Sytuacja międzynarodowa Rzeczypospolitej. Ingerencja krajów ościennych w polską politykę wewnętrzną

Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa – to znane szlacheckie powiedzenie opisujące pierwsze półwiecze XVIII w. chwaliło beztroskę i dobrobyt owych czasów. Wydaje się ono sprzeczne ze współczesną interpretacją dziejów, gdyż okres panowania królów z saskiej dynastii Wettynów (1697–1763) uznawany jest dość powszechnie za praprzyczynę kryzysu i późniejszego rozpadu państwa.

Stosunkowo młode, istniejące od 1701 r., Królestwo Prus szybko się modernizowało, a po zdobyciu w 1742 r. Śląska otaczało Polskę od zachodu i północy. Wyniesiona do roli imperium przez cara Piotra I Rosja zyskała szeroki dostęp do Bałtyku, dzięki czemu wchodziła w coraz bliższy kontakt z Europą Zachodnią. Trwająca przy anachronicznej strukturze społecznej, konserwatywna i słaba militarnie Rzeczpospolita stawała się ofiarą polityki sąsiadów.

Królewskie próby reform i sejm niemy

W I połowie XVIII Polska niszczona była ciągłymi przemarszami wojsk szwedzkich, rosyjskich, polskich, saskich. Zmęczenie społeczeństwa dawało Augustowi II nadzieję, że uda mu się wzmocnić władzę. Dla zrealizowania swoich planów gotów był nawet do ustępstw terytorialnych (czyli praktycznie rozbiorów) kosztem Rzeczypospolitej.

Przebywająca w Polsce armia saska była dużym obciążeniem podatkowym dla Polski. Król usiłował zapewnić sobie stałe podatki na potrzeby utrzymania tych sił,  które pozwoliłyby wprowadzić absolutyzm tak jak we Francji czy Prusach. Przy poparciu Piotra I - przeciwnego wzmocnieniu Wettyna - od 1713 roku zawiązywały się antykrólewskie konfederacje, w 1715 roku skupione w „generalność” w Tarnogrodzie.

Konfederacja tarnogrodzka wystąpiła nie tylko przeciwko królowi, ale też przeciwko nadmiernym uprawnieniom hetmanów i w ogóle przeciwko rosnącej w siłę magnaterii. Anarchia zaczęła przypominać stan wojny domowej. Obie strony – z różnymi wprawdzie intencjami – poprosiły o mediację cara Piotra I. Wojska rosyjskie wkroczyły na Litwę, a warunki ugody między królem a szlachtą zatwierdził w 1717 roku jednodniowy „sejm niemy”. Nie dopuszczono na nim do debaty w obawie, że sejm zostanie zerwany. Gwarantem ugody stał się car. Rozpoczęła się epoka „protektoratu rosyjskiego”.

Apetyty sąsiadów – polityka obcych interwencji

Wojsko rosyjskie, skoro już raz znalazło się w granicach polsko‑litewskich, trudno było usunąć. Piotr I zaczął planować zagarnięcie terenów nadmorskich.  W traktatach pokojowych kończących wielką wojnę północną (Nystad 1721 rok) na upadku mocarstwa szwedzkiego skorzystali wszyscy poza Augustem II Mocnym. Rosja zagarnęła Ingrię i tak pożądane przez Sasa Inflanty, Prusy- Szczecin, a Hanower - księstwo Bremy.

Dyplomacja sasko‑polska dała się wciągnąć w rozgrywki prowadzone między mocarstwami europejskimi. Zabiegi o sukcesję wettyńską starły się z zabiegami o koronę dla przebywającego na emigracji Stanisława Leszczyńskiego (od 1725 roku teścia Ludwika XV), jak również rosyjskimi, pruskimi i austriackimi usiłującymi nie dopuścić do utrwalenia się dynastii saskiej w Polsce. Efektem stało się w 1732 roku zawarcie traktatu wynegocjowanego przez rosyjskiego dyplomatę Löwenwolda. Była to smutna zapowiedź przyszłej współpracy państw rozbiorowych – Rosji, Austrii i Prus.

R1JFFp7Zrag8d

Ilustracja przedstawiająca herb. Na żółtym polu czarny orzeł z dwiema głowami zwróconymi w przeciwnych kierunkach. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło, a w lewym złote jabłko. Na obu głowach ma srebrno‑czerwone korony, od których odchodzą błękitne wstęgi łączące się u góry w jedną dużą srebrną koronę z czerwonymi elementami i krzyżem na szczycie. Orzeł ma na piersi mniejszy herb: na czerwonym tle rycerz na białym koniu, zabijający piką smoka.

R17T2Pxygq8o8

Ilustracja przedstawiająca herb. Na białym polu szary orzeł z dwiema głowami zwróconymi w przeciwnych kierunkach. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło i miecz ze złotą rękojeścią, a w lewym złote jabłko. Na obu głowach ma złote korony, od których odchodzą błękitno‑złote wstęgi łączące się u góry w jedną dużą złotą koronę z czerwonymi i białymi elementami oraz krzyżem z błękitnym kamieniem szlachetnym na szczycie. Orzeł ma na piersi bogato zdobiony, złoty łańcuch, który otacza mniejszy herb: na złotym tle po lewej stronie czerwony gryf w błękitnej koronie, pośrodku czerwono‑biało‑czerwony pas, zaś po prawej tronie biegnący na skos czerwony pas z powtórzonym trzykrotnie wizerunkiem orła białego.

R5W25TJGxgsC4

Ilustracja przedstawiająca herb. Na białym polu czarny orzeł z głową zwróconą w prawo. Orzeł ma wystawione na boki szpony - w prawym trzyma złote berło zakończone wizerunkiem orła białego w koronie, a w lewym niebieskie jabłko ze złoto‑biało‑czerwonymi zdobieniami. Na głowie ma złoto‑czerwoną koronę ze złotym krzyżem na szczycie. Orzeł ma na piersi dużą złotą literę R.

Herby trzech przyszłych państw zaborczych – Rosji, Austrii, Prus. Zrozumiałe staje się określenie „traktat trzech czarnych orłów”.

Rządy Augusta III

Pod osłoną wojsk carskich około tysiąca zwolenników Wettyna, syna Augusta II, dokonało drugiej elekcji. Doprowadziło to w 1734 r. do wojny domowej nazywanej wojną o sukcesję polską. Zakończył ją sejm pacyfikacyjny w 1736 roku. O ostatecznym zwycięstwie Augusta III Sasa zdecydowały jego przewaga militarna (wspierał go 35‑tysięczny korpus rosyjski) oraz poparcie państw ościennych.

Głównymi przeciwnikami politycznymi byli zwolennicy Familii oraz konserwatywna „partia hetmańska”. W jej skład weszli hetmani: wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki, polny koronny Seweryn Rzewuski oraz najbogatszy wówczas magnat polski Stanisław Szczęsny Potocki. Celem tego stronnictwa było zachowanie Rzeczypospolitej w dotychczasowym kształcie ustrojowym z elekcyjnym tronem, liberum veto i wolnościami szlacheckimi. Głównego sojusznika widziało ono w Rosji.

RAh2cHvx0P0Ih

Obraz przedstawia króla Augusta trzeciego Sasa. Ma on siwą kręconą perukę i jest ubrany w lekką zdobioną zbroję i niebieską pozłacaną marynarkę. W lewej ręce trzyma berło.

Rzeczpospolita, pozbawiona sprzymierzeńców i posiadająca ledwie kilkunastotysięczną armię (funduszy nie starczało nawet na dozwolone 24 tys.), nie była w stanie podjąć walki z Prusami i Rosją. Po 1752 r., gdy decydujący wpływ na władzę zyskali Potoccy, wszystkie strony zaniechały reform. A położenie Polski było coraz gorsze: od zachodu i północy otaczały ją Prusy, wzmocnione po przyłączeniu zdobytego od Austrii Śląska (w 1742 r.). Ponadto armie pruskie i rosyjskie znów maszerowały przez Rzeczpospolitą w czasie wojny siedmioletniej (w latach 1756–1763) i dokonywały kolejnych zniszczeń.

Król August III, podobnie jak ojciec, wspierał proreformatorską Familię. Kalkulował, że wzmocnienie Rzeczypospolitej przysłuży się wzmocnieniu jego pozycji w Saksonii, gdzie tron był dziedziczny. Jednak polskie sejmy konsekwentnie były zrywane przez stronników rodziny Potockich. Ci ostatni rozumieli nawet potrzebę pewnych zmian, np. reformy armii, jednak nie mogli pogodzić się z myślą, że odnowa kraju będzie odbywała się pod egidą ich osobistych rywali. Prywatne interesy stronnictwa stawiali ponad rację stanu państwa.

Ćwiczenia

Słownik