Idee oświecenia

Wiek XVIII przyniósł wiele zmian w Europie. Odnosiły się one do sfer określanych jako kultura, ale objęły także szereg innych obszarów, takich jak demografia, rodzina, przemysł, rolnictwo, komunikacja. Zakres tych przeobrażeń pozwala mówić o zmianach wręcz cywilizacyjnych, czyli dotyczących całokształtu życia społecznego.

Cechą charakterystyczną epoki było znaczące powiększenie się liczby mieszkańców Europy. Najmniej ludności przybyło na i tak już gęsto zaludnionych terenach, takich jak Holandia czy Francja, ale w pozostałych państwach liczba mieszkańców zwiększyła się od 50 do blisko 300%. Wynikało to z polepszenia warunków bytowych – lepszego wyżywienia, mniej destrukcyjnych sposobów prowadzenia wojen, lepszych warunków mieszkaniowych i wreszcie znaczącej poprawy stanu zdrowia ludzi.

Definicjia „oświecenia”

Nazwa „oświecenie” pochodzi od słowa „światło”. Światło umożliwia postrzeganie, a ono jest pierwszym krokiem do rozumienia. To w sposób oczywisty wiązano z nauką i nauczaniem (czyli z edukacją i kształceniem). Oświecać znaczyło uczyć, stąd nacisk na rozwój powszechnego szkolnictwa i zainteresowań naukowych.

W tradycyjnym społeczeństwie stanowym szkolnictwo od czasów średniowiecza „przypisane” było do zadań Kościoła. Zatem każda chęć oddziaływania na system szkolny oraz zakres i sposób nauczania siłą rzeczy wiązała się w cywilizacji zachodniej z problemem religii i kultu. Silne oparcie na tradycji i niechęć do wszelkiego „nowinkarstwa” powodowały powstawanie wielu obszarów konfrontacji między zwolennikami idei oświecenia a Kościołami. Szczególnie odnosiło się to do najbardziej sformalizowanego i zhierarchizowanego z nich, czyli Kościoła katolickiego. Krytyka papiestwa, wielu instytucji kościelnych, zakonów kontemplacyjnych czy nauczających (np. jezuitów) stała się elementem krytyki całego systemu społecznego i politycznego: stanowości, absolutyzmu, braku równości społecznej, braku demokracji.

R1N6cIPdZRPP6

Biała ilustracja przedstawia czarne, ozdobne napisy. U góry tekst: Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?. Poniżej pozioma kreska, a dalej tekst w języku niemieckim podzielony na dwa akapity.

Wolność – podstawowa idea oświecenia

Podstawowa idea oświecenia to:

• WOLNOŚĆ

Inne hasła, takie jak:

• ROZUM,

• PRAWO,

• NATURA.

można uznać za pochodne tego pierwszego. Pójście w kierunku badań empirycznych i doświadczenia prowadziło do wyjaśniania wybranych rzeczy i zjawisk. Składaniem tych elementów w całościowy obraz zajmowała się „republika uczonych”, kontaktujących się poprzez różne fora wymiany myśli:

• stare (uniwersytety),

• nowe (akademie i towarzystwa).

RU1oyKOWBg4nj

Na obrazie mężczyzna ubrany w kożuch z futrzastym kołnierzem. Na głowie czapka, podobna do stożka, z futra. Prawą ręką mężczyzna trzyma kawałek kołnierza, widoczny mały fragment koszuli na prawym nadgarstku. Na czole mężczyzny widoczne zmarszczki.

Myśliciele oświeceniowi chcieli dla jednostki wolności, której warunkiem było:

• wykształcenie,

• posiadanie minimum środków do życia.

Stąd ich zainteresowanie ekonomiką i poszukiwanie źródeł bogactwa narodów. Szczególnie popularne wówczas teorie stworzyło dwóch autorów z przodujących krajów Europy:

• Francji - François Quesnay , [czyt.: fransua kenę] lekarz markizy de Pompadour, faworyty króla Ludwika XV,

stworzył teorię fizjokratyczną, w myśl której jedynym prawdziwym źródłem bogactwa jest rolnictwo, zaś wzrost zamożności społeczeństwa możliwy jest jedynie przy zagwarantowaniu rolnikom wolności i własności. Wprawdzie teoria ta nie była prawdziwa, ale należy pamiętać, że podstawą ówczesnej ekonomiki było rolnictwo wytwarzające w każdym z krajów zdecydowaną większość dochodu.

• Anglii - Adam Smith, [czyt.: smyt] szkocki ekonomista,

stworzył teorię wartości, postulował zasadę pełnej wolności gospodarczej i ograniczenia zadań państwa. Wskazywał, że miarą ceny produktu jest praca przy jego wytwarzaniu.

Obaj myśliciele głosili tezy rewolucyjne w odniesieniu do systemu, w którym żyli. Podważali system stanowy oraz podstawy państwa wczesnonowożytnego – interwencjonizm i monopole państwowe (np. w handlu zagranicznym z koloniami).

Slajd 1 z 2

R1J1WEoQwf2oi

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego w ozdobnym fotelu. Prawą rękę oparł na stoliku, ręka zaś wspiera głowę. W lewej ręce trzyma zamkniętą małą książeczkę. Ubrany jest w długie wierzchnie okrycie w formie płaszcza z podszewką z lamparciego futra. Na nogach, gołych od kolan w dół, półbuty z klamrą. Na głowie peruka z lokami. Z prawej strony ilustracji małe krzesełko a na nim zapisane papiery, pogięty, wyrzucony na podłogę papier leży także przed stoliczkiem. Pod nim stoją, oparte o nogę stolika, duże księgi. Na stoliku m.in. kałamarz z piórem gęsim do pisania. Na drugim planie popiersie mężczyzny.

Rb04TMuHQj8cZ

Na obrazie portret mężczyzny. Ubrany w płaszcz z dużymi guzikami i kołnierzem w szpic. Pod szyją szal. Na głowie ma perukę, z podwójnymi lokami nad uszami. Czoło wysokie, nos ma długi, pociągły.

Wolter

Czołową postacią oświecenia stał się Wolter (właściwie François Marie Arouet,
zw. Voltaire) [czyt.: fransua mari arłe wolter]. Najsilniejszą bronią tego myśliciela było świetne pióro. W dobie wszechobecnej dominacji języka francuskiego styl, jasność wywodów i zacięcie polemiczne zapewniły mu niespotykaną popularność. Z głoszonych przez niego idei najważniejsza była idea tolerancji. Przez jakiś czas przebywał w Poczdamie na zaproszenie Fryderyka II (również uważającego, że językiem prawdziwej literatury jest jedynie francuski; niemiecki stosował tylko w administracji). Korespondował z carycą Katarzyną II. Zdanie Woltera miało wielką siłę oddziaływania, stąd jego krytyka państwa polskiego stanowiła ważny element uzasadnienia celowości dokonania jego rozbiorów.

Slajd 1 z 2

RI7khbUStnkYf

Na obrazie spotkanie przy stole. Siedzi przy zastawionym stole 10 mężczyzn. Są w trakcie dyskusji. Prawie wszyscy na głowie mają peruki. Nad stołem zwisa zdobiony żyrandol. W tle chodzący mężczyźni oraz wejście i filary. Z prawej strony obrazu, przy szklanych drzwiach, mało widoczna postać. W oddali, na dworze, widoczne zwierzęta.

R1L6tKz3eSSbu

Na obrazie portret mężczyzny w średnim wieku. Na głowie ma charakterystyczną, bardzo wysoką perukę, która jest dzielona przedziałkiem nad czołem na dwie części. Włosy długie, polokowane, spadają na ramiona. Na szyi ma zawiązaną apaszkę, ubrany w atłasowe okrycie, pomarszczone. Ma charakterystyczne, ciemne brwi, długi nos.

Rousseau

Jan Jakub (Jean‑Jaquesa) [czyt.: żą żek] Rousseau poddał krytyce niemal wszystkie autorytety i wartości, zarówno te atakowane przez zwolenników oświecenia, jak i te przez nich głoszone.

Najważniejsza była teoria „umowy społecznej”. Rousseau podkreślał zgubny wpływ pojawienia się „własności” w szczęśliwym społeczeństwie pierwotnym. To ona spowodowała konieczność zawarcia „umowy społecznej”, czyli powierzenia władzy określonym siłom: władcom, parlamentom itd. Rousseau głosił, że społeczeństwo miało prawo odebrać ową władzę, jeśliby uznało, że warunki umowy nie są dotrzymywane. Stanowiło to ideologiczną podbudowę przyszłej rewolucji.

Monteskiuszowski trójpodział władzy

Najważniejszą zdobyczą francuskiej teorii myśli politycznej były poglądy Monteskiusza (Charles’a Louisa de Montesquieu) [czyt.: szarl lui de monteskiu], który sformułował zasadę trójpodziału władzy na:

• ustawodawczą,

• wykonawczą,

• sądowniczą.

R1O1ktfGhBECX

Schemat przedstawia trójpodział władzy. Władza dzieli się na władzę ustawodawczą, którą sprawuje parlament. Władzę wykonawczą, którą sprawuje rząd (Król, prezydent). Oraz na władze sądowniczą, którą sprawują niezawisłe sądy.

Aby system polityczny był sprawny, konieczne było zachowanie wzajemnej równowagi i częściowej niezależności poszczególnych części.

Monteskiusz  w swoim głównym dziele „O duchu praw” (1748) uznał, że logika i rozum nie stanowią prawidłowości w powstawaniu i upadku państw.

Encyklopedia i encyklopedyści

Idea opracowania całej wiedzy dostępnej ludzkości narodziła się już w XVII w. W latach 1696‑1697 powstał słownik Piotra (Pierre) Bayle’a. [czyt.: pier bel]. Wydawnictwo to w latach 20. następnego stulecia było kontynuowane przez angielską „Cyklopedię”. Publikacje te były jednak stosunkowo niewielkie, bo zaledwie dwutomowe. Dopiero dzieło wydane przez urodzonego we Wrocławiu Johanna Heinricha Zedlera [czyt.: johan hajnrich cedla] stało się prawdziwie pierwszą, wszechstronną encyklopedią. Liczyło ono 72 tomy, 284 tys. haseł i 63 tys. stron. Ukazywało się w latach 1732‑1754 i dotarło do 1500 subskrybentów.

R1BzO1NEgO5go

Na ilustracji w centralnym miejscu kobieta w przezroczystej szacie, która jest otoczona promieniami. Na jej ramieniu, trzyma dłoń, kobieta w koronie. Przed nimi siedzą, leżą lub stoją kobiety w długich szatach. Kobiety te znajdują się na chmurach. W tle widać kolumny. Pod chmurami są kobiety patrzące do góry.

Niestety, wydawnictwo Zedlera było w języku niemieckim, dlatego wśród intelektualistów europejskich miało ograniczony zasięg. Stąd największą sławę i znaczenie kulturalne zdobyło przedsięwzięcie francuskie. Wielka Encyklopedia Francuska (Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers), która w 17 tomach tekstowych i 16 tomach niezwykle ciekawych ilustracji, z blisko 72 tys. haseł i 19 tys. stron prezentowała stan ówczesnej wiedzy.

Redaktorami Encyklopedii byli przede wszystkim Denis Diderot [czyt.: didero] i Jean d’Alambert , [czyt.: żą de aląber] a wśród współpracowników wymienić należy takich luminarzy, jak Monteskiusz, Wolter, Rousseau. Wydawnictwo borykało się z ciągłymi atakami cenzury i koniecznością pisania „nie wprost”. Przedsięwzięcie zakończyło się jednak wielkim sukcesem. Zdobyło blisko 4000 subskrybentów i przyniosło niebagatelny dochód. Jego wadą okazało się poświęcenie zbyt wiele miejsca naukom „stosowanym”, czyli technologii i technice, gdyż przy ciągłym postępie w tych dziedzinach informacje te w szybkim tempie się dezaktualizowały.

Ćwiczenia