Sejm Wielki. Konstytucja 3 maja

Jesienią 1788 r. posłowie i senatorowie zjechali do Warszawy na obrady, które pod węzłem konfederacji miały trwać aż cztery lata, a ich owoce sprawiły, że sejm ów nazwano Sejmem Wielkim. Jego marszałkami zostali opozycjoniści: Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. W izbie poselskiej wyodrębniło się kilka ugrupowań. Z czasem przewagę zdobyli zwolennicy reform – w trakcie sejmowych obrad udało się m.in. zwiększyć liczebność wojska, a także uchwalić prawo o miastach, zwiększające prawa mieszczan. Jednak najbardziej znaczącym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja, powszechnie uznawanej za pierwszą nowoczesną konstytucję w Europie.

R122XE2ebS2FF

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Sejm Wielki na tle polskiej tradycji parlamentarnej. Konfederacja sejmowa”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Sejm Wielki na tle polskiej tradycji parlamentarnej. Konfederacja sejmowa”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R122XE2ebS2FF

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Sejm Wielki na tle polskiej tradycji parlamentarnej. Konfederacja sejmowa”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Rosja wobec polskich reform

Znaczącym osiągnięciem okresu po pierwszym rozbiorze, była odbudowa dochodów skarbu królewskiego. Polegała ona przede wszystkim na sprawniejszym zarządzaniu królewszczyznami i racjonalizacji systemu dzierżaw. Oczywiście nadal starostwa królewskie odgrywały istotną rolę w budowie „stronnictwa pro‑królewskiego”.

Ambasador Katarzyny II, Stackelberg z konsekwencją i premedytacją rozbijał stronnictwo króla, który nie potrafił wyrwać się spod jego wpływów. Niemniej jednak przy rosyjskim wsparciu udało się przeprowadzić niektóre zmiany (często wbrew intencjom protektora), ale też tak ważna sprawa jak kodyfikacja Zamoyskiego na sejmach 1778 i 1780 r. upadła. Została zaatakowana przez zmanipulowanych przez Stackelberga członków opozycji, uznawanych przy tym za ludzi światłych i przyjaciół króla, jak Antoni Tyzenhauz.

W latach 1788‑1792 polska scena polityczna uległa znacznemu podziałowi. Dyskusje nad kształtem ustroju były prowadzone pomiędzy trzema stronnictwami: stronnictwem patriotycznym, stronnictwem dworskim oraz stronnictwem hetmańskim.  Stronnictwo patriotyczne domagało się reform. Dążyło do zerwania związków z Rosją i szukało oparcia w Prusach. Na czele stronnictwa stali Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski. Stronnictwo dworskie natomiast było skupione wokół osoby króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego członkowie dążyli do przeprowadzenia zmian w państwie poprzez wzmocnienie władzy wykonawczej,
lecz bez naruszania sojuszu z Rosją. Przedstawicielami „złotej wolności szlacheckiej” byli przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego, którzy na każdym kroku podkreślali swoje przywiązanie do tradycji ustrojowej Rzeczpospolitej. Opowiadali się przeciwko reformom, które uderzały w wolność szlachecką. Blisko współpracowali z rosyjskimi ambasadorami. Dążyli do przywrócenia nieograniczonej dominacji magnaterii. Rosjanie umiejętnie budowali to stronnictwo opozycyjne wobec króla i reform (wcześniej antyrosyjskie). Na jego czele stali Stanisław Szczęsny Potocki oraz Franciszek Ksawery Branicki. Ten ostatni ożenił się z Aleksandrą Engelhardt, siostrzenicą wpływowego ministra rosyjskiego Potiomkina, a w rzeczywistości
– ponoć – nieślubną córką jego i carycy Katarzyny II. Pewnym jest jednak, że Branicki zyskał wielki posag i dobra ziemskie na Ukrainie, które po rozbiorach znalazły się w granicach Rosji.

R1GOYJhw3QW2H

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku ukazanego od pasa w górę. Po środku głowy jest łysy, po bokach ma włosy. Ma na sobie brązowy płaszcz z czarną szarfą przewieszoną przez lewe ramię. Pod szyją ma order w kształcie krzyża. Tło jest ciemne.

RAlXkaVM5ccQR

Portret kobiety, która ma jasną karnację, lekki uśmiech, długie kręcone, spływające na ramiona włosy. Na głowie ma turban z dużą broszka przypiętą pośrodku. Ubrana jest w suknię z dekoltem i długimi rękawami, na której ma założony czerwony szal. Na nadgarstkach obu rąk ma złote łańcuszkowe bransolety. Na szyi naszyjnik. W tle z lewej strony widać wazon opleciony bluszczem.

R10LjfEdgJ5rV

Na obrazie młoda kobieta w długiej jasnej sukni. Ma bujną fryzurę, a lewą dłonią trzyma włosy. Przez jej prawe ramię przechodzi szarfa. Jest okryta szatą, która jest zawieszona na obu rękach. Spod sukni wystają pantofle. Po prawej stronie obrazu widać popiersie starszej kobiety. W tle widać zbiornik wodny z brzegami, gdzie są drzewa i budynek.

Zwołanie sejmu w 1788 r.

W 1787 r. w Kaniowie doszło do spotkania Katarzyny II ze Stanisławem Augustem Poniatowskim. Król usiłował zjednać carycę do swoich planów udziału Rzeczpospolitej w zbliżającej się konfrontacji z Turcją. Obiecywał sobie symboliczne zyski terytorialne, np. port nad Morzem Czarnym, ale ważniejsza byłaby zgoda rosyjskiego protektora na reformy. Postulowano bowiem utworzenie czterdziestotysięcznej armii, co wymagało zmian w prawie, które pozwoliłyby zapewnić środki na jej utrzymanie.

Rosja, która już w 1780 r. wycofała z Rzeczpospolitej swoje wojska, nie chciała jednak aż tak daleko idących zmian i wzmocnienia sąsiada. Wprawdzie wcześniej władczyni konferowała z magnackimi przeciwnikami króla (Potockim i Branickim),
ale ostatecznie teoretycznie poparła Poniatowskiego z takimi jednak warunkami, które należało uznać za klęskę królewskich planów – zgoda na dwunastotysięczny korpus, ale pod dowództwem hetmana Branickiego. Przy okazji uzyskano też aprobatę dla idei zwołania skonfederowanego sejmu, który miał zaaprobować przymierze.

W dniu 7 października 1788 r. rozpoczął obrady sejm, który do historii przeszedł pod nazwą „Sejm Wielki”.

R1PSbeIZu7noI

Obraz przedstawia odpłynięcie Katarzyny II z Kaniowa w 1787 roku. Na pierwszym planie widać brzeg szerokiej rzeki i w dolnym lewym rogu obrazu duże drzewo. Na brzegu stoją zgromadzeni ludzie i kareta ze stangretem. Od brzegu odbija łódź wiosłowa, w której z przodu siedzą wioślarze z tyłu grupa ludzi. W głębi na rzece widać łodzie i drugi brzeg. Niebo jest lekko zachmurzone.

ROHDd8rO115IV

Na obrazie oblężenie twierdzy. Z prawej strony nacierają żołnierze w ciemnych mundurach. Przez pierś przechodzą jasne szarfy. Mają wysokie buty. Jeden z żołnierzy ma podniesioną czapkę i szablę do góry, a dwóch żołnierzy gra na bębnach. Żołnierze przechodzą przez okopy, które są najeżone balami drewnianymi. Wśród okopów trupy. Z lewej strony także nacierają żołnierze. W środku bronią się żołnierze,. W centrum są konie i sztandar. W tle widać uszkodzone mury miejskie oraz wieżę meczetu.

Pierwsza kadencja i sojusz z Prusami

Marszałkiem sejmu został Stanisław Małachowski (marszałek koronny) oraz Kazimierz Nestor Sapieha (marszałek litewski) – sejm był konfederacją, stąd dwóch marszałków. Kolejną zmianą w obradach było limitowanie sejmu, który miał działać znacznie dłużej niż zwyczajowe 6 tygodni, choć o „sejmie nieustającym” (bez limitu czasu trwania) początkowo nikt nie myślał.

Tymczasem w Polsce zapanowała patriotyczna euforia sprytnie podsycona przez dyplomację pruską. W celu zablokowania sojuszu rosyjsko‑polskiego, który upodmiotawiał Rzeczpospolitą na arenie międzynarodowej, zaproponowano podpisanie sojuszu polsko‑pruskiego. Zawarto go 29 marca 1790 roku.

Zaangażowana na froncie tureckim Rosja nie protestowała, zdając sobie zresztą sprawę, że Berlin po doświadczeniach wojny siedmioletniej z pewnością nie zdecyduje się na konfrontację z Petersburgiem, zwłaszcza w obronie Rzeczpospolitej. Na fali patriotycznych nastrojów sejm uchwalił aukcję (czyli powiększenie) wielkości armii do 100 tysięcy. Oczywiście nie wskazano, skąd wziąć pieniądze na jej utrzymanie, a i obsadzenie dowództwa natychmiast wywołało spory. Jednocześnie zaczęto likwidować kolejne symbole „zniewolenia”. Po powiększeniu armii, zdecydowano się na likwidację znienawidzonej Rady Nieustającej (19 stycznia 1789 r.). Zabrakło więc władzy wykonawczej, a sprawowanie jej przez sejm było niemożliwe choćby z powodu jego liczebności. Zrodziła się zatem potrzeba całościowych regulacji, co zapewnić miała Deputacja do opracowania form rządu. Zostały przygotowane „Zasady do poprawy rządu” (napisane przez Ignacego Potockiego w grudniu 1789 r.). Na tej podstawie, niewielka grupa osób z królem na czele (Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj i Scipione Piattoli - sekretarz królewski) przystąpiła do przygotowywania stosownego dokumentu.

R1OyUim5P3312

Na obrazie Marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski. Mężczyzna na głowie ma białą perukę z lokami nad uszami, ciemne brwi i oczy, wydatny nos. Ubrany jest w długi niebieski żakiet podbity czerwonym materiałem zapinany na duże guziki. Widać czerwony kołnierz i mankiety. Spod rozpiętego żakietu wystają białe spodnie i kamizelka zapinana na złote guziki. Pod szyją koszula przewiązana chustą. Przez lewe ramię jest przepasany szarfą. Ma dwa przypięte ordery: z lewej strony i na szarfie, pośrodku na wysokości piersi. Pod pachą trzyma trójkątny kapelusz. W lewej dłoni szpada w prawej laska marszałkowska. Za marszałkiem w tle fragmenty dwóch kolumn i zwieszające się kotary.

Rq3nKmrqj8apU

Na obrazie Marszałek Sejmu Wielkiego Kazimierz Nestor Sapieha. Mężczyzna ma ciemne kręcone włosy. Ubrany jest w strój szlachecki. Biały żupan, od kołnierza do pasa zapinany na drobne guziki na to ma założony czarny kontusz. W pasie jest zawinięty ozdobnym, szerokim haftowanym materiału zawiązanym na brzuchy. Na prawym ramieniu przepasany szarfą zawiązaną w okolicach pasa i przypiętym w tym miejscy orderem. W prawej dłoni trzyma laskę marszałkowską w lewa ma schowana za pas. Marszałek opiera się łokciem o półkę. Tło obrazu jest ciemne.

RtPbfrmC7IEX9

Na portrecie Król Stanisław August Poniatowski. Ukazany jest bokiem z twarzą zwróconą w kierunku widza. Na głowie ma siwą perukę z lokami sięgającymi połowy ucha. Ma wyraźnie zarysowane ciemne brwi i oczy. Ubrany jest w  w brązową marynarkę rozpiętą pod szyją, spod niej widać białą koszulę z podniesionym kołnierzykiem i żabotem. Król przepasany jest przez lewe ramię niebieską szarfą. Na piersi ma przypięte dwa ordery , pośrodku pod żabotem i po lewej stronie. Tło jest ciemne, nieco rozjaśnione wokół głowy króla.

RvpVISMie5G2H

Na portrecie Ignacy Potocki. Mężczyzna jest przedstawiony na owalnym, ciemnym tle. Na głowie ma siwą perukę z lokami do połowy uszu. Ubrany jest w niebieską marynarkę z kołnierzem i listwą z gronostajów ( białe futro z ciemnymi fragmentami). Pod szyją wystaje kołnierz koszuli z żabotem. Na lewej piersi ma order. Widać ozdobne zapięcia dla guzików.

RgXcDmW9rPQzH

Na obrazie młody mężczyzna w peruce. Jest ubrany w ciemną szatę z dwoma orderami. Na jednym jest orzeł, a na drugim krzyż. Pod szyją ma sukno składające się z dwóch pasków biegnących w dół. Tło jest ciemne.

R1AnMk6HDap45

Na obrazie mężczyzna ustawiony jest lewym bokiem, z twarzą zwróconą w kierunku widza. Ma dość młodą twarz, falowane włosy tylko z tyłu głowy. Na ramionach ma czarny udrapowany materiał spod, którego widać fragment białej koszuli bez kołnierza. W lewej dłoni ma zwinięty rulon papieru. Tło jest ciemne.

Druga kadencja – w stronę konstytucji

W lipcu 1789 r. we Francji rozpoczęły się wydarzenia, nazywane potem Rewolucją Francuską,  z pozoru nie mające nic wspólnego z tym, co działo się nad Wisłą. Jednak zwołanie w listopadzie 1789 r. przez prezydenta Warszawy Jana Dekerta reprezentantów 141 miast królewskich nie mogło nie budzić skojarzeń z rewolucyjnym Paryżem. W słynnej „czarnej procesji” 2 grudnia zaniesiono na Zamek Królewski petycję z żądaniami zmian sytuacji mieszczan.

Zbiegło się to z upłynięciem jesienią 1790 r. dwuletniego okresu funkcjonowania sejmu. Chociaż nie stosowano się do wynikających z artykułów henrykowskich ograniczeń czasu trwania obrad sejmu, to jednak co dwa lata winien on być zwoływany. Ponieważ uznano, że dla zachowania ciągłości prac reformatorskich sejm musi trwać dalej, do jego składu dołączono tylko kolejnych wybranych na sejmikach posłów. Zdecydowana większość elektów opowiadała się za reformami, czego potwierdzeniem było przyjęcie 18 kwietnia 1791 r. prawa o miastach. Spełniono tym samym większość postulatów uczestników czarnej procesji. Kolejnym sukcesem było zreformowanie sejmików, z których usunięto gołotę – łatwo i chętnie wykorzystywane przez magnaterię narzędzie destabilizacji. Po tych uchwałach ogłoszono przerwę w obradach w związku ze świętami Wielkiejnocy. Większość posłów rozjechała się do domów.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja

Obrady sejmu miały zostać wznowione 5 maja 1791 r., jednak zwolenników reform dyskretnie zawiadomiono o konieczności przyjazdu dwa dni wcześniej.

Była to zwyczajna ustawa sejmowa zwana w polskiej praktyce parlamentarnej „konstytucją”. Jej charakter i treść zbiegły się jednak z określeniem, które w europejskiej teorii ustrojowej nadawano słowu „konstytucja”.

R1XoXrA0s2FXH

Na obrazie tłum ludzi na bocznej ulicy Warszawy. Dwóch mężczyzn nosi na barkach mężczyznę w peruce, który ma uniesioną prawą rękę i trzyma w niej dokument. Przed nim siedzi na bruku mężczyzna, który opiera prawą dłoń o bruk za plecami, a lewą trzyma chłopca. Zanim mężczyzna z uniesionymi dłońmi. Za niesionym mężczyzną tłum ludzi, sztandary, żołnierze, żołnierz na koniu. Po lewej stronie obrazu schody i siedząca kobieta pod baldachimem. Przed nią mężczyzna w płaszczu i czapce. Wokół niej pełno ludzi, w tym kobiety. Przed schodami żołnierz podpierający się o swoje biodra i mężczyzna w peruce. W tle widać Zamek Królewski.

RMpqvMe1bDY7Z

Na obrazie ludzie zgromadzeni na ulicy. Po lewej stronie jest tron, na którym siedzi mężczyzna w peruce i wysokich butach (do kolan). Przed nim stoi mężczyzna z uniesionymi dłońmi. Obok człowieka na tronie stoi dwóch żołnierzy z w czapkach z piórem. W pierwszym rzędzie siedzą osoby, w kolejnych stoją. W tle widać kolumny i okna.

Zamiany instytucjonalne i społeczne

Konstytucja oficjalnie nosiła nazwę „Ustawa Rządowa” i składała się z 11 artykułów,
a jej integralną częścią były przyjęte wcześniej prawa o miastach i sejmikach. W pierwszych artykułach precyzowano system społeczny, jaki miał obowiązywać w kraju, tzn. opisano poszczególne stany. Na tym polu wydawała się ona dużo mniej postępowa niż konstytucja Stanów Zjednoczonych oraz nieco późniejsza konstytucja rewolucyjnej Francji (3 września 1791 r.). Rzeczpospolita miała pozostać państwem stanowym, a zatem nie wprowadzono podstawowego postulatu oświecenia, że ludzie są z urodzenia sobie równi.

Kolejne rozdziały precyzowały ustrój polityczny, który opierał się na monteskiuszowskim trójpodziale władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Prawa stanowić miał sejm składający się z dwóch izb: poselskiej i senatu z królem na czele. Zniesiono liberum veto, wprowadzono głosowania większością, sejm miał być permanentny, tzn. posłów wybierano na dwa lata, i byli oni w tym czasie reprezentantami narodu, czyli nie mogli być ograniczani instrukcjami. W skład izby wchodziło 24 plenipotentów miast.

Władza wykonawcza składała się z króla oraz tzw. Straży Praw z komisjami. Rola króla na polu władzy wykonawczej została wzmocniona. Zniesiono wolną elekcję wprowadzając dziedziczność tronu w rodzie Wettinów.

Władza sądownicza pozostała stanowa, a zatem była odrębna dla poszczególnych stanów. Zapowiadano wprawdzie powszechną kodyfikację prawa, ale był to postulat i sprawa przyszłości.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

R1Qy8GJGM3hy0

Na obrazie trzy osoby. W zbroi stoi mężczyzna, na głowie ma perukę z lokami nad uszami. Przez jego lewe ramię przechodzi niebieska szarfa, na lewym ramieniu zarzucone czerwone sukno. Za prawe ramię trzyma go siedzące dziecko na kamiennym stole. Dziecko opiera swoje prawe przedramię o hełm. Za dzieckiem jest młodzieniec, który swoją lewą dłoń opiera na lewym ramieniu dziecka.

R146RlNyjeq601

zadanie interaktywne

Ćwiczenie 2

R1RXMZWaHeg2Z

Obraz przedstawia park. W środkowej części szeroka, wijąca się aleja parkowa, po której idzie dwóch mężczyzn w czerwonych strojach. Po obu stronach alei rosną wysokie drzewa iglaste i liściaste. Drzewa nasadzone są nieregularnie. W tle na postumencie rzeźba, obok dwie niewyraźne postacie. Z lewej strony za drzewami fragment rzeki. Z prawej częściowo zasłonięta przez drzewa budowla parkowa. Niebo pogodne.

R1avgW50dHnUh1

zadanie interaktywne

Przyjrzyj się dokładnie obrazowi przedstawiającemu dawny widok parku. Wskaż zdania prawdziwe.

• Ścieżki i drogi są proste tworząc osie widokowe.
• Ścieżki i drogi wiją się wśród otwartych i zarośniętych przestrzeni.
• W parku rozlokowane są liczne niewielki budynki i wolno stojące rzeźby.
• Woda malowniczo wkomponowana jest w przestrzeń.
• Obszary trawników i nasadzeń oraz pojedynczych skupisk drzew przenikają się i są nieregularne.

R8yJubszc8y78

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Czy Konstytucja 3 Maja była legalna?”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Czy Konstytucja 3 Maja była legalna?”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R8yJubszc8y78

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Czy Konstytucja 3 Maja była legalna?”. Następnie pojawia się dr Robert Kołodziej – historyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Mężczyzna o zaczesanych do tyłu włosach, w okularach i w białej koszuli. Za nim ciemne tło. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr Robert Kołodziej, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”, wrzesień 2014.

Słownik