Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego

Śmierć Augusta III i różne plany elekcyjne

Śmierć Augusta III otwierała nowy rozdział w dziejach kryzysu państwowości Rzeczypospolitej. Familia z Czartoryskimi na czele uznała, że jej wpływy na dworze rosyjskim pozwolą na przeprowadzenie reform, ale Katarzyna II wyraźnie dała do zrozumienia, że na żadne radykalne kroki nie pozwoli. Rozczarowanie było tym boleśniejsze, że przywódcy „Familii” musieli pogodzić się z desygnowaniem na władcę podsuniętego niegdyś Katarzynie, a teraz przez nią wywyższonego stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego. Deklaracja Fryderyka II popierająca zamiary carycy była oczywista – Prusacy po niedawnej nauczce (wojna siedmioletnia)nie ośmieliliby się na sprzeciw i forsowanie swoich kandydatów wbrew woli Petersburga.

Kontrkandydaci do tronu, czy to któryś z Wettynów: Fryderyk August ( książę saski, głowa saskiej rodziny panującej jako książę elektor Saksonii w latach 1763–1806, król Saksonii w latach 1806–1827 i książę warszawski w latach 1807–1815) zmarł w grudniu 1763 r., zaś jego następca i syn był małoletni, czy Jan Klemens Branicki (jeden z największych magnatów polskich XVIII w. Właściciel 12 miast, 257 wsi i 17 pałaców. Ostatni męski przedstawiciel rodu Branickich herbu Gryf. Kawaler hiszpańskiego orderu Złotego Runa, hetman polny koronny), czy wreszcie bardzo już leciwy Stanisław Leszczyński ( król Rzeczypospolitej w latach 1704–1709 i 1733–1736) praktycznie nie mieli żadnych szans wobec rosyjskich pieniędzy i blisko 30 tys. wojsk pilnujących „porządku” w Rzeczypospolitej.

R1YilFzDFf7rT

Portret mężczyzny ubranego w bogato zdobione szaty. Mężczyzna patrzy wprost na widza i lekko się uśmiecha. Ma siwe, fantazyjnie ułożone włosy, które częściowo sięgają za ramiona, a częściowo do uszu. Na ubiór postaci składa się srebrno‑złota szata, białe podkolanówki, srebrne buty do połowy łydki oraz obszerny, czerwony płaszcz podszyty futrem. Na płaszczu widoczne są złote aplikacje w kształcie orła z rozłożonymi skrzydłami. Przez pierś mężczyzny na skos przewieszona jest błękitna szarfa. Na jego ramionach spoczywa szeroki srebrny łańcuch z błękitnymi kamieniami i wisiorem w kształcie gwiazdy. Na szyi zawiązana jest biała chusta. Mężczyzna stoi wyprostowany, opierając lewą rękę na biodrze, a w prawej trzymając oparte o rzeźbiony stolik berło. Na stoliku leży czerwona poduszka ze złotymi aplikacjami, a na niej korona i jabłko. W tle obrazu widać fragment czerwonego tronu ze złotymi ramami, zawieszone na ścianie zielonkawe płótno oraz fragment kolumny.

RJFF99w4ppqgx

Ilustracja przedstawia portret jasnowłosej kobiety o brązowych oczach i łagodnym wyrazie twarzy. Kobieta patrzy wprost na widza i lekko się uśmiecha. Jej włosy są gładko zaczesane do tyłu i związane czerwoną wstążką. W uszach widać duże, wiszące kolczyki, a na szyi koronkową ozdobę. Kobieta ubrana jest w jasną szatę z głębokim, kwadratowym dekoltem i ciemną etolę. Na lewej piersi ma przypięty order w kształcie gwiazdy. Tło obrazu jest brązowawe, niejednolite.

Sejm konwokacyjny 1764 roku i pierwsze reformy

Mimo zawodu z powodu braku poparcia dla królewskich ambicji Adama Kazimierza Czartoryskiego stronnictwo Familii postanowiło wykorzystać przychylność Rosji dla wprowadzenia zmian w Polsce. Wybory posłów na sejmikach sprawiły, że opozycja udała się na emigrację, a skonfederowany sejm konwokacyjny w 1764 r. mógł zacząć proces naprawy. Nadrabiając zaległości z czasów nagminnie zrywanych sejmów saskich, w ciągu trwania konwokacji od 7 maja do 23 czerwca 1764 r. uchwalono ponad 180 konstytucji (ustaw).

Przyjęto zasady procedowania w sejmie, udało się też wprowadzić zasadę głosowania większością w sprawach skarbowych, zniesiono nakaz przysięgi posłów na instrukcje, zniesiono liberum veto na sejmikach deputackich i elekcyjnych, co m.in. odblokowało funkcjonowanie sądownictwa apelacyjnego.

Pod koniec obrad zawiązano też konfederację generalną, a to gwarantowało sprawne przeprowadzenie elekcji i kolejnych sejmów. Coraz częstsze stosowanie „skonfederowania” sejmu zaczęło stanowić praktyczny sposób przełamania podstawowych bolączek parlamentu, tzn. groźby zerwania przez liberum veto oraz nieodzowności „jednomyślności”. Uszczuplono w ten sposób rolę i wpływ magnaterii. Odebrano jej możność hamowania i zrywania sejmów i sejmików oraz pozbawiono wpływu na sprawy skarbu i wojska.

Powołano komisje skarbowe do uporządkowania problemów skarbu. Powołano wybierane przez sejm dwie komisje skarbowe - osobną dla Korony i  osobną dla Litwy. Zniesiono prywatne cła i myta zastępując je cłem generalnym, uporządkowano sprawy wojska i miast.

Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego

W dniu 6 września 1764 roku na Woli (obecnie dzielnica Warszawy), pod osłoną rozłożonych zaledwie kilkanaście kilometrów dalej wojsk rosyjskich, w asyście ledwie 5,5 tys. elektorów wybrano na króla Polski stolnika litewskiego Poniatowskiego, który do swojego imienia Stanisław dodał drugie - August, w miejsce wcześniejszego Antoniego.

Król był stosunkowo młody, gdyż miał zaledwie 32 lata. Starannie wykształcony, odbył powszechną w ówczesnym systemie edukacyjnym „wielką podróż” (grand tour)
do Francji i Anglii. „Familia” celowo wysłała młodego stolnika do Petersburga, gdzie poznał wielką księżnę Katarzynę, żonę następcy tronu i nawiązał z nią romans,
który zdecydował o dalszych losach Poniatowskiego. Romans ten był także jednym z najczęściej podnoszonych „zarzutów” wobec późniejszego króla, który zdobył tron przez alkowę.

25 listopada 1764 r. odbyła się w Warszawie koronacja króla. Przyczyną zmiany wielowiekowych tradycji miał być zły stan Wawelu w Krakowie, gdzie wcześniej odbywały się koronacje.. Władca użył też innych akcesoriów koronacyjnych, m.in. płaszcza i berła a nie tylko korony i tronu.

R3cGeDoFdPX44

Obraz przedstawia zgrupowanie ludzi na polu. Polną drogą jedzie na koniu mężczyzna w średnim wieku. Jest ubrany w królewskie szaty, ma czapkę na głowie. Zebrani ludzie patrzą na przejeżdżającego człowieka. Na środku pola znajduje się mała scena. Wokół niej jest zebrany tłum ludzi, niektórzy siedzą na koniach lub trybunach. W tle jest las i budynki.

RiEivIAGmFxpn

Obraz przedstawia młodego mężczyznę w peruce z białych włosów zebranych z tyłu głowy. Jest ubrany w zbroję przepasaną elegancką, podszytą futrem niebieską peleryną. Na szyi zawiązaną ma białą chustę. Obok niego leży korona ozdobiona kamieniami. Mężczyzna patrzy lekko w lewo, wprost na widza. Lewą rękę mężczyzna opiera na biodrze, w prawej trzyma berło. Tło obrazu jest ciemne.

Nowy król i „stare” układy

Początek rządów Poniatowskiego nie obył się bez zgrzytów. Do najważniejszych należało powolne rozchodzenie się dróg „Familii” oraz samego króla. Pozorna emancypacja monarchy była zgodna z intencjami Katarzyny II, która dzięki temu zyskiwała na niego przemożny wpływ. Budowa własnego, królewskiego stronnictwa wymagała czasu. Rozpoczęła się od sejmowego nadania tytułu książęcego rodzinie Poniatowskich – braciom, m.in. Kazimierzowi generałowi wojsk koronnych i Michałowi późniejszemu prymasowi. Władca miał jednak ograniczone możliwości pozyskiwania stronników. Opozycja, chociaż czasowo zneutralizowana i przebywająca na emigracji, cały czas dyskredytowała młodego monarchę. Środowisko „Familii” miało mu za złe zbytnią samodzielność, a protektorka ani myślała o zmianach, które mogłyby w przyszłości grozić wymknięciem się Rzeczypospolitej spod jej supremacji.

RtEsrI4yrmQUJ

Portret mężczyzny ubranego w purpurowe biskupie szaty. Mężczyzna patrzy wprost na widza i lekko się uśmiecha. Ma siwe, fantazyjnie ułożone włosy, które częściowo sięgają do ramion, a częściowo nieco powyżej uszu. Trzyma przed sobą rozłożony arkusz papieru z narysowanym na nim schematem. Na szyi ma łańcuszek z dużym czerwonym krzyżem, a na piersi dwa ordery (srebrny i złoty) w kształcie gwiazdy. Tło obrazu jest ciemne, widać fragment oparcia krzesła, na którym siedzi postać, oraz trzy ustawione pionowo księgi.

Problem dysydentów i dyzunitów

Sprawa dysydentów stała się dogodnym pretekstem do zatrzymania koła reform rozpędzonego osiągnięciami skonfederowanych sejmów.

Na sejmie konwokacyjnym w 1733 r. odebrano dysydentom (tu: protestantom) część praw politycznych. Podobnie postępowano z tzw. dyzunitami, czyli prawosławnymi, których praw jeszcze od czasów Piotra I bronić mogła Rosja. Jakiekolwiek ustępstwa na rzecz różnowierców spotykały się z gwałtownymi sprzeciwami. Od dawna
nie działały mechanizmy, które w XVI w., a nawet w początkach XVII w. czyniły z Rzeczypospolitej jeden z bardziej tolerancyjnych krajów w Europie. Szlachta w obawie o swoje przywileje stanowe nie godziła się na jakiekolwiek ich ograniczenie z powodów różnic religijnych.

Politycy rosyjscy uznali, że najlepszym sposobem powstrzymania kolejnych reform będzie pogrążenie kraju w konfliktach wewnętrznych związanych z kwestiami religijnymi. W Słucku i Toruniu zawiązane zostały w 1767 r. dwie konfederacje szlachty prawosławnej i protestanckiej, domagające się natychmiastowego przywrócenia im pełni praw politycznych. Król, generalnie popierający takie rozwiązanie, po doświadczeniach sejmu 1766 r. zdawał sobie jednak sprawę,że natychmiastowa realizacja tych postulatów rozogni emocje i zdestabilizuje kraj.

Ćwiczenia