Absolutyzm oświecony w krajach Europy

W XVIII w. teoretycy polityki dzielili państwa na monarchie, przez co rozumiano rządy absolutne, oraz posiadające ustrój mieszany, w którym władzę królewską ograniczała reprezentacja poddanych. Do tej ostatniej kategorii państw zaliczano Anglię, Holandię i Rzeczpospolitą, republiki kupieckie, zwłaszcza Wenecję i Genuę, a także kantony szwajcarskie.

Król w Prusach

RpPqcKFM6ihuP

Film dotyczący budowy potęgi Prus.

Film dotyczący budowy potęgi Prus.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RpPqcKFM6ihuP

Film dotyczący budowy potęgi Prus.

Zasługą Fryderyka I, który objął tron po śmierci Wielkiego Elektora w 1688 r., było zdobycie międzynarodowego uznania dla przyjętego przezeń w 1701 r. tytułu króla w Prusach. Miało to służyć podniesieniu prestiżu dynastii, podobnie jak berliński dwór, będący naśladownictwem Wersalu. Jednak syn i następca Fryderyka, Fryderyk Wilhelm I, panujący od 1713 r., nad życie dworskie przedkładał atmosferę wojskowego placu ćwiczeń i obozu, a główną jego troską był rozwój armii. Liczebność wojsk pruskich w 1740 r. – roku śmierci króla – przekroczyła 70 tys. żołnierzy, co dawało im czwarte pod tym względem miejsce w Europie, podczas gdy liczba poddanych Hohenzollernów sytuowała ich państwo dopiero na 13. miejscu w skali kontynentu. Ponieważ kraj był biedny i w większości rolniczy, uzyskanie środków na armię wymagało bardzo efektywnej administracji. Fryderyk Wilhelm I rozbudował ją i podporządkował potrzebom wojska. Armia wymagała dużej liczby oficerów, dzięki czemu rodzima szlachta znalazła godną swej pozycji społecznej funkcję. Obowiązujący ją nakaz umieszczania synów w korpusach kadetów doprowadził do trwałego powiązania szlacheckiego statusu ze służbą w armii i ugruntowania jej prestiżu w oczach całego społeczeństwa. Właśnie ta cecha, obok dużej liczebności wojska w stosunku do liczby ludności, stanowiła jądro typowego dla Prus militaryzmu.

R1G328jli3XUy

Obraz ukazujący scenę koronacji. W środkowej części obrazu, nieco po prawej, widoczny jest długowłosy mężczyzna ubrany w długi czerwony płaszcz podszyty białym futrem. Mężczyzna klęczy przed dwoma innymi mężczyznami w długich czarnych szatach, którzy mają szeroko rozłożone dłonie. Obok stoi długowłose dziecko ubrane w odświętne, złote szaty i białe rajtuzy. W głębi, po lewej stronie obrazu, na podwyższeniu stoi czerwono‑złoty tron, a nad nim baldachim w tych samych kolorach. Przed tronem, zwrócona w stronę klęczącego mężczyzny, stoi ciemnowłosa kobieta w złotej sukni. Nieco za nią stoją ubrani odświętnie dworzanie. Podobnie ubrane osoby widać również przed podwyższeniem tronowym, a także na pierwszym planie, w lewym i prawym dolnym rogu obrazu. W tle widoczny jest tłum ludzi stojących na tym samym poziomie, co osoba koronowana, oraz na dwóch kondygnacjach balkonów.

Absolutyzm króla‑filozofa

Fryderyk II Hohenzollern, zwany „królem‑filozofem”, odziedziczył Prusy po ojcu Fryderyku Wilhelmie I. W przeciwieństwie do ojca interesował się filozofią, ekonomią, ideami oświeceniowymi, utrzymywał kontakty z wybitnymi ludźmi oświecenia (m.in.  z Wolterem). Był zafascynowany angielskim parlamentaryzmem, oficjalnie potępiał wojny zaborcze i zalecał dotrzymywanie umów. Swoje poglądy na kierowanie państwem zebrał w traktacie Anti‑Machiavel. W rzeczywistości jednak król prowadził wojny zaborcze i często nie wypełniał postanowień traktatowych. W wojnach prowadzonych przeciwko Habsburgom zdobył Śląsk (1740–1763), zyskał tym samym tereny uprzemysłowione i bogate w surowce. W 1772 r., podczas I rozbioru Polski, zajął Prusy Królewskie i Warmię – dzięki tym nabytkom znacznie powiększył dochody monarchii. Uniezależnił swoje ziemie od centralnych instytucji Rzeszy.

Fryderyk II kontynuował dzieło ojca - budowę silnego i zmilitaryzowanego państwa. Stale powiększał armię. W 1748 r. armia pruska osiągnęła stan 135 tys. skoszarowanych i stale szkolonych żołnierzy, w 1753 r. – 144 tys., a po wojnie siedmioletniej (1756–1763) – 160 tys. żołnierzy. Na armię przeznaczono dwie trzecie dochodów państwa. W swoim Testamencie politycznym Fryderyk II określił siebie jako sługę wobec poddanego sobie ludu. Lud z kolei nazywał nie „poddanymi”, a „obywatelami”/ „współobywatelami”. Jego polityka ekonomiczna charakteryzowała się silnym interwencjonizmem i protekcjonizmem. Wykazał sporo inicjatywy celem ożywienia rolnictwa, przemysłu i handlu. Upowszechnił uprawę ziemniaka, w Berlinie uruchomił rafinerię cukru, zainicjował stworzenie sieci dróg i kanałów śródlądowych dla handlu, a także wojska. Podwyższał przy tym podatki: nieznacznie bezpośrednie, ale nakładał coraz to nowe pośrednie. Organizował kompanie handlowe do wymiany z państwami ościennymi i handlu morskiego. Ustanowił monopole państwowe: pocztowy w 1760 r., tytoniowy w 1766 r. i kawowy w 1786 r.

RgUSqMaY6y3iV

Obraz przedstawia Króla Fryderyka drugiego na polu uprawnym. Ma on czarny płaszcz i dużą czarną czapkę. Opiera się na lasce i rozmawia z rolnikami. Za nim widać drogę na której stoi kareta wraz z jego świtą. W oddali znajduje się gospodarstwo rolne oraz inne zabudowania.

„Król‑filozof” centralizował i unifikował Królestwo Pruskie. Skodyfikowano prawo i opracowano nowy kodeks cywilny Corpus Iuris Fridericianum. Zreformowano system karny. Usunięto tortury z procedur dochodzeniowych. W kwestii wyznaniowej Fryderyk II kierował się tolerancją. Jednocześnie jednak podporządkował religię państwu, ograniczył jurysdykcję kościelną w kwestiach cywilnych, wprowadził w 1763 r. państwowy przymus edukacji. W 1766 r. szkolnictwo zarówno protestanckie, jak i katolickie całkowicie podporządkowano zarządowi państwowemu. W szkolnictwie wyższym kładziono nacisk na naukę prawa i administracji, aby absolwenci stanowili kadry dla państwa.

Austria józefińska i po śmierci Józefa II

Austria od śmierci cesarza Franciszka Stefana rządzona była wspólnie przez Marię Teresę, spadkobierczynię domu Habsburskiego i jej młodego syna Józefa II, który został cesarzem w 1765 r. Dopiero śmierć matki (1780) zdjęła cugle z reformatorskiego zapału władcy. Twórca znanej syntezy dziejów XVIII w. Emanuel Rostworowski wspomina o blisko 6 tys. dekretów wydanych w ciągu zaledwie niecałych 10 lat samodzielnych rządów Józefa. Zatem każdego dnia cesarz wydawał 2 dekrety, które miały zmienić diametralnie monarchię i 'uszczęśliwić poddanych' zgodnie z wyobrażeniami 'oświeceniowych teoretyków'.

R1y2k0iqmEeVS

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W pałacowej komnacie znajduje się cesarzowa Maria Teresa. To dojrzała kobieta ubrana w czarną suknię, z czarnym czepkiem na głowie. Kobieta siedzi na fotelu. Otaczają ją jej dorosłe dzieci trzy córki i trzech synów.

W polityce zagranicznej pewne było jednak podtrzymanie ekspansji w kierunku Bałkanów, gdzie Habsburgowie starali się współpracować z Rosją. Nigdy też Wiedeń nie zapomniał utraconej prowincji śląskiej. Stąd pojawiające się wciąż pomysły na ewentualną zamianę terytorialną i próby pozyskania innych, równie atrakcyjnych ziem, np. Bawarii. Wybuchła o nią nawet wojna prusko‑austriacka, która przeszła do historii pod nazwą 'wojny kartoflanej', gdyż wojska obu armii żywiły się tym stosunkowo niedawno upowszechnionym warzywem.

Piotr I – tyrański reformator

Przedwczesna śmierć Fiodora III wyniosła na tron dwóch młodszych, przyrodnich braci zmarłego: Iwana V oraz Piotra I, z których pierwszy był upośledzony umysłowo. Piotr I, od najmłodszych lat zafascynowany Zachodem, pragnąc osobiście poznać osiągnięcia Europy zachodniej, choć incognito, wziął udział w poselstwie rosyjskim do Niderlandów i Anglii w latach 1697‑1698.

R19TwzSkbGWAm

Rysunek przedstawia dwóch mężczyzn siedzących na tronach obok siebie. Ubrani są w długie szaty i korony zakończone krzyżem. Za nimi zdobienia wsparte na cienkich kolumnach. Z lewej strony, obok nich, na tronie ustawionym bokiem do widza, siedzi kobieta w koronie i długiej sukni oraz płaszczu. Wpatruje się przed siebie. Z prawej strony, obok siedzących mężczyzn, stoi dwóch mężczyzn ubranych w długie szaty. Nad mężczyznami, z prawej oraz lewej strony, a także pod ilustracją, napisy cyrylicą. Ilustracja jest wykonana czarną farbą na pożółkłej kartce papieru.

R1LeGzDHG9s6C

Obraz przedstawia młodego chłopca. Ma na głowie złotą czapkę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Na czubku znajduje się krzyż, a u dołu brązowy kożuch. Chłopiec ubrany jest w srebrno‑złotą szatę wysadzaną kolorowymi kamieniami. Na szyi, na grubym łańcuchu, zawieszony ma krzyż. W prawej dłoni trzyma berło, a w lewej jabłko królewskie.

R1C2k2rZDffcQ

Obraz przedstawia młodego mężczyznę w dłuższych, brązowych, kręconych włosach. Ma proste, brązowe brwi, prosty nos oraz delikatny zarost nad górną wargą. Ubrany jest w srebrną zbroję, a na plecach zawieszony ma złotą pelerynę wykończoną białym kożuchem. Lewą dłoń opiera o biodro, a w prawej dzierży krótki, drewniany palik. Za mężczyzną, z lewej strony, wnęka, a w niej korona. Z lewej strony okno z widokiem na panoramę morską, na której znajdują się statki z białymi żaglami.

RXGSDV1QOro0o

Czarno‑biała grafika podzielona na dwie części. Z lewej strony mężczyźni w długich szatach. Mają na głowach kapelusze, czapki oraz kapelusze. Za nimi zarys wysokiego budynku z dwoma wieżami. Z prawej strony, w okręgu, młody mężczyzna w krótkich, kręconych włosach oraz cienkim wąsie. Na głowie ma czarny kapelusz i ubrany jest w zapiętą marynarkę ze stójką.

R1Ij4SDQGoyu1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę mężczyzny. Ma on dłuższe, kręcone włosy i ubrany jest w marynarkę, bufiaste spodnie do kolan oraz wysokie buty. Siedzi na krawędzi fragmentu łodzi i trzyma w dłoniach paliki. Pomnik znajduje się na kamiennym podwyższeniu. W tle budynek zasłonięty rusztowaniami, a przed budynkiem, na ulicy, kolorowe samochody osobowe. Z lewej strony zdjęcia zielone drzewa. Niebo błękitne, bezchmurne. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

Piotr I musiał przerwać podróż z powodu buntu w Moskwie. Po powrocie rozpoczął reformy w Rosji. Zbiegły się one z III wojną północną prowadzoną w latach 1700‑1721 przeciwko Szwecji. Rosja odniosła wówczas spektakularne zwycięstwo, wybijając sobie zarazem wymarzone okno na Bałtyk. Jednocześnie po pokonaniu młodziutkiego króla Szwedzkiego Karola XII oraz niepowodzeniach króla Polski Augusta II Rosja niespodziewanie wyrosła na najsilniejszy kraj w Europie Wschodniej i Środkowej, którego wpływy sięgały Kopenhagi i północnych Niemiec. W ciągu zaledwie dwudziestu lat powstało wielkie mocarstwo.

R5hWplFcGYkPv

Rysunek przedstawia dwóch mężczyzn stojących naprzeciwko siebie. Z lewej strony, mężczyzna w różowej szacie do łydek, czerwonych spodniach i wysokich, czarnych butach. Ma na sobie niebiesko‑czerwoną pelerynę, a w prawej dłoni trzyma laskę. Obok niego stoi drugi mężczyzna. Ubrany jest w czerwoną szatę do łydek, pomarańczowy fartuch przywiązany w biodrach, niebieskie spodnie i czarny kapelusz. Podnosi lewą dłonią brodę mężczyzny z laską, a w prawej dłoni dzierży duże nożyczki. W tle półka z nożyczkami i grzebieniami. W prawym oraz lewym górnym rogu czarne napisy cyrylicą.

R5RB6ZkmkXT3r

Grafika przedstawia kobietę otoczoną grupą ludzi. Kobieta ubrana jest w szeroką, złotą suknię z białymi falbanami przy rękawach. Ma spięte, brązowe włosy. Z lewej strony znajdują się cztery osoby: mężczyzna w siwych włosach i brodzie, kobieta w kolorowej sukni i czepku oraz dwoje dzieci: dziewczynka w długich, blond włosach oraz chłopiec w białej bluzce, który trzyma z tyłu małego, czerwonego konia na biegunach. Wszystkie te osoby wpatrują się w kobietę. Z prawej strony znajduje się pięć osób oraz brązowo‑biały pies. Dwie postaci to starsze kobiety w dużych sukniach z chustami na głowach. Obok nich stoi młoda dziewczyna, która wskazuje palcem na kobietę w złotej sukni. Niedaleko niej stoi młody mężczyzna w biało‑złotej marynarce. Przy jednej ze starszych kobiet stoi chłopiec w jasnych włosach i białej koszuli. Obok niego stoi pies, który wpatruje się w kobietę w złotej sukni. Tło kremowe, jednolite.

Nowa stolica nowego Imperium – Petersburg

Nad Morzem Bałtyckim założono w 1703 r. nową stolicę, od imienia cara nazwaną Petersburg. Błyskawiczny rozwój miasta dobrze pokazuje metody, jakimi Piotr osiągał swoje cele. Reformy były wymuszane siłą, a wszelki opór brutalnie łamany. W 1706 r. do budowy stolicy przesiedlono 30 tys. poddanych, w kolejnym 1707 r. kolejnych 40 tys., z których wielu umierało w wyniku trudnych warunków pracy i życia. Także rosyjska szlachta otrzymała rozkaz przeniesienia się do Petersburga. W 1714 r. wydano nawet zakaz budowy murowanych budowli na terenie całego imperium poza nową stolicą. Zakaz ten zniesiono dopiero w 1740 r. Już wówczas stało tam ponoć 50 tys. murowanych domów, zbudowanych według ściśle określonych wzorców.

Slajd 1 z 3

R1HH2VO4b4nHc

Zdjęcie przedstawia miasto z lotu ptaka przedzielone rzeką. W dolnej części duży plac otoczony piętrowym, długim budynkiem. Na środku placu złota budowla z wysoką wieżą zakończoną wysoką kolumną. Przed świątynią inne budynki mieszkalne i drzewa. Po drugiej stronie rzeki półokrągły budynek z pomarańczowej cegły otoczony zielonymi drzewami, a dalej gęsto zabudowane miasto. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R1W6anSakT7ii

Zdjęcie przedstawia trzy złote wieże i jedną srebrną, na której powiewa czerwono‑niebieska flaga. Jedna ze złotych wież zakończona jest wysoką, zwężającą się ku górze kolumną. Wieże otoczone są murem przed którym widoczna jest woda. Niebo błękitne, częściowo przysłonięte białymi chmurami. Zdjęcie zostało wykonane w świetle dziennym.

R6eWSnJgcPeF8

Czarno‑biała grafika przedstawia widok na miasto. W centralnej części pionowe ogrody, w których rosną równo przycięte krzewy. Wzdłuż ogrodów, z obu stron, niskie budynki mieszkalne. U dołu grafiki rzeka, po której płynie łódź oraz statek z żaglami. Niebo częściowo przysłonięte chmurami, nad którymi znajduje się szarfa z napisem cyrylicą.

W 1750 r. Petersburg liczył 150 000 mieszkańców, w 1800 r. dwa razy więcej, bo 300 000, i należał do największych miast europejskich. Jednocześnie miasto stało się wielkim portem, centrum kultury, znaczącym ośrodkiem produkcji manufakturowej i rzemieślniczej.

Reformy oświeceniowe w Prusach, Rosji i Austrii

W państwie pruskim w XVIII wieku najważniejsze reformy przeprowadzono właśnie za czasów Fryderyka Wilhelma I i Fryderyka II. Fryderyk Wilhelm zreorganizował i powiększył armię. Fryderyk II zreformował sądownictwo, wprowadził obowiązek szkolny, popierał rozwój manufaktur, wprowadzał nowe uprawy w rolnictwie.

W Austrii reformy oświeceniowe wprowadzał głównie Józef II. Reformy te dotyczyły spraw kościelnych, sądowniczych, społecznych, rolniczych, wojskowych i szkolnych.

W Rosji car w bezwzględny sposób narzucał reformy nie licząc się z społeczeństwem. Piotr I zreformował wojsko, administrację, gospodarkę, oświatę, relacje społeczne, oświatę i kulturę. Reformy te miały charakter odgórny. W forsowny sposób starano się ucywilizować, unowocześnić kraj i społeczeństwo.

Najlepsze skutki przyniosły reformy pruskie. Dzięki zmianom przeprowadzonym przez królów pruskich państwo powoli stawało się mocarstwem. Reformy austriackie, mimo, że nie tak konsekwentne jak pruskie też przyczyniły się do rozwoju państwa. Niewątpliwie najbardziej radykalne były reformy w Rosji. Rosja była najbardziej zapóźniona i musiała dokonać największego przeskoku cywilizacyjnego.

Ćwiczenia

Słownik