Polska w czasach saskich. Anarchia

W pierwszym dziesięcioleciu XVIII w. pracujący na dworze w Sztokholmie artysta niemieckiego pochodzenia Johan Filip Lemke namalował obraz przedstawiający Karola XII w czasie przeprawy przez rzekę Dźwinę (1701). Dzieło chwaliło króla i jego wojska − manewr ten pozwolił im wkroczyć do Rzeczypospolitej i rozpocząć jej okupację. Pierwsze sukcesy w wojnie, którą później nazwano wielką wojną północną, spowodowały, że władca Szwecji snuł marzenia o szybkim i spektakularnym zwycięstwie. Szybko jednak jego nadzieje okazały się płonne, a konflikt przerodził się w ponad 20‑letnią międzynarodową wojnę, w wyniku której Szwecja utraciła rangę mocarstwa, Rosja i Prusy zyskały na znaczeniu, a Rzeczpospolita doświadczyła poważnych zniszczeń, nie odnosząc żadnych korzyści.

Śmierć Jana III Sobieskiego w 1696 roku zapoczątkowała okres bezkrólewia, podczas którego szlachta - po raz ostatni, jak się później okazało – dokonywała wyboru władcy bez asysty obcych wojsk. Niemniej elekcja nie przebiegła bez swarów i walk wewnętrznych. Zaczęło się od gorszących kłótni wewnątrz rodziny królewskiej, między królową Marysieńką a najstarszym synem Jakubem, który miał być kandydatem do tronu oraz kontynuatorem „dynastii”. Kontrkandydatami byli: Francuz książę Conti [czyt.: konti] oraz wystawiony w ostatniej chwili elektor saski Fryderyk August I Wettyn [czyt.: wetyn].

R1G6FiT741MpB

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1G6FiT741MpB

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią”. Następnie pojawia się dr hab. Adam Perłakowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o w okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Adam Perłakowski, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.

Ostatnia samodzielna elekcja 1697 roku

Gdy podczas elekcji okazało się,
że królewicz Jakub Sobieski zrezygnował z kandydowania, nie mając szans na wybór, interreks Michał Radziejowski ogłosił królem Contiego. Zlekceważył niewielką grupę zwolenników Sasa i pospieszył do katedry warszawskiej, aby odśpiewaniem Te Deum laudamus ogłosić szczęśliwe zakończenie elekcji. W tym czasie mniejszościowe stronnictwo elektora ogłosiło wybór swojego kandydata, który okazał się szybszy i skuteczniejszy. Fryderyk August I błyskawicznie zjawił się w Krakowie i mimo różnorakich przeciwności koronował się na Wawelu (październik 1697).

Nowy władca Polski jako August II Mocny umiejętnie sięgnął do sarmackiego systemu wartości, jednocześnie schlebiając szlachcie. Podkreślał religijny aspekt swojej elekcji – pozyskanie dla katolicyzmu pierwszego luteranina cesarstwa, jednocześnie wodza walczącego na Węgrzech z wrogami krzyża – Turkami.

Plany Augusta II Mocnego związane z polską koroną

Unia personalna między Rzeczypospolitą a Saksonią na pozór stworzyła silne mocarstwo regionalne. August II wstępował na tron przy aprobacie Austrii, Prus i Rosji – choć wówczas ich znaczenie dalekie było od tego, które osiągną w czasie rozbiorów. Księstwo Pruskie i Rosja postrzegane były w ówczesnej Europie jako drugorzędne państwa, których przyszłej międzynarodowej kariery nikt nie przewidywał.

August II Mocny sądził zaś, że dzięki umiejętnemu wzmocnieniu swojej pozycji w Polsce i wykorzystaniu potencjału saskiego stanie się arbitrem w całej Środkowej Europie, zastąpi słabnącą Szwecję, a w przyszłości – być może – nawet sięgnie po koronę cesarską.

Owe marzenia o potędze usiłował zrealizować poprzez pozyskanie dla swojego rodu dziedzicznego władztwa ziem, którymi żywotnie zainteresowana była Polska, np. Mołdawii czy Inflant. W Saksonii trudno było wyznaczyć intratne stanowiska i nadania ziemskie dla znacznej grupy polskiej szlachty, a na nowo zdobytych terytoriach byłoby to możliwe. W przyszłości chęć podtrzymania związków z Rzecząpospolitą skłaniałaby tę szlachtę do elekcji kolejnego Wettyna i wprowadzenia dziedziczności tronu.

Kontynuacja walk przeciwko Turcji okazała się jednak nierealna wobec gotowości większości państw do zakończenia konfliktu. W traktacie pokojowym kończącym wojnę z Turcją, zawartym w 1699 roku w Karłowicach, Polska formalnie odzyskała jedynie Podole i ziemie ukraińskie, o Mołdawii zaś trzeba było zapomnieć.

W tej sytuacji August II Mocny wykorzystał spotkanie w 1698 roku w Rawie Ruskiej, z powracającym do Rosji ze swojej europejskiej podróży carem Piotrem I. Saksonia, Dania i Rosja zawiązały sojusz i zobowiązały się do ataku na ziemie Szwecji. Spodziewano się łatwego sukcesu, gdyż rządy w Sztokholmie objął Karol XII (zasiadł na tronie w 1697 roku, w wieku 15 lat, w chwili wybuchu wojny miał lat 18).

August II nie docenił jednak przeciwnika. Karol XII najpierw w błyskawicznym ataku i dzięki pomocy floty brytyjskiej wylądował pod Kopenhagą, eliminując pierwszego z koalicjantów. Wojska saskie, z terenów nominalnie neutralnej Rzeczypospolitej, bez powodzenia usiłowały zdobyć Rygę (luty 1700). Jesienią 1700 roku wojska szwedzkie przetransportowano do Inflant, a ponieważ Sasi tkwili bezczynnie pod Rygą, przerzucono je pod obleganą przez Piotra I Narwę. W pierwszym starciu armia rosyjska została kompletnie rozbita. Pokonany car wycofał się do Rosji.

Klęska Augusta i szwedzki anty‑król Stanisław Leszczyński

Zwycięski Karol XII stanął przed wyborem, czy kontynuować walkę z Rosją,czy wkroczyć na tereny Rzeczypospolitej. Zdecydował się na ten drugi krok. Pokazuje to z jednej strony, że nie doceniał potencjału rosyjskiego, a drugiej ciągle jeszcze uważał Polskę za ważny czynnik militarny w Europie.

W tym czasie w kraju dochodziło do walk wewnętrznych, które na Litwie wręcz przybierały formę wojny domowej. Bitwa pod Olkienikami (1700) i pokonanie dominującego rodu magnackiego Sapiehów pokazują stopień anarchizacji życia w kraju. Przeciwnicy króla Augusta II Mocnego, wsparci przez wojska szwedzkie, posuwające się bez większych przeszkód na południe w 1704 roku, zawiązali w Wielkopolsce konfederację i zdetronizowali króla. Jednocześnie pod bacznym okiem Karola XII wybrano nowego władcę, wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego, który podpisał traktat sojuszniczy ze Szwecją, oddając jej nie tylko lenno kurlandzkie, ale też praktycznie podporządkowując całe państwo.

Jednocześnie August II zaczął odzyskiwać poparcie szlachty, zniechęconej grabieżami Szwedów. Popierająca go konfederacja sandomierska zaczęła tworzyć znaczącą siłę militarną, utrudniającą walkami podjazdowymi sytuację Karolowi XII. Aby przerwać rozbicie wewnętrzne w Polsce – słynny rozłam „od Sasa do Lasa” – król Szwecji wkroczył do Saksonii, zmuszając elektora do zawarcia pokoju w Altranstädt [czyt.: altranszted]. August II Mocny musiał abdykować w Polsce.

Połtawa

RKxIuAqaHOPGy

Obraz przedstawia pole bitwy. Na pierwszym planie widoczne są dwie grupy ludzi na wzgórzu. Siedzą oni na koniach, niektórzy wraz z końmi leżą na ziemi. Ścierają się między sobą, unosząc szable w górę. W centrum widać jeźdźca na brązowym koniu, który unosi w górę przednie kopyta. Jeździec ubrany jest w czarną szatę i czarne nakrycie głowy, w prawej ręce trzyma szable. Na dalszym planie ukazane jest pole bitewne. Po lewej stronie zasieki, dalej na prawo kilkanaście kolumn wojska ustawionych w rzędach. Pomiędzy ostatnim rzędem jednej strony konfliktu a pierwszym rzędem drugiej strony biegnie pas siwego dymu, który dociera aż do wzgórza (z prawej strony obrazu). Na dalszym planie widać łąki, z lewej strony biegnie rzeka. W oddali widoczne są zabudowania.

Decyzja Karola XII o uderzeniu na Polskę i pozostawieniu pokonanego Piotra samego sobie okazała się największym błędem młodego władcy. Rosjanie w błyskawicznym tempie, korzystając z pomocy zachodnich doradców, odbudowali armię, wyposażyli ją w nowocześniejszą broń, ze skonfiskowanych dzwonów cerkiewnych odlali nowe armaty, wybudowali flotę i przystąpili do kontrofensywy. W 1703 roku zaczęto budować Petersburg, pojawiły się nowe twierdze, opanowano też większą część Inflant.

Po ostatecznym – jak się wydawało – pokonaniu Augusta II Mocnego, król Szwecji postanowił naprawić swój błąd i zaatakować bezpośrednio Rosję. Ruszyła wyprawa na Moskwę. Do decydującego starcia doszło pod Połtawą w 1709 roku. Armia szwedzka została rozbita, a ranny Karol XII ratował się ucieczką do Turcji.

Rv4jRjtfqwU5A

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn na tle bitwy. Na pierwszym planie widoczny jest zwrócony bokiem do widza mężczyzna, ubrany w granatowy kaftan i beżowe spodnie. Ma na sobie tylko jeden but - brązowy, sięgający za kolano. Na lewej stopie ma zawiązany bandaż, który jest nieco przesiąknięty krwią. Mężczyzna siedzi na ziemi, na rozłożonym kawałku niebieskiego materiału, i spogląda przed siebie, w stronę, którą wskazuje mu inny mężczyzna, stojący nieco z tyłu i pochylający się nad nim. Stojący mężczyzna ubrany jest w jasną szatę i czerwony płaszcz podszyty brązowym futrem. Na głowie ma futrzaną czapkę z piórem i broszką, a na twarzy sumiaste wąsy. W tle widać grupkę innych mężczyzn.

August II Mocny uroczyście oświadczył, że abdykacja została na nim wymuszona siłą i powraca na tron. Stronnictwo szwedzkie w Polsce bez potężnego protektora praktycznie przestało istnieć. Stanisław Leszczyński opuścił kraj.

Polska scena polityczna

W czasach panowania Augusta III (1733–1763) działały trzy stronnictwa polityczne. Rodzina Potockich początkowo sprzeciwiała się saskim rządom w Rzeczypospolitej i działała w opozycji do dworu, szukając porozumienia z dyplomacją francuską i pruską. Członkowie utworzonego przez nią ugrupowania nazywali się republikantami lub patriotami. Bliskie im były sarmackie wartości i choć w większości sprzeciwiali się zaprowadzeniu zmian ustrojowych, to popierali aukcję wojska, czyli jego powiększenie, oraz rozwój miast. Drugim ważnym stronnictwem była Familia, kierowana przez rodzinę Czartoryskich i spokrewnionych z nią Poniatowskich. Obóz ten dążył do reformy państwa, wzorowanej na rozwiązaniach stosowanych w Wielkiej Brytanii, Holandii i Wenecji. Proponował powiększenie armii, poprawienie pozycji mieszczaństwa oraz ograniczenie stosowania liberum veto. W przeciwieństwie do republikantówrepublikancirepublikantów Czartoryscy i ich zwolennicy wsparcia szukali w Rosji, za największego wroga Rzeczypospolitej uważając Prusy. W latach 50. XVIII w. na polskiej scenie politycznej pojawiła się tzw. kamarylakamarylakamaryla Jerzego Augusta Mniszcha, który w 1750 r. poślubił Amelię, córkę pierwszego ministra Augusta III, Henryka Brühla. W odróżnieniu od Potockich i Familii grupa ta opierała swoją działalność na ścisłej współpracy z królem i w mniejszym stopniu polegała na wsparciu ze strony obcych dworów.

Slajd 1 z 2

R1bvLXdVwWPmN

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy zaczesane do góry oraz cienkie wąsy zakręcone do góry. Ubrany jest w ciemną zbroję. Przez lewe ramię ma przerzuconą granatową szarfę oraz czerwony płaszcz obszyty ciemnym futrem. Do płaszcza, na wysokości piersi, przypięta jest gwiazda orderu.

R18kssHHEdRkH

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma na głowie jasną perukę z lokami do wysokości policzków, które spięte są z tyłu głowy. Ma wyraziste ciemne brwi, prosty i długi nos oraz małe usta. Ubrany jest w ciemną zbroję, a przez jego lewe ramię przerzucona jest granatowa szarfa oraz czerwony płaszcz wykończony gronostajowym futrem, do którego przypięta jest gwiazda orderu. Na szyi ma białą drapowaną chustę.

RKkBBfvDuOlT4

Ilustracja przedstawia portret starszego, potężnego mężczyzny stojącego na tarasie. W tle widać fragment białego budynku. Mężczyzna ma krótkie, blond włosy, krzaczaste brwi, wydatny nos i czerwone policzki. Władca ubrany jest w białą, długą szatę - żupan i czerwony płaszcz - kontusz, przepasany złotym pasem kontuszowym. Przez lewe ramię ma przerzuconą granatową szarfę. U jego lewego boku wisi lekka szabla - karabela, a w lewej dłoni trzyma nakrycie głowy - kołpak. Po jego prawej stronie stoi tron, na którym leży granatowy, atłasowy zdobiony złotem płaszcz obszyty gronostajowym futrem. Po jego lewej stronie, na stole, leżą insygnia koronacyjne – korona, jabłko i berło.

Ćwiczenia

Słownik