Wojna trzydziestoletnia

Śmierć króla Gustawa Adolfa w bitwie pod Lützen w 1632 r. mocno skomplikowała udział Szwecji w wojnie trzydziestoletniej na terenie Niemiec. Przez dwa lata podkomendni króla szwedzkiego kontynuowali działania wymierzone przeciwko Habsburgom i ich sojusznikom, ale we wrześniu 1634 r. spadł na Szwecję kolejny cios. Pod Nördlingen w południowych Niemczech wojska cesarskie i hiszpańskie doszczętnie rozgromiły armię szwedzką. Przegrana doprowadziła do załamania się potęgi szwedzkiej w Niemczech. Rozpadł się sojusz państw protestanckich w południowych Niemczech, sojusznicze armie niemieckie rozproszyły się, a Saksonia podpisała w 1635 r. w Pradze pokój z cesarzem, do którego przyłączyła się większość stanów Rzeszy. Wydawało się, że triumf Habsburgów i Ligi Katolickiej jest już tylko kwestią czasu. Wtedy do wojny postanowiła włączyć się Francja, która do tej pory wspierała stronę protestancką jedynie politycznie i finansowo. Rozpoczął się ostatni okres wojny trzydziestoletniej.

Geneza wojny

Konflikt, który przez 30 lat wyniszczał środkową Europę, rozpoczął się w Czechach – od gwałtownego sporu między katolikami a protestantami. Dotyczył on prawa innowierców do budowy zborów w posiadłościach należących do Kościoła katolickiego. Kulminacyjnym momentem było wyrzucenie 23 maja 1618 r. z okien praskiego zamku katolickich namiestników cesarskich. Wydarzenie to w historiografii nazywa się defenestracją praską. Stało się ono zarzewiem antyhabsburskiego powstania w Czechach. Lokalny konflikt szybko przekształcił się w wojnę niemal ogólnoeuropejską, wpłynęła na to sytuacja polityczna i religijna w krajach niemieckich.

RKNocu4OiUWxr

Ilustracja przedstawia scenę rozgrywającą się w zamkowej komnacie. Przez otwarte na oścież okna wyrzucani są mężczyźni przez innych ubranych w bufiaste spodnie do kolan, płaszcze i wysokie kapelusze z szerokim rondem. Grupa kilku mężczyzn ubranych w ten sam sposób, wchodzi przez otwarte drzwi z lewej strony. W tle także zbiorowisko debatujących mężczyzn.

Czeski okres wojny

Z początku protestanckim Czechom zbuntowanym przeciw dominacji katolickich Habsburgów sprzyjał wybuch antyhabsburskiego powstania Węgrów. W listopadzie 1619 r. ich wojska wraz ze wspierającymi ich oddziałami Siedmiogrodu stanęły pod murami Wiednia. Odstąpili jednak od miasta na wieść, że zaciągnięci przez cesarza w Rzeczypospolitej (za zgodą Zygmunta III Wazy) żołnierze, tzw. lisowczycy, spustoszyli Siedmiogród.

Opanowawszy w ten sposób sytuację na wschodnich rubieżach swojego władztwa, Habsburgowie przystąpili do tłumienia powstania w Czechach. 8 listopada 1620 r. pod Białą Górą niedaleko Pragi doszło do bitwy, w której Czesi ponieśli klęskę. Uczestnicy powstania – w praktyce większa część szlachty czeskiej – musieli udać się na emigrację, a skonfiskowane im majątki rozdano wiernym cesarzowi urzędnikom i wodzom, najczęściej pochodzącym z należących do dynastii krajów niemieckich. Polityka ta przyczyniła się do germanizacji Czech. Drastycznie ograniczono też uprawnienia sejmu praskiego i zdelegalizowano wyznania protestanckie.

Niemiecki okres wojny

Wsparcie czeskiego powstania przez palatyna reńskiego Fryderyka V stało się przyczyną przeniesienia działań wojennych do Rzeszy. W 1622 r., po zawarciu pokoju z księciem Siedmiogrodu, Habsburgowie zwrócili się przeciw palatynowi reńskiemu, rok wcześniej zaś Hiszpania zaatakowała Niderlandy. Niemieccy książęta skupieni w Unii Protestanckiej sami nie byli w stanie sprostać połączonym siłom cesarza i Ligi Katolickiej, dowodzonym przez wybitnych wodzów: pochodzącego z Czech Albrechta von Wallensteina ( Valdštejna) i Flamanda Johanna von Tilly’ego, zwycięzcy z Białej Góry. W 1623 r. pokonany Fryderyk V musiał uchodzić do Holandii, a władzę nad Palatynatem Reńskim objął książę Bawarii Maksymilian I.

Duński okres wojny

Zmagania objęły tereny bliskie północnym protestanckim krajom niemieckim, dalsze sukcesy wojenne katolików oznaczać zaś mogły wzmocnienie władzy Habsburgów w Rzeszy. W tej sytuacji pod hasłem obrony protestantów i z zamiarem rozszerzenia wpływów na południowym brzegu Bałtyku, w 1625 r. do wojny przystąpił król Danii Chrystian IV. Mimo bogactwa swojego kraju oraz sojuszu zawartego z księciem Siedmiogrodu Duńczycy nie uniknęli klęski ze strony stojącego na czele wojsk cesarskich Albrechta von Wallensteina. Perspektywa kolejnej interwencji Danii skłoniła cesarza do zawarcia z nią pokoju w Lubece w 1629 r., na mocy którego Chrystian IV obiecał nie wikłać się więcej w sprawy Rzeszy. Wyrazem rosnącej potęgi Habsburgów w Rzeszy było ogłoszenie edyktu, który nakazywał zwrócić Kościołowi katolickiemu posiadłości ziemskie zsekularyzowane po 1552 roku. Także ogromne kontrybucje nakładane na księstwa podbite przez armię cesarską nie pozostawiały wątpliwości, kto w Rzeszy dysponuje realną siłą.

Szwedzki okres wojny

Tymczasem sukcesom Habsburgów przyglądał się z niepokojem król Szwecji Gustaw II Adolf. W 1629 r. przerwał on wojnę z Rzecząpospolitą, zawierając rozejm w Altmarku (Starym Targu), i rozpoczął przygotowania do zbrojnej interwencji w Niemczech. W 1630 r. jego wojska wylądowały w północnych Niemczech. Po stronie szwedzkiej opowiedziała się neutralna dotąd Saksonia, a Francja zobowiązała się wypłacać Szwedom subsydia. Zreformowana przez Gustawa Adolfa armia odniosła w następnym roku druzgocące zwycięstwo pod Breitenfeld i spustoszyła znaczną część Niemiec, wkraczając nawet do Bawarii. W 1632 r. król Szwecji poległ w bitwie pod Lützen, a w kraju wobec małoletniości jego córki Krystyny ustanowiono rządy regencyjne. Możni szwedzcy gotowi byli wycofać się z wojny pod warunkiem gwarancji bezpieczeństwa ze strony Habsburgów i rekompensaty finansowej, która pozwoliłaby spłacić należności wobec wojska. Ani jednego, ani drugiego nie udało im się jednak uzyskać i Szwecja musiała kontynuować wojnę. Wkrótce też jej armia zaczęła ponosić porażki w otwartym polu. Gdy jej wyczerpani wojną sojusznicy zawarli z cesarzem pokój, wyrzucenie Szwedów z Niemiec było tylko kwestią czasu.

R3gfaLqiziv1o

Film dotyczący szwedzkiego okresu wojny.

Film dotyczący szwedzkiego okresu wojny.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R3gfaLqiziv1o

Film dotyczący szwedzkiego okresu wojny.

Francuski okres wojny

Na trwały pokój i umocnienie Habsburgów, nie godziła się Francja. Kierujący jej polityką kardynał Armand Richelieu podjął zatem w 1635 r. decyzję o przystąpieniu do wojny. Francuzi działali na dwóch frontach: przeciw Hiszpanii i przeciw cesarzowi. Tymczasem położenie Habsburgów pogorszyło się gwałtownie wskutek osłabienia Hiszpanii. Początkiem końca potęgi Hiszpanii okazały się krwawe powstanie w Katalonii oraz ogłoszenie w 1640 r. niepodległości przez Portugalię, która od 60 lat (jeszcze od czasów Filipa II) pozostawała w unii personalnej z Hiszpanią, a także bunty w Neapolu i na Sycylii. Habsburgowie niemieccy nie mogli odtąd liczyć na pomoc hiszpańskich krewnych. Walki francusko‑hiszpańskie trwały do 1659 r., a kończący je pokój pirenejski uważany jest za wydarzenie wyznaczające kres ery wielkości Hiszpanii.

Pokój westfalski

Przeciągająca się wojna wyczerpała zasoby uczestniczących w niej państw i spowodowała wyniszczenie krajów niemieckich, w których liczba ludności spadła o 37 proc. (z 16 mln do 10 mln), a w niektórych regionach nawet o 90 proc. W 1645 r. rozpoczęto rokowania pokojowe z udziałem książąt Rzeszy i dyplomatów reprezentujących większość państw europejskich. Był to pierwszy w dziejach Europy kongres pokojowy. Ostatecznie w 1648 r. podpisano wielostronne układy, które zyskały miano pokoju westfalskiego.

Na jego mocy:

• ostatecznie uznano niepodległość Niderlandów Północnych i faktycznie oderwanej od Rzeszy już w XV w. Szwajcarii,

• Francji przyznano część Alzacji i Lotaryngii,

• Szwecji przyznano Pomorze Przednie oraz Szczecin i Wismar, a także terytoria dawnych biskupstw Bremy i Verden,

• Brandenburgia uzyskała większość Pomorza Zachodniego (tzw. Pomorze Tylne),

• książę Bawarii zatrzymał część Palatynatu i został podniesiony do godności elektora.

Gwarantami pokoju uczyniono Francję i Szwecję. Nie mniej istotne były postanowienia w kwestiach wewnętrznych Rzeszy. W sprawach religijnych powrócono do zasad pokoju augsburskiego, przyjmując granice podziału religijnego zgodnie ze stanem z 1624 r., czyli po tzw. wojnie niemieckiej przeciw Palatynatowi.

Ćwiczenia