Mapa - rozbiory Polski i zyski terytorialne państw zaborczych

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1772 roku przez:

• Rosję: województwa: inflanckie, mścisławskie, cześć witebskiego i połockiego;

• Austrię: województwa: ruskie, bełskie, część krakowskiego i sandomierskiego;

• Prusy: województwa: chełmińskie, malborskie, pomorskie, cześć inowrocławskiego i kaliskiego.

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1793 roku przez:

• Rosję:

• województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, część wołyńskiego, brzesko‑litewskiego i wileńskiego;

• Prusy:

• województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, cześć mazowieckiego i rawskiego, ziemia dobrzyńska, Gdańsk, Toruń.

Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1795 roku przez:

• Rosję: Kurlandia, większość Litwy, część Białorusi i Wołyń;

• Austrię: pozostała część Małopolski z Krakowem, ziemia lubelska i część południowego Mazowsza

• Prusy: część Mazowsza z Warszawą, część Litwy i Podlasie.

W warstwie Przyczyny wewnętrzne znajduje się tekst: Przyczyny wewnętrzne składają się na spectrum nierozwiązanych problemów z funkcjonowaniem państwa i jego centralnych organów władzy w kontekście przeobrażeń prawno‑ustrojowych w świecie. Wiążą się z mało dynamiczną strukturą polskiego społeczeństwa, które w związku z tym nie potrafiło przygotować się do przeobrażeń charakterystycznych dla zainicjowanej w XVIII wieku w Europie rewolucji przemysłowej i pozostawało w stanie stagnacji, osłabiając gospodarkę i życie kulturalne.

Kulturowe:

• upowszechnienie ideologii oświecenia,

• pojawienie się i rozwój lóż masońskich,

• zeświecczenie rodzimej oświaty po kasacie jezuitów w 1773 roku,

• liberalizacja obyczajów (wzrost liczby jawnych domów publicznych, salonów gier hazardowych, punktów wróżbiarstwa).

Gospodarcze:

• regres w technice i produkcji rolnej,

• upadek handlu zbożem‑przejęcie polskich rynków zbytu przez Anglię i Rosję,

• punktowe przechodzenie na sadownictwo i ogrodnictwo na terenach podmiejskich,

• słaby rozwój handlu rzecznego i morskiego (spław drewna i kopalin),

• agraryzacja miast,

• powolny rozwój przemysłu wydobywczego i manufaktur towarów luksusowych.

Społeczne:

• zapaść demograficzna (zmniejszanie się liczby ludności),

• odpływ ludności miejskiej na wieś (rzemiosło przesuwa się do latyfundiów),

• magnaci zasiedlają miasta, budują pałace i rozległe parki krajobrazowe,

• pojawia się inteligencja typu urzędniczego w miastach,

• sekularyzacja klasztorów kontemplacyjnych,

• klasztory czynne przenoszą się do miast (przejmują szpitale, przytułki, domy pracy),

• rozwarstwienie szlachty (podział szlachty na posesjonatów, zaściankowych i gołotę),

• wzrost znaczenia Żydów jako dzierżawców w dobrach magnackich.

Polityczne (ustrojowe):

• decentralizacja władzy państwowej (wzrost znaczenia sejmików ziemskich),

• decentralizacja skarbowości (rozwój ceł prywatnych kosztem cła generalnego),

• regres parlamentaryzmu wskutek liberum veto,

• wzrost znaczenia hetmanów przy osłabianiu narodowych sił wojskowych  (niedobory kadrowe, brak regularnego żołdu),

• konfederacje przeciwko królom,

• wpuszczenie na tron nieprzychylnej Polsce dynastii saskiej,

• konflikty między rodami magnackimi, mające charakter prywatnych wojen.

W warstwie Przyczyny zewnętrzne znajduje się tekst: Przyczyny zewnętrzne są pochodną niechęci wobec republikańskiej Polski, której mentalność nie przystaje do obowiązującej w XVIII wieku ideologii. W kontekście oświeceniowych koncepcji absolutystycznego państwa, które opiera się na racjonalizmie i tolerancji Polska jawi się sąsiadom jako rozsadnik kontr wartości: zacofania i katolickiego fanatyzmu. W Europie upowszechnia się za Fryderykiem II przekonanie o Polakach jako „Irokezach Europy”, których należy cywilizować. Kolonizacja Polski ma zapobiec szerzeniu się w Europie rzekomej ciemnoty, którą reprezentuje wszystko, co tradycyjne i opierające się zmianom ideologicznym. Rzeczpospolita nie ma faktycznie sojuszników. Przychylnie nastawione do niej Imperium Osmańskie (Turcja) również przechodzi kryzys, traci część swojego terytorium i nie jest w stanie wspomóc Polski otoczonej przez związanych sojuszami sąsiadów.

W odniesieniu do sytuacji społecznej:

• upowszechnienie ideologii oświeceniowej wśród różnych grup społecznych,

• nacisk na tolerancję rozumianą jako sprzeciw wobec katolicyzmu,

• zmiana koncepcji wolności (nie jest wolnym ten, kto jest bardziej swobodny w działaniach, ale ten, którego działania są bardziej niezależne od wpływów jego mentalności),

• rozszerzenie znaczenia obywatelstwa z grup przynależności do grup kontroli (obywatelem nie jest tylko ten, który przynależy do danego państwa, ale każdy, którego może kontrolować państwo, np. przez system policyjny czy administracyjny).

W odniesieniu do sytuacji politycznej:

• pojawienie się absolutyzmu oświeceniowego jako ideologii wiodącej w Europie,

• upadek tradycyjnej dyplomacji międzypaństwowej na rzecz koalicji dyplomatycznej państw powiązanych sojuszami politycznymi,

• zmiana charakteru kolonializmu z ekspansjonistycznego dążenia do powiększenia granic w program misji cywilizacyjnej (zaprowadzenia nowych porządków),

• upowszechnienie koncepcji „armii pokoju”, związanej ze zmianą charakteru sił zbrojnych, które przejmują rolę stabilizacyjną: celem armii staje się nie tyle opanowanie militarne jakiegoś terenu, co jego zasiedlenie oddziałami zbrojnymi i przejęcie kontroli nad społeczeństwem.

W pierwszej warstwie Szkoła Krakowska znajduje się tekst: Szkoła krakowska powstała w opozycji do romantycznej historiografii uprawianej m.in. przez Joachima Lelewela. Spoglądała bardzo krytycznie na dzieje Polski, podkreślając, że rozbiory nie były efektem działań nikczemnych sąsiadów, ale przede wszystkim wynikiem „błędów narodu”, zwłaszcza wadliwego ustroju, anarchii, prywaty i braku poszanowania władzy państwowej wśród szlachty. Historycy szkoły krakowskiej pesymistycznie patrzyli na możliwość odzyskania niepodległości, uważając, że mentalnie Polacy nie są w stanie jej uzyskać bez pomocy zewnętrznej. Podejmowane przez nich wysiłki w tej materii zawsze kończyły się niepowodzeniem, gdyż w naturze polskiej jest pierwiastek destrukcji, który uniemożliwia Polakom funkcjonowanie jako byt suwerenny. Historycy szkoły krakowskiej rozwinęli na bardzo wysokim poziomie warsztat badawczy, poświęcali wiele uwagi doskonaleniu metod wydawania źródeł, głównie dokumentów i pism dyplomatycznych. Koncentrowali uwagę na poznawaniu i wyjaśnianiu organizacji państwa w czasach średniowiecznych i nowożytnych. Gromadzenie tej wiedzy służyło tzw. polityce historycznej, czyli stworzonej przez twórców szkoły krakowskiej umiejętności wyciągania z przeszłości informacji istotnych dla aktualnych działań politycznych. Kształtowało to przekonanie historyków szkoły krakowskiej odnośnie aktywnego uprawiania historii. Ich zdaniem historyk nie może być bezstronny, musi być zaangażowany, najlepiej politycznie lub społecznie. Większość badaczy tej szkoły miała poglądy konserwatywne i sympatyzowała z krakowskimi lojalistami, czyli „stańczykami”. Historycy szkoły krakowskiej dzielili się na starszych i młodszych badaczy. Pierwsze pokolenie twórców reprezentowali: Walerian Kalinka i Józef Szujski, a kolejne Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka.

W drugiej warstwie Szkoła Warszawska znajduje się tekst: Szkoła warszawska opierała się na krytycznych analizach materiałów źródłowych o innej proweniencji niż dokumenty. Były to w większości materiały statystyczne i akta skarbowe. Badania koncentrowały się na dziejach polskiego parlamentaryzmu i opisywały funkcjonowanie aparatu urzędniczego dawnej Polski. Zwracano uwagę na niespotykaną w innych krajach organizację ustroju typu republikańskiego, która mimo swoich wad stale wykazywała postęp i ewolucję w stronę sprawnych instrumentów władzy publicznej. Historycy warszawscy nie negowali zewnętrznej słabości Polski przedrozbiorowej, ale uważali za niesprawiedliwość upadek państwa, które odradzało się w czasach stanisławowskich i było zdolne do samodzielnego funkcjonowania. Ich zdaniem właśnie umiejętność Polaków kierowania państwem w sytuacjach kryzysowych była dla sąsiadów nie do zaakceptowania, gdyż nie byli w stanie takim organizmem sami zarządzać i stąd dążyli do jego unicestwienia m.in. wykorzystując skorumpowanych magnatów. Historycy warszawscy opracowali tzw. teorię odrodzenia w upadku, w myśl której u schyłku dawnej Rzeczypospolitej dokonały się we wszystkich dziedzinach życia zmiany pozytywne, mające charakter głębokich zmian mentalnych w reakcji na stare wady i przywary. Dalszy pomyślny byt i kontynuacja tych zmian zostały drastycznie przerwane przez sąsiadów, dlatego celem odzyskania niepodległości polskie społeczeństwo musi dalej podążać drogą postępu i modernizacji. Im większa będzie przewaga polskiej myśli społecznej i politycznej nad działaniami zaborców, tym szybciej i pewniej przyjdzie niepodległość. Optymistyczna wizja dziejów Polski wynikała w środowisku historyków warszawskich z przekonania, że istnieją w narodzie siły wewnętrzne zdolne do wybicia go na samodzielność bez uciekania się do zewnętrznej pomocy sojuszników.

W trzeciej warstwie Przyczyny wewnętrzne (odśrodkowe) znajduje się tekst: Przyczyny wewnętrzne (odśrodkowe):

• słaba monarchia,

• decentralizacja władzy publicznej,

• liberum veto,

• wadliwy system skarbowy,

• zła organizacja wojska.

W czwartej warstwie Przyczyny zewnętrzne (dośrodkowe) znajduje się tekst: Przyczyny zewnętrzne (dośrodkowe):

• układy między sąsiadami Polski odnośnie jej suwerenności i rozbioru terytorialnego,

• niechęć Europy, zwłaszcza Francji, do osłabiania Turcji kosztem roszczeń rosyjskich i austriackich,

• oddziaływanie doktryny niwelowania „starych porządków” na decyzje polityczne oświeceniowych monarchii,

• zagrożenie jakobinizmem i jego wpływem na polską scenę polityczną,

• niechęć masonerii do krajów katolickich i społeczeństw fundamentalistycznych.