................................... Najazdy tureckie na Rzeczpospolitą zostały powstrzymane dzięki zwycięstwom ........................................, znakomitego dowódcy. W 1683 roku pokonał on turecką armię w bitwie pod .........................................
Słownik 1
(niem. Hauptmann) najwyższy dowódca wojsk w Polsce i na Litwie od XV w. do rozbiorów; w dawnej Rzeczpospolitej początkowo tytuł hetmana nadawany był osobie, która w imieniu króla dowodziła całością lub częścią wojsk; stanowisko to nadawane było na okres wojny lub kampanii, lecz od 1581 r. funkcja hetmana stała się dożywotnią
lekka, nieregularna polska kawaleria, zorganizowana na początku XVII w. przez Lisowskiego, odznaczająca się sprawności bojową i ruchliwością
(arab. sulṭān) tytuł władcy używany w państwach muzułmańskich, m.in. przez Seldżuków, mameluckich władców Egiptu i monarchów osmańskich
historyczny tytuł władcy chanatu (niewiadomego pochodzenia); tytuł chana przysługiwał tatarskim władcom Krymu
(z tur. czapuł – zagon) specjalnie wydzielony oddział Tatarów, którego zadaniem było – w oderwaniu od sił głównych – dokonywanie zagonu w głębi terytorium nieprzyjaciela celem zdezorganizowania zaplecza i odwrócenia uwagi od działań własnych sił głównych, a także zagarnięcia zdobyczy, przede wszystkim jasyru
stare słowo pochodzenia słowiańskiego, oznaczające pana, władcę, księcia; w języku polskim stosowane najczęściej z przymiotnikami „mołdawski” lub „wołoski” – dla określenia władcy Mołdawii lub Wołoszczyzny w wiekach XIV–XVIII
z łac. prior – przedni, naczelny, zastępca opata, przełożony w klasztorze, wyższy duchowny
pokój zawarty między Rzecząpospolitą a Szwecją 3 maja 1660 r., kończący okres wojen między oboma mocarstwami, na mocy którego król polski zrzekł się roszczeń do korony szwedzkiej, a Szwecja zatrzymała większą część Inflant
antyturecka koalicja państw, zawiązana z inicjatywy papieża Innocentego XI; w jej skład wchodziły: cesarstwo niemieckie, Rzeczpospolita, Wenecja i papiestwo, w 1686 r. dołączyła do niej Rosja; długoletnia wojna z Turcją zakończyła się klęską sułtana i częściowym rozbiorem imperium osmańskiego (pokój w Karłowicach z 26 stycznia 1699 r.)