Czasy epoki stanisławowskiej wplecione w interesy obcych mocarstw
Mecenat króla Stanisława w w literaturze i nauce
Oświecenie jako ruch umysłowy narodziło się pod koniec XVII stulecia w Anglii, skąd trafiło do Francji, a następnie do pozostałych krajów europejskich. „Oświeceni” wypowiedzieli wojnę autorytetom religijnym, intelektualnym i politycznym, które ich zdaniem utwierdzały ludzi w błędnych przekonaniach, opartych na nienaukowych ustaleniach i przesądach. Do Rzeczpospolitej nowe idee przeniknęły na początku XVIII w. i upowszechniły się w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Nowe idee docierają nad Wisłę
Oświeceniowe hasła zaczęły zyskiwać na popularności w Rzeczpospolitej w latach 20. i 30. XVIII w. Wtedy fascynacji nimi uległy protestanckie środowiska mieszczan Gdańska i Torunia. Nowe idee przedzierały się również do polskich kręgów magnackich, utrzymujących kontakty z dworami Augusta III w Dreźnie lub Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville. Centrum oświecenia szybko stała się Warszawa. W 1740 r. pijar Stanisław Konarski założył w stolicy Collegium Nobilium (kolegium szlacheckie), a w 1747 r. powstała Biblioteka Załuskich – pierwsza instytucja tego typu otwarta dla publiczności. Ufundowali ją bracia, biskupi katoliccy, Józef i Andrzej Załuscy. Ważną rolę odegrała masoneriamasoneria. W latach 20. XVIII w. Fryderyk August Rutowski założył w Warszawie pierwszą lożę Trzech Braci, a masonami zostali m.in. Adam Kazimierz Czartoryski oraz król Stanisław August Poniatowski.
„Oświecenie katolickie”
Polskie oświecenie często nazywa się „oświeceniem katolickim”. W przeciwieństwie do krajów zachodnioeuropejskich, gdzie tworzyli go ludzie świeccy, jawnie występujący przeciwko Kościołom (katolickim i protestanckim), w Rzeczpospolitej to duchowni katoliccy przeważali w grupie „oświeconych”. Nie podważali oni autorytetu Kościoła, a raczej dążyli do reformy kształcenia przyszłych księży i nauczania wiernych. Wielu głosiło potrzebę łączenia osiągnięć nauki z religią, co miało ich zdaniem powstrzymać szerzący się wśród europejskich elit deizm. Podobną formę oświecenie przybrało w innych krajach katolickich, m.in. w Austrii. Antyklerykalizm bardziej manifestowała szlachta, protestując przeciwko wpływom nuncjusza apostolskiego w Polsce, sądom kościelnym i przywilejom podatkowym kleru.
Mecenat króla
Rozkwit oświecenia na ziemiach polskich przypadł na okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sam władca zainteresował się nim w czasie pobytu we Francji i Anglii w latach 50. XVIII w. i po wstąpieniu na tron wspierał życie literackie i artystyczne, zwłaszcza w stolicy.
Król postawił sobie za cel zmianę mentalności i zachowań szlachty poprzez zwalczanie ideologii sarmackiej i promowanie nowych wzorców. Aby tego dokonać, w 1765 r. wsparł Ignacego Krasickiego, Franciszka Bohomolca i Adama Kazimierza Czartoryskiego w zakładaniu nowego czasopisma o nazwie „Monitor”. Gazeta ukazywała się dwa razy w tygodniu i stanowiła jeden z pierwszych tytułów w języku polskim wydawanych regularnie. Na łamach „Monitora” ukazywały się teksty piętnujące obyczaje i stare przyzwyczajenia: pijaństwo, hazard, próżniactwo, niechęć do rozwiązań płynących z zagranicy, przesąd, fanatyzm religijny. Z drugiej strony autorzy wychwalali projekty reform lansowanych przez warszawski dwór, czyli zniesienie liberum veto, aukcję (powiększenie) armii, wprowadzenie nowych podatków, nadanie większych praw mieszczaństwu, likwidację poddaństwa chłopów, unowocześnienie gospodarki.
Stanisław August Poniatowski ściągał na dwór licznych artystów i inwestował w rozwój malarstwa, rzeźby, muzyki i architektury. Ponadto wspierał ludzi pióra i uczonych. Zlecał im pracę i fundował stypendia, a przez 11 lat, od października 1771 r., organizował słynne „obiady czwartkowe”, nazywane także „mądrymi czwartkami”. Zimą na Zamku Królewskim w Warszawie, a latem w Łazienkach ludzie pióra, artyści i ważni politycy dyskutowali na tematy literackie i filozoficzne, a także społeczne, gospodarcze i ustrojowe. Część utworów, które powstały na potrzeby tych spotkań, ukazała się w tygodniku „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, wydawanym w latach 1770–1777. Działania władcy często naśladowali magnaci, którzy obejmowali mecenatem artystów i pisarzy, jak również przebudowywali swoje pałace i wznosili nowe, tak że ich liczba w Warszawie pod koniec wieku przekroczyła 60. Niemal codziennie odbywały się w nich spotkania towarzyskie, z których część przypominała uczone spotkania u króla na Zamku.
Kto pisał i czytał książki?
W Rzeczpospolitej drugiej połowy XVIII w. sukcesywnie rosło zainteresowanie literaturą, jednak dostęp do książek i prasy miała ograniczona liczba osób. Większość społeczeństwa nie umiała pisać i czytać, dlatego pisma drukowano w niskich nakładach, a ich cena była stosunkowo wysoka. O ile na zachodzie Europy mieszkańcy miast mogli znaleźć darmowe egzemplarze lub posłuchać fragmentów gazet i książek w klubach, towarzystwach literackich czy kawiarniach, o tyle w Rzeczpospolitej tego typu miejsca spotkań upowszechniły się dopiero pod koniec stulecia. Stąd do odbiorców literatury należały przede wszystkim szlachta i bogate mieszczaństwo. Czytelnicy sięgali po tłumaczenia utworów zagranicznych, zwłaszcza francuskich i angielskich, a także po teksty rodzimych autorów, zwykle duchownych, magnatów i osób ze średniozamożnych rodzin szlacheckich. Ze względu na pochodzenie pisarzy i ich czytelników polskie teksty cechuje umiarkowanie w kwestiach społecznych. Większość szlachty nie wyobrażała sobie np. nadania pełni praw politycznych mieszczanom. O prawa dla nich i chłopów najusilniej zabiegali radykalni przedstawiciele polskiego oświecenia: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski.
Siła słowa pisanego
Literatura miała bawić i uczyć, dlatego cechowały ją prostota oraz przejrzystość i klarowność wywodu. Dominowały proste antyczne formy, przede wszystkim dramat, komedia, satyra i bajka. Uznanymi komediopisarzami byli Franciszek Bohomolec i Franciszek Zabłocki.
Zidentyfikuj autorów świeckich i wskaż portret, który na pewno nie był przeznaczony do zawieszenia na ścianie.
W swoich utworach, często wystawianych w warszawskim teatrze, szydzili z sarmackiego oglądu świata, szlacheckiego konserwatyzmu, nadużywania łaciny i mody na cudzoziemszczyznę. Stanisław Trembecki, którego wypromował Stanisław August Poniatowski, specjalizował się w pisaniu bajek i poematów politycznych sławiących dokonania swojego protektora. Bardzo praktyczny wymiar miała poezja biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego, uznawanego za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiego oświecenia. Zasłynął jako autor satyr i bajek wzorowanych na twórczości Francuza Jeana de La Fontaine’a. Ponadto napisał dwa poematy heroikomiczne Myszeida i Monachomachia oraz pierwszą polską powieść obyczajową Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Ukazywał wady ówczesnego społeczeństwa, przede wszystkim duchowieństwa i szlachty, prawił morały, wyśmiewał ciemnotę, zacofanie oraz panującą w Rzeczpospolitej anarchię. Równie utylitarny, a zarazem polityczny wymiar miała twórczość Juliana Ursyna Niemcewicza. W trakcie Sejmu Wielkiego napisał on komedię Powrót posła, w której nakreślił ideał szlachcica – obywatela biorącego pełną odpowiedzialność za sprawy państwowe, przekonanego o konieczności wprowadzenia reform ustrojowych.
Ludzie nauki
Chociaż osiągnięcia polskiej nauki okresu oświecenia nie mogły się równać z sukcesami uczonych na zachodzie Europy, bez wątpienia przeżywała ona swój rozkwit. Kościół katolicki coraz częściej zezwalał na godzenie wiary i nauki, czego wyrazem było np. przyzwolenie na publiczne głoszenie heliocentryzmu – teorii kopernikańskiej, w myśl której Słońce znajduje się w centrum wszechświata, a planety je obiegają. Na zreformowanych uniwersytetach w Krakowie i Wilnie naukowcy rozwijali badania z zakresu nauk ścisłych: matematyki, fizyki, chemii i historii naturalnej.
Przyjrzyj się ubiorom uczonych i określ stan społeczny, z którego wywodziła się większość z nich. Które portrety zdradzają zainteresowania badawcze przedstawionych na nich osób?
Stosunkowo głośno było o braciach Śniadeckich. Jędrzej Śniadecki był uznawany za wybitnego chemika: wydał podręcznik zatytułowany Początki chemii i przyjmuje się, że odkrył pierwiastek o nazwie ruten. Stworzył on podstawy polskiej terminologii chemicznej, m.in. nadał polskie nazwy takim pierwiastkom jak wodór, węgiel, krzem i siarka. Jan Śniadecki zajmował się z kolei matematyką i fizyką. Uznawany jest za pioniera w badaniach nad rachunkiem prawdopodobieństwa w Polsce oraz odkrywcę planetoidy Pallas. Matematyce i fizyce poświęcił się także Marcin Poczobutt‑Odlanicki, który obserwował ruch planet, zwłaszcza Merkurego. W naukach przyrodniczych wyróżnili się pijarzy Józef Herman Osiński i Krzysztof Kluk. Osiński zasłużył się w badaniach z zakresu fizjologii roślin, a Kluk wydał Dykcjonarz roślinny, w którym dokonał klasyfikacji flory występującej na ziemiach polskich. W historii prym wiódł Adam Naruszewicz, autor kilkutomowego dzieła Historia narodu polskiego, opisującego dzieje Rzeczpospolitej od czasów najdawniejszych do koronacji Władysława Jagiełły. Jako pierwszy polski badacz przeszłości przeprowadził analizę szerokiej i różnorodnej bazy źródłowej, starając się (z różnym skutkiem) oddzielić fakty od legend i niepewnych relacji. Na polecenie króla sporządził także kopie dokumentów dotyczących historii Rzeczpospolitej. Obecnie 217 z 230 tomów tzw. Tek Naruszewicza przechowywanych jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Jako że wiele dokumentów nie przetrwało do naszych czasów w oryginale, Teki Naruszewicza zawierają ważne źródła dla współczesnych historyków.
Ćwiczenia
Pełniąc go, szlachcic wywiązywał się ze swoich obywatelskich obowiązków.1. Urząd, 2. Matka, 3. Głowa, 4. Wojsko, 5. Obywatelka, 6. Żona
Chociaż kobieta nie miała praw politycznych, zasługiwała na to miano. 1. Urząd, 2. Matka, 3. Głowa, 4. Wojsko, 5. Obywatelka, 6. Żona
Jeżeli rodzina nie umieściła kobiety w zakonie, zazwyczaj stawała się nią po osiągnięciu pełnoletności. 1. Urząd, 2. Matka, 3. Głowa, 4. Wojsko, 5. Obywatelka, 6. Żona
„… rodziny”. Określenie tradycyjnie zarezerwowane dla męża i ojca.1. Urząd, 2. Matka, 3. Głowa, 4. Wojsko, 5. Obywatelka, 6. Żona
Kobieta zwykle stawała się nią po wyjściu za mąż. 1. Urząd, 2. Matka, 3. Głowa, 4. Wojsko, 5. Obywatelka, 6. Żona
Zapoznaj się z tekstami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenie.
Źródło A
Katechizm moralny dla uczniów Korpusu KadetówP[ytanie]: Co jest Kadet?
O[dpowiedź]: Jest to człowiek młody dobrze urodzony, oddany pod dozór osób, którzy obyczaje jego kształcić, rozum polerować, i wiadomościami zdobić powinny, na to aby go uczyniły godnym zaszczytu szlachetnego urodzenia.
P: Pod jakim gatunkiem karności zostaje Kadet?
O: Żołnierskiej.
P: Czy dla tego aby każdy wstąpił w stan żołnierski?
O: Nie. Każdemu wolno ten stan obrać, który mu skłonność i sposobność wyznaczy; i tym końcem wprowadzone są w tym Zgromadzeniu nauki do wszystkich sposobiące stanów; karność zaś żołnierska obrana, bo najporządniejsza i najszlachetniejsza.
P: Jaki powinien być Kadet?
O: Powinien mieć miłość, bojaźń Boga i przywiązanie do religii przed oczyma; powinien ojczyznę swą kochać i jej dobro nade wszystko, i sposobić się do tego, aby się mógł poświęcić na jej usługi; powinien być cnotliwy, pełen poszanowania dla zwierzchnich, dobroczynności i afektu dla równych, względu dla niższych.
Źródło: Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów, [w:] Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiey: zbiór pism tyczących się moralney edukacyi wychowania Szkoły Rycerskiey przez Adama Czartoryskiego w roku 1774 ułożone, Warszawa 1824, s. 1–2.
Źródło B
Drugi list Imć Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córekZ ust [matki] powinny te przymioty i te wiadomości, które je [córki] w dobie przyzwoitej uczynią, żonami, matkami, obywatelkami, paniami dobremi, że dobra żona wspólnicą staje się wszystkich zachodów zdarzyć mogących się w stadle, że dzielić powinna z mężem ciężar domowego gospodarstwa, że gospodarstwo nie na skrzętności, nie na zrzędzie, lecz na pomiarkowaniu i na rządzie dobrym się zasadza, że chcąc rzeczy mieć w dokładnym ułożeniu, trzeba się pilnie uczyć rachuby, znać się na rejestrach, znać się na cenie rzeczy, że przed zabrnieniem w długi chronić się nade wszystko należy, wystrzegać się tudzież owej niepomiarkowanej żądzy dogodzenia najmniejszym, choć nader kosztownym, zachceniom; [...] źle ten bowiem uczy, kto sam źle umie. Znać im należy, i z zapaleniem nawet cenić, obywatelstwo, męstwo, zdatność do usług publicznych, charakter ściśle poczciwy, i przymioty słodycz społeczności stanowiące; z synów bowiem swoich winne są stawić ojczyźnie najużyteczniejszych obywatelów, a z córek matki godne i sposobne do wychowywania obywatelów.
Źródło: Adam Kazimierz Czartoryski, Drugi list Imć Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córek, Warszawa 1781, s. 31–33.
Słownik 1
zespół pałacowo‑ogrodowy; letnia rezydencja Stanisława Augusta Poniatowskiego, położona w Ujazdowie (współcześnie część warszawskiej dzielnicy Śródmieście)
(franc. maçonnerie) inaczej wolnomularstwo; powstała w Wielkiej Brytanii na początku XVIII w. i szybko rozprzestrzeniła się w Europie i Ameryce; była to organizacja tajna i elitarna (skupiająca arystokratów, zamożnych mieszczan, uczonych, ludzi wolnych zawodów); bracia masoni i mniej liczne siostry masonki dążyli do zrealizowania oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa; wierzyli, że ich ruch przyczyni się do odbudowy moralnej świata; ważne były dla nich dokształcanie się, wspieranie edukacji biednych i działalność charytatywna; ze względu na swój liberalizm, antyklerykalizm i kosmopolityzm popadli w konflikt z Kościołami, które obawiały się osłabienia swojej pozycji w społeczeństwie
(z gr. anti – (na)przeciw i klerikos – mający władzę religijną) wrogość, niechętny stosunek do udziału duchownych w życiu społecznym i politycznym
w XVIII‑wiecznej Rzeczpospolitej prywatna szkoła ogólnokształcąca, najczęściej żeńska i zwykle z internatem
dłuższy utwór wierszowany, łączący podniosły styl z błahą, przyziemną tematyką; osiągnięty w ten sposób komizm ma na celu zwrócenie uwagi odbiorcy na poruszane problemy
ideologia, obyczaje i styl życia polskiej szlachty od schyłku XVI do połowy XVIII w.; opierał się na tzw. micie sarmackim, według którego fragment Rzeczpospolitej był częścią starożytnej Sarmacji, a stan szlachecki wywodził się z zamieszkujących te tereny bitnego ludu Sarmatów; rozkwit kultury sarmackiej przypadł na epokę baroku; przejawiała się ona w szlacheckiej dumie ze starożytnych korzeni, ożywiała mocarstwowe zapędy i propagowała ideał mężnego szlachcica‑rycerza, przywiązanego do swoich wolności i przywilejów, drugiej strony promowała ideał szlachcica‑ziemianina, który wojaczkę zamienia na obowiązki gospodarskie; sarmatyzm zakładał również pełną barokowych rytuałów religijność i umacniał przekonanie o Polsce jako „przedmurzu chrześcijaństwa”, broniącego Europę przed zalewem niewiernych; Sarmaci byli pewni siebie i zwykle stawiali się ponad inne narody, co do zasady żywiąc niechęć do wszelkich nowinek z zagranicy
(z łac. satira) utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne itd.
opieka bogatych miłośników sztuki lub literatury nad twórcami, najczęściej w postaci pomocy finansowej; nazwa wywodzi się od imienia Mecenasa, opiekuna pisarzy rzymskich z I w. p.n.e.