Echa XVII – wiecznych konfliktów Rzeczpospolitej w polskiej kulturze i tradycji historycznej
Wojny Rzeczypospolitej Polskiej w XVII wieku
W XVII w. Rzeczpospolita niemal wciąż znajdowała się w stanie wojny z którymś ze swoich sąsiadów. Potop szwedzki przerwał okres świetności Warszawy, przyczynił się do spadku znaczenia Krakowa, osłabienia Torunia i Gdańska. Wojna dała się również we znaki ludności mieszkającej na wschodzie oraz południu Rzeczypospolitej. Na domiar złego w kraju wybuchały epidemie, a ludzie, podobnie jak w innych rejonach Europy, borykali się z wyjątkowo srogimi i długimi zimami.
Pierwsza faza zmagań polsko‑szwedzkich nad Bałtykiem
Początkowo Polacy i Litwini współdziałali z Danią przeciwko koalicji Szwecji i Rosji. Skupieni jednak na walce z carem, nie protestowali zbyt mocno, gdy Szwedzi w 1561 r. zagarnęli północne rubieże Inflant z ówczesnym Rewalem (dziś używamy nazwy Tallin). Nigdy jednak oficjalnie nie zrzekli się tych ziem, podtrzymując prawne pretensje do schedy po Państwie Zakonnym, zgodnie z wolą wyrażoną przez stany tych ziem w 1561 r.
Karol zaatakował Inflanty, rozpoczynając blisko sześćdziesięcioletnie zmagania polsko‑szwedzkie nad Bałtykiem. W pierwszej fazie udało się Szwedom zająć tereny po Dźwinę i rozpocząć oblężenie Rygi. Całkowitej porażce Polaków zapobiegło zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku.
Kolejne wojny ze Szwedami
Szwedzi konsekwentnie podejmowali działania zbrojne, wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej na innych frontach. W kolejnych wojnach, kawałek po kawałku wydzierali Inflanty z rąk polskich.
Najbardziej spektakularny charakter miało przeniesienie działań zbrojnych w rejon ujścia Wisły i Pregoły w latach 1626‑1629. Walki toczone na tym obszarze przez kolejnego władcę Szwecji Gustawa Adolfa powiązane były z równolegle trwającą wówczas w Niemczech wojną trzydziestoletnią. Szwedzi obsadzili punkty strategiczne dla kontroli handlu wiślanego, zajęli również Inflanty po Dźwinę z Rygą. Sztokholm zdobył niemal dominację nad Bałtykiem, a cła pobierane z polskiego i litewskiego handlu umożliwiły Szwedom sfinansowanie walk w Niemczech.
Potop szwedzki
Strach Szwecji przed walką na dwa fronty w Niemczech i Polsce ułatwił renegocjację rozejmu (dwudziestosześcioletni rozejm w Sztumskiej Wsi w 1635 r.) i nowy król Władysław IV zdołał usunąć załogi szwedzkie z rejonu Zatoki Gdańskiej. Utracone tereny inflanckie pozostały jednak przy Szwedach na kolejne lata.
Walki wznowiono przed upływem terminu rozejmu w 1655 r. Król Szwecji Karol Gustaw postanowił podtrzymać słabnącą pozycję Szwecji do Polski i Litwy. Rzeczpospolita osłabiona była walkami z powstańcami kozackimikozackimi i wojną z Rosją. Wojsko polskie poddało się Karolowi Gustawowi w 1655 r. pod Ujściem czy w Kiejdanach. Zdradził także lennik polski, książę Prus Wschodnich Fryderyk Wilhelm, który podporządkował się Szwedom. Osamotniony Jan Kazimierz schronił się na Śląsku, a Szwedzi opanowali ziemie Rzeczypospolitej (stąd nazwa „potop”).
Na podstawie mapy określ najdalszy zasięg najazdu szwedzkiego na wschodzie Rzeczypospolitej (posługując się nazwami miejscowości).
Pokonanie Szwedów i pokój oliwski
Rabunkowa polityka i brak poszanowania polskich praw spowodowały szybki wzrost niechęci do okupantów. Do roli symbolu urosła drugorzędna ze strategicznego punktu widzenia potyczka pod Częstochową (listopad‑grudzień 1655 roku). Propagandowo zostało to jednak znakomicie wykorzystane, gdyż udało się przedstawić konflikt ze Szwedami jako obronę „rodzimej wiary katolickiej”. Szlachta 31 grudnia 1655 roku zawiązała w Tyszowcach konfederację, czyli stanęła przy wygnanym królu. W następnym roku Jan Kazimierz powrócił do Polski i jeszcze w styczniu 1656 r. złożył słynne śluby w katedrze we Lwowie, co miało jeszcze bardziej zmotywować naród do walki. Zaczęło się usuwanie Szwedów z Rzeczypospolitej przy pomocy austriackich sojuszników. Skutkiem wojny było uniezależnienie Prus Książęcych, które na mocy traktatu welawsko‑bydgoskiego w 1657 r. przestały być lennem Polski. W zamian jednak elektor przeszedł na polską stronę.
W 1660 r. podpisano pokój w Oliwie pod Gdańskiem. Dzięki francuskiemu pośrednictwu Szwedzi zyskali dość korzystne warunki, zapewniające im praktyczną realizację ich postulatów. Utrzymali większość już wcześniej zajętych Inflant, a Jan Kazimierz w końcu zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Potwierdzono też niezależność Prus Książęcych oraz zagwarantowano wolności protestantom na obszarze Prus Królewskich. W XVIII w. stanie się to pretekstem do interwencji Prus w wewnętrzne sprawy osłabionej Rzeczypospolitej.
1654 – stan sprzed „potopu”;
17 stycznia 1656 – traktat elektora Fryderyka Wilhelma ze Szwecją w Królewcu – powiązanie Księstwa Pruskiego, powiększonego o biskupstwo warmińskie, zależnością lenną ze Szwecją;
20 listopada 1656 – po zwycięstwie w bitwie warszawskiej i w uznaniu zasług elektora Szwecja uwolniła Fryderyka Wilhelma z zależności lennej od Szwecji w Prusach Książęcych i księstwie warmińskim;
18 września 1657 – traktat welawski – Polska zrzekała się zależności lennej z księstwa Pruskiego i przelała je na Fryderyka Wilhelma (z wyłączeniem biskupstwa warmińskiego);
6 listopada 1657 – w traktatach bydgoskich potwierdzono ustalenia z Welawy i zawarto wieczysty sojusz z Księstwem Pruskim;
3 maja 1660 – traktat pokojowy w Oliwie – potwierdzał traktaty welawsko–bydgoskie.
S – Szwecja;
W – Warszawa;
B – Bydgoszcz;
G – Gdańsk;
E – Elbląg;
K – Królewiec;
P – Poznań;
T – Toruń.
Polacy w Moskwie – interwencja i przewaga
Śmierć Iwana IV Groźnego przyniosła głęboki kryzys państwa określany jako „wielka smuta”. Władzę w Rosji przejął Dymitr Samozwaniec. Poparty on został przez wielmożów polskich, którzy pomogli zorganizować oddziały zbrojne. dzięki temu Dymitr zajął Moskwę. Tam zdołał pozyskać grono zwolenników i zasiadł na tronie. Wybuchły rozruchy, w których Dymitr zginął. Rosja pogrążała się w anarchii. Kolejny car Wasyl Szujski poniósł klęskę od oficjalnie już interweniujących Polaków. Po przegranej przezeń bitwie pod Kłuszynem (1610), hetman Żółkiewski zajął moskiewski Kreml i przeprowadził wybór polskiego królewicza Władysława na cara. Ponowny bunt doprowadził do wygnania Polaków. Carem i założycielem nowej dynastii został Michał Romanow (1613).
Powstanie Chmielnickiego
Największe powstanie kozackie na Ukrainie wybuchło w 1648 roku. Przyczyny zrywu były podobne, jak przy poprzednich buntach. Na dodatek wszystkich Kozaków pozostających poza rejestrem (od poprzedniego powstania ograniczono ich liczbę do 6 tys.) zaczęto traktować jak zwyczajnych chłopów.
Do niezadowolonych należał również Bohdan Chmielnicki, który miał wprawdzie pochodzenie szlacheckie i należał do starszyzny kozackiej, ale to nie uchroniło go przed nadużyciem władzy ze strony administracji państwowej. Stanął na czele wszystkich niezadowolonych, a po ucieczce na Sicz namówił rozgoryczonych Kozaków do podjęcia walki.
Mapa zatytułowana 'Powstanie Chmielnickiego'.
Na mapie zaznaczono:
Rzeczpospolita i lenna w 1648 roku,
imperium osmańskie i jego lenna,
granice Księstwa Ruskiego na mocy ugody hadziackiej w 1658 roku,
ziemie zagarnięte przez Rosję w 1667 roku,
najdalszy zasięg powstania Chmielnickiego,
działania wojsk kozackich w 1648 roku,
działania wojsk rosyjskich w latach 1654‑1655,
działania wojsk Rzeczypospolitej w 1660 roku,
bitwy stoczone podczas powstania Chmielnickiego,
bitwy stoczone podczas wojny polsko‑ruskiej w latach 1654‑1667,
miasta i twierdze oblegane przez Kozaków,
ważniejsze traktaty, ugody i rozejmy.
Rzeczpospolita i jej lenna w 1648 roku z miastami:
Kurlandia Semigalia (obszar),
Szawle,
Dyneburg,
Newel,
Połock,
Kowno,
Wilno,
Niemież,
Smoleńsk,
Andruszów,
Szkłów,
Borysów,
Mińsk,
Grodno,
Nowogródek,
Połonka,
Mohylew,
Starodub,
Pińsk,
Brześć Litewski,
Mozyrz,
Nowogród Siewierski,
Czernihów,
Łuck,
Zamość,
Beresteczko,
Lwów,
Przemyśl,
Stryj,
Zborów,
Halicz,
Kołomyja,
Kamieniec Podolski,
Żwaniec,
Zbaraż,
Stary Konstantynów,
Piławce,
Bar,
Bracław,
Batoh,
Cudnów,
Słobodyszcze,
Kijów,
Biała Cerkiew,
Korsuń,
Czehryń,
Kaniów,
Perejesław,
Łubnie,
Hadziacz,
Półtawa,
Krzemieńczuk,
Kudak,
Nowa Sicz.
Imperium osmańskie i jego lenna:
Księstwo Siedmiogrodzkie,
Hospodarstwo Mołdawskie,
Chanat Krymski.
Granice Księstwa Ruskiego na mocy ugody hadziackiej w 1658 roku – miasta:
Nowogród Siewierski,
Czernihów,
Hadziacz,
Połtawa,
Krzemieńczuk,
Kudak,
Nowa Sicz,
Czehryń,
Łubnie,
Perejesław,
Kaniów,
Biała Cerkiew,
Korsuń,
Kijów,
Słobodyszcze,
Cudnów,
Bracław,
Batoh.
Ziemie zagarnięte przez Rosję w 1667 roku – miasta:
Smoleńsk,
Andruszów,
Starodub,
Nowogród Siewierski,
Czernihów,
Hadziacz,
Kijów,
Perejesław,
Hadziacz,
Łubnie,
Połtawa,
Krzemieńczuk,
Kudak,
Nowa Sicz.
Najdalszy zasięg powstania Chmielnickiego:
do Pieńska,
do Zamościa.
Działania wojsk kozackich w 1648 roku: Nowa Sicz – Czehryń – Korsuń – Biała Cerkiew – Piławce – Stary Konstantynów – Zbaraż – Zborów – Lwów – Zamość.
Działania wojsk rosyjskich w latach 1654‑1655:
Carstwo Rosyjskie – Kijów – Mozyrz – Pińsk,
Briańsk – Mohylew – Szkłów,
Carstwo Rosyjskie – Smoleńsk – Newel – Połock – Borysów – Mińsk – Niemież – Wilno – Kowno – Grodno – Pińsk.
Działania wojsk Rzeczypospolitej w 1660 roku:
Zamość – Łuck – Stary Konstantynów – Cudnów – Słobodyszcze,
zachód Rzeczypospolitej – Połonka – Mińsk – Mohylew.
Bitwy stoczone podczas powstania Chmielnickiego:
Beresteczko (1651),
Piławce (1648),
Korsuń (1648),
tereny przy rzece Żółte Wody (1648).
Bitwy stoczone podczas wojsk polsko‑ruskiej w latach 1654‑1667:
Cudnów (1660),
Połonka (1660).
Ważniejsze traktaty, ugody i rozejmy:
Hadziacz (1658),
Perejasław (1654),
Biała Cerkiew (1651),
Żwaniec (1653),
Zborów (1649),
Andruszów (1667),
Niemież (1656).
Koniec rywalizacji z Rosją
Rosja zdecydowała się wykorzystać powstanie Chmielnickiego i zawarła ugodę z Kozakami w Perejasławiu 1654 roku. Rozpoczęła się wojna polsko - rosyjska.
Tym razem po spektakularnych zwycięstwach i częściowo udanej kontrofensywie Rzeczypospolitej, zawarto rozejm w Andruszowie w 1667 r. Rosja odzyskała Smoleńsk, a Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru na dwie części – prawobrzeżna pozostała w granicach Polski, lewobrzeżna Ukraina z Kijowem weszła w skład państwa carów. Ustalenia te potwierdzone zostały w 1689 r. pokojem zawartym w Moskwie, od nazwiska negocjatora znanym jako pokój Grzymułtowskiego. Kończył on siedemnastowieczne zmagania obu państw. Kolejne stulecie charakteryzować się będzie nierównością wzajemnych stosunków i dominacją coraz bardziej mocarstwowej Rosji.
Wojny z Turcją
Trzecim przeciwnikiem Rzeczpospolitej w okresie jej rozkwitu, tzn. w XVI – XVII w., było Imperium Osmańskie. Obszar spraw spornych między obu krajami wyznaczały obawy Turków o zbyt duże wzmocnienie Polski, a z drugiej strony - ekspansjonistyczne tendencje niektórych kręgów w Polsce. Priorytetem Turcji było niedopuszczenie do powstania potęgi, która mogłaby zagrozić sercu Imperium, tzn. stołecznemu Konstantynopolowi – Stambułowi. Od lądu mogło to być imperium naddunajskie, np. Węgry, od strony morza kraj, który opanowałby północne brzegi morza Czarnego. Mogło to być w praktyce państwo polsko‑litewskie albo Rosja. Stąd polityka zachowania równowagi między nimi.
W XVII w. kilkakrotnie wybuchały wojny z Turcją. Na początku w odpowiedzi na polskie interwencje w regionie naddunajskim oraz jako riposta na rabunkowe wyprawy Kozaków. Po powstaniu Chmielnickiego nastąpiło jednak tak duże osłabienie pozycji Rzeczypospolitej w rejonie nadczarnomorskim, że Turcja poczuła się zmuszona opanować te tereny, aby nie zrobiła tego Rosja. Takie też podłoże miała wielka wojna w latach 1672‑1676, gdy Turcja zdobyła Kamieniec Podolski, włączając Podole w skład swojego Imperium. Jan III Sobieski zdecydował się współdziałać z cesarzem w walce z Turcją, czego efektem była słynna odsiecz wiedeńska w 1683 r. Pokój w Karłowicach w 1699 r. oznaczał dla Polski jedynie odzyskanie straconych ziem, natomiast dla Stambułu ważne było niedopuszczenie do wejścia tam Rosjan, choć kosztem utraty wpływów na Węgrzech, które zostały zjednoczone pod berłem Habsburgów.
IV. 1. Najjaśniejszy król i stany Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego na mocy niniejszego pokoju na wieczne czasy ustępują N. Królowi Szwedzkiemu, jego następcom królom i Królestwu Szwedzkiemu całe Inflanty za Dźwiną, które Szwecja podczas rozejmu dzierżyła i posiadała, jako też wszystkie części Inflant przed Dźwiną leżące i wyspę Runen, które także Szwecja dzierżyła i posiadała przez ciąg rozejmu. Król i Rzeczpospolita polska, żadnego prawa rościć też nie będą do Estonii i Ozylii. Z tej trony Dźwiny król i królestwo szwedzkie nie rozciągną granic posiadłości swojej w Kurlandii i Semigalii. Obie strony wyznaczą komisarzy dla rozgraniczenia krajów, komisja ta ma się zacząć w cztery tygodnie po podpisaniu traktatu, a we dwa tygodnie się ukończy.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 39, Panowanie Jana Kazimierza, oprac. W. Konopczyński, Kraków 1923. Ziemie przyłączone do Rosji w I poł. XVII w. Fragment rozejmu w Dywilinie z 11 grudnia 1618 r.
W zamian za uzyskanie pokoju oddano Polakom następujące zamki i miasta: Smoleńsk, Biała, Rosławl, Drohobuż, Sierpiejsk, Trubeck, Nowogród Siewierski z ziemiami na tym i na tamtym brzegu Desny, dalej Czernichów, Monastersk. Polacy zaś mają zwrócić Borysów, Kozielsk, Możajsk, Mieszczersk i Wiaźmę z okolicą. W zamian za zwrot tych zamków Moskwa wyda Starodub, Poczajów, Popową Górę, Newel, Siebież, Krasnę (wymienione grody są na pograniczu polsko-rosyjskim w dorzeczu górnego i środkowego Dniepru), ziemie toropiecką i wieliską. Wszystkie zaś zamki i miasta z działami i całym wojennym aparatem mają być wydane, ziemie zaś z mieszkańcami, wyjąwszy kupców, którym pozostawia się wolność wyemigrowania. Michał nie ma używać tytułu inflanckiego, smoleńskiego, ani czernichowskiego, które według większej słuszności królowi Zygmuntowi się należą. Polacy mają zwrócić obraz św. Mikołaja Cudotwórcy, wywieziony z Możajska.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 36, Od Rokoszu Zebrzydowskiego do wojen kozackich, oprac. K. Tyszowski, Kraków 1923. Ziemie przyłączone do Rosji po powstaniu Chmielnickiego. Fragment rozejmu andruszowskiego z 30 stycznia 1667 r.
III. A które grody i ziemie w tej przeszłej wojnie są od Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego zawojowane i zostają pod władzą i dzierżeniem Jego Carskiej Wysokość: to jest Smoleńsk ze wszystką siewierską ziemią i z grodami i z ujazdami [tj. ziemiami], które z tego kraju od witebskiego i od połockiego i do Inflant i do lucińskiego ujazdu do Smoleńska, […] a z drugiego kraju gdzie są siewierskie grody, około Czernichowa wszystkie grody i ziemie, jakimikolwiek nazwiskami i uroczyszczami nazwane, zostawać mają wszystkie w stronie Jego Carskiej Wysokości. […]
IV. I to warujemy, że żadna nad Kozakami ukraińskimi, z tej strony Dniepru od Peresławia będącymi, pomsta czynioną być nie ma o to, że się niektórzy w stronę Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej udawali. W tych Kozaków z drugiej strony rzeki Dniepru od Kijowa będących, Jego Carska Wysokość od przysięgi sobie na poddaństwo uwalnia i w protekcję swoją przyjmować, ani do miast i grodów tam będących ustępować się, przez wszystek czas ten przymierny nie będzie i nie każe. A wzajem Jego Królewska Mość tych Kozaków z drugiej strony Dniepru rzeki, od Peresławia będących w protekcje swoją przyjmować i do miast i grodów tam będących wstępować się przez te przymierne lata nie będzie i nie każe.
VII. A sam gród Kijów […] w stronę Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej ma być oddany i oczyszczony przed pierwszą o wieczny pokój komisją, w tych przymiernych latach przypadającą, to jest w dwie lecie od teraźniejszego traktatu, rachując w roku przyszłym 1669, w miesiącu aprilu [tj. w kwietniu], dnia 15, według nowego kalendarza przypadającym.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 39, Panowanie Jana Kazimierza, oprac. W. Konopczyński, Kraków 1923. Ziemie utracone na rzecz Turcji. Fragment rozejmu w Żurawnie z 7 kwietnia 1678 r.
Art. 6. Ukraina wzięta w dawnych swych granicach stosownie do wyrazów świętej ugody, ma być ustąpiona Kozakom, poddanym mojej najwyższej Porcie, bez żadnej sprzeczki w tej mierze, wyjąwszy dwie forteczki: Białą Cerkiew i Pawołocz, które lubo znajdują się w granicach Ukrainy, lecz mając wzgląd, że były dotąd w rękach polskich, moje najwyższa Porta chce przez szczególną łaskę pozwolić, żeby zostały pod ich panowaniem z okolicą do nich należącą. Lecz żeby pod tym pozorem ani na cal jeden nie rozszerzali się za granice oznaczone tym dwom forteczkom i ich okolicy. Na ten koniec moja najwyższa Porta wyznaczy i pośle komisarzów dla oznaczenia i odnowienia dawnych granic Podola, równie jak dla uregulowania terytorium, należącego do tych dwóch forteczek nazwanych Biała Cerkiew i Pawołocz, które, jako to już powiedziało się, zostaną, lubo w granicach Ukrainy, pod panowaniem polskim.
Źródło: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 40, Polska w okresie wojen tureckich, oprac. W. Konopczyński, Kraków 1924.
Ćwiczenia
Podane określenia połącz z odpowiednimi osobami:
Karol IX Sudermański, Gothard Kettler, Jan Karol Chodkiewicz, Zygmunt III Waza
| trzeci król elekcyjny w Rzeczpospolitej i król Szwecji | |
| pierwszy książę Kurlandii | |
| dowodził wojskami Rzeczpospolitej w zwycięskiej bitwie pod Kircholmem | |
| król Szwecji |
Połącz podane imiona osób i nazwy miejscowości z odpowiednimi określeniami:
Janusz Radziwiłł, Karol X Gustaw, Ujście, Jan Kazimierz Waza, Fryderyk Wilhelm I, Kiejdany
| miejscowość, w której oddano pod protekcję Szwecji całe Wielkie Księstwo Litewskie | |
| miejsce kapitulacji wojsk Rzeczpospolitej wobec Szwedów w Wielkopolsce | |
| magnat litewski, który wobec zagrożenia Litwy przez Rosję wybrał kapitulację wobec Szwedów | |
| elektor brandenburski, który pomimo zobowiązań lennych wobec Rzeczpospolitej udzielił pomocy Szwedom | |
| król Polski w czasie potopu szwedzkiego | |
| król Szwecji w czasie potopu szwedzkiego |
Wojny Stefana Batorego z Moskwą (Carstwem Rosyjskim)
- spowodowane były agresją cara Iwana IV Groźnego na Inflanty.
- zakończyły się szybkim zwycięstwem Rzeczpospolitej.
- kończył je pokój w Polanowie.
- zakończyły się rozejmem w Jamie Zapolskim.
- na około 120 lat odepchnęły Rosję od dostępu do M. Bałtyckiego.
Ułóż w kolejności chronologicznej wydarzenia dotyczące wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w XVII w.
- pokój z Turcją w Karłowicach
- rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi
- rozejm z Rosją w Andruszowie
- ugoda z Kozakami w Hadziaczu
- pokój z Rosją w Polanowie
Połącz traktat pokojowy z panowaniem króla polskiego.
Władysław IV Waza, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, Jan Kazimierz Waza, Zygmunt III Waza
| pokój w Oliwie | |
| pokój w Polanowie | |
| traktat w Buczaczu | |
| pokój Grzymułtowskiego | |
| rozejm w Dywilinie |
Zapoznaj się z mapą, a następnie wskaż właściwe dokończenie zdań.
Terytorium, które najpierw zostało utracone, a następnie odzyskane przez Rzeczpospolitą w XVII w., oznaczono na mapie numerem…
- 1.
- 2.
- 3.
- 4.
Obszar ten został odzyskany przez Rzeczpospolitą na mocy pokoju wieczystego w…
- Karłowicach.
- Oliwie.
- Buczaczu.
- Andruszowie.
Przeczytaj uważnie tekst i uzupełnij brakujące informacje.
W XVII wieku doszło do wojen między Polską a Turcją. Oba kraje próbowały podporządkować sobie ...................., mały kraj leżący na granicy między nimi. Polacy cierpieli z powodu najazdów ................, ludu mieszkającego na Krymie, który był zależny od Turcji. Z kolei z terenów Rzeczypospolitej na ziemie tureckie napadali ............ – wolna ludność zamieszkująca Zaporoże, czyli południową Ukrainę. Z tego powodu doszło do wojen polsko-tureckich. Największym sukcesem Polski było zwycięstwo pod ................ w 1683 roku. Wojskami chrześcijańskimi w tej bitwie dowodził polski król .................................
Słownik
(z łac. confoederatio – związek, przymierze) związek zbrojny zawiązywany w czasach staropolskich przez szlachtę w celu realizacji własnych celów lub w zastępstwie władzy państwowej
grupa ludności w XV‑XVII w. w Rzeczypospolitej i w XVI‑XVIII w. w państwie moskiewskim, która uformowała się z chłopów, plebsu miejskiego i drobnej szlachty; zbiegli nad dolny Dniepr (tereny ukrainne, kresowe)
umowa z 18 stycznia 1654 r., zawarta w Perejasławiu pomiędzy Hetmanatem i Bohdanem Chmielnickim, a Wasylem Buturlinem w imieniu cara Aleksego I; na jej mocy Ukraina została poddana władzy cara Rosji