Anglia w XVII wieku. Parlament kontra król

Unia personalna ze Szkocją

Po śmierci „królowej dziewicy”, jak określano niezamężną Elżbietę I, w 1603 r. doszło do unii personalnej Anglii ze Szkocją, nieformalnie nazywanych odtąd Wielką Brytanią. Nowy władca, Jakub I ze szkockiej dynastii Stuartów, nie chciał jednak dostosować się do prowadzonej od przeszło stulecia angielskiej polityki zagranicznej. Wiązał się to z Hiszpanią, z którą zawarł pokój, to z Francją, usiłował też wplątać kraj w wojnę trzydziestoletnią. I choć jego plany spełzły na niczym, to ambicje mocarstwowe i, co za tym idzie, potrzeby finansowe korony doprowadziły do konfliktu króla z parlamentem. Jakub nie wahał się osadzać w więzieniu swych krytyków, głosił przy tym, że jako król jest przedstawicielem Boga na ziemi, któremu mają być posłuszni wszyscy, nie wykluczając parlamentu. Odwołanie się do tego argumentu pociągnęło za sobą instytucjonalne wzmocnienie Kościoła anglikańskiego, a zarazem ograniczenie wpływów szkockiego kalwinizmu na Anglię. W ten sposób spór o podłożu ustrojowym i fiskalnym zyskał też wymiar religijny. Angielscy purytanie traktowali dwór królewski jako siedlisko rozpasania i bałwochwalstwa, niemal równie występne, jak papieski Rzym.

W czasie rządów Jakuba niewielka grupa angielskich katolików przeprowadziła nieudany zamach na jego życie (tzw. spisek prochowy). Do zamachu nie doszło, ponieważ jeden ze spiskowców, Guy Fawkes, został znaleziony z 36 beczkami prochu w podziemiach Parlamentu. Miały one zostać zdetonowane pod Izbą Lordów, uśmiercając króla, przedstawicieli szlachty, biskupów oraz członków Izby Gmin.

RcLnewDXzyBUD

Ilustracja przedstawia alegorię sukcesji Tudorów. Król Henryk Ósmy zasiada na tronie, obok niego stoją jego żony oraz damy dworu, a także rycerze i doradcy. Wszyscy w bogato zdobionych strojach i sukniach.

Panujący od 1625 r. Karol I, następca Jakuba, prowadził politykę podobną jak ojciec: w 1629 r. rozwiązał parlament i odtąd rządził samodzielnie. W czasie 11‑letniej tyranii – bo tak nazwano ów okres – dwór monarszy ściągał nawet podatek na wojsko i być może tendencja absolutystyczna przeważyłaby, gdyby nie wybuch motywowanego konfliktem religijnym powstania w Szkocji w 1640 roku. Sukcesy zbrojne buntowników spowodowały, że poddani masowo odmówili płacenia podatków, a w dodatku w 1641 r. wybuchło powstanie w Irlandii. Król zmuszony był więc jeszcze w tym samym roku zwołać parlament (tzw. długi parlament – jego kadencja miała trwać z przerwami przez blisko 20 lat) i szukać z nim kompromisu. Ale gdy tylko uchwalono oczekiwane podatki, Karol I spróbował podstępnie uwięzić przywódców Izby, co spowodowało wybuch wojny domowej w 1642 roku.

Rewolucja angielska

Początkowe sukcesy sił królewskich zmusiły parlament do zorganizowania własnego wojska, tzw. Armii Nowego Wzoru, której trzon stanowili fanatyczni purytanie. Na jej czele stanął uważający się za wysłannika Boga Oliver Cromwell. Wojska Karola I pobito, a monarcha w 1647 r. wpadł w ręce żołnierzy Cromwella. Chcąc oddalić perspektywę buntów monarchistów i przykładnie ukarać wiarołomnego władcę, parlament powołał specjalny sąd, który skazał go na śmierć na szafocie. Uprzednio jednak z Izby Gmin siłą usunięto umiarkowanych posłów, którzy byli przeciwni krwawej rozprawie z królem. Wyrok wykonano w 1649 r., następnie rozwiązano Izbę Lordów i proklamowano republikę, na czele której stanął Cromwell. Odrzucił on proponowaną mu koronę i poprzestał na tytule Lorda Protektora Anglii. Armia Nowego Wzoru krwawo stłumiła powstania w Szkocji i Irlandii.

Od restauracji Stuartów do chwalebnej rewolucji

Po śmierci Cromwella w 1658 r. kwestią otwartą stało się, kto powinien go zastąpić u władzy. Po krótkim eksperymencie z synem lorda protektora parlament zdecydował o restauracji (przywróceniu panowania) dynastii Stuartów w 1660 r., zapraszając na tron syna straconego króla, Karola II. Nowy monarcha potrzebował znacznie większych funduszy niż jego ojciec, by zwalczać Holandię, najgroźniejszego konkurenta Anglii w rywalizacji o panowanie na morzu. Król jednak za każdym razem zwracał się o pieniądze do parlamentu, ten zaś rozumiał, że wojna leży w interesie Anglii. Wzrost pomyślności gospodarczej kraju był bowiem efektem uczestnictwa w handlu transatlantyckim.

Rozszerzenie uprawnień parlamentu – Ustawa o prawach

Jakub II Stuart, następca Karola II, był gorliwym katolikiem. W państwie anglikańskim taka postawa władcy groziła zarzutem współpracy z zagranicznym (katolickim) państwem, a także podejrzeniami społeczeństwa o chęć odebrania przez króla szlachcie i mieszczaństwu sekularyzowanych dóbr Kościoła katolickiego. W roku 1688 dokonała się bezkrwawa, tzw. chwalebna rewolucja, podczas której opuszczony przez wszystkich król uciekł do katolickiej Francji. Parlament zaprosił na tron jego córkę Marię, wychowaną wierze anglikańskiej. W 1689 r. otrzymała ona (jako Maria II) i jej małżonek Wilhelm II koronę królewską pod warunkiem złożenia przysięgi pod uchwaloną przez parlament Deklaracją praw narodu angielskiego, czyli dokumentem znanym jako Ustawa o prawach (Bill of Rights). Zapisano w niej, że król nie może zawieszać praw ustanowionych przez parlament i nakładać samodzielnie podatków. W następnych latach doszła do tego ustawa o kadencyjności parlamentu, wyznaczonej na siedem lat (zasada ta obowiązywała do 1911 r.), a także zapis o tym, że królem nie mógł zostać katolik. Rozszerzając uprawnienia parlamentu, Ustawa o prawach położyła ostateczny kres próbom odrodzenia absolutyzmu w Anglii.

Rfx9lSOpUHr73

Obraz przedstawia obrady brytyjskiej Izby Gmin. Odbywają się one w dużej sali wypełnionej trybunami, na których siedzą deputowani. Są oni ubrani w eleganckie stroje, rajtuzy i białe peruki. W centrum sali znajduje się stół oraz miejsce dla prowadzącego obrady. Z sufitu sali zwisa ogromny żyrandol. Z tyłu pomieszczenia znajdują się wysokie okna.

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 3

Zapoznaj się z ilustracją, a następnie wykonaj polecenie.

R1Op4BmlsEeh1

Ilustracja przedstawia portret Elżbiety Pierwszej (1533‑1603), drugiej córki Henryka Ósmego i jego drugiej żony Anny. Kobieta ubrana jest w obszerną czarną suknię wyszywaną złotymi elementami. Wokół szyi ma wielki koronkowy kołnierz. Ma rude włosy.

RNVy7zERR7hYC

Powyżej zamieszczono portret Elżbiety I. Na podstawie jego analizy oraz wiedzy własnej określ, z jakim przełomowym wydarzeniem w historii Anglii można go powiązać. Zinterpretuj przekaz tego dzieła. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się samego obrazu. (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przyjrzyj się dokładnie otoczeniu królowej, zwłaszcza widokowi za oknami. Zwróć uwagę na gest Elżbiety I.

Pokaż odpowiedź

Treść obrazu nawiązuje do klęski Wielkiej Armady w wojnie z Anglią w 1588 r. Wskazują na to sceny batalistyczne widoczne w oknach za postacią królowej. Po lewej stronie toczy się jeszcze bitwa, po prawej natomiast flota hiszpańska właśnie tonie. Przekaz dzieła wydaje się jasny: Elżbieta trzyma rękę na globie, co może oznaczać jej silną pozycję na arenie międzynarodowej. Z kolei korona tuż przy jej ramieniu symbolizuje pełną niezależność.

Słownik