Rola Polaków w epopei napoleońskiej lat 1797‑1815
Legiony Polskie we Włoszech
Gdy Jan Henryk Dąbrowski jesienią 1796 roku przedstawił francuskiemu Dyrektoriatowi projekt zorganizowania polskich oddziałów, w pierwszej chwili spotkał się z odmową. Konstytucja republiki francuskiej zabraniała cudzoziemcom służby w armii tego kraju. Zachęcono go jednak do sformowania wojska na terenie jednego z państw sprzymierzonych z Francją i polecono udać się na Półwysep Apeniński, gdzie przebywał Napoleon Bonaparte. Sprawy Polaków nie były obce młodemu generałowi, ponieważ miał w swoim otoczeniu adiutanta Józefa Sułkowskiego, którego bardzo cenił. Napoleon umiał trafnie ocenić korzyści płynące z polskiej oferty.
1797 utworzenie polskich legionów we Włoszech,
1807 utworzenie księstwa Warszawskiego, konstytucja, zniesienie niewoli osobistej chłopów,
1809 wojna z Austrią,
1812 wyprawa na Moskwę u boku Napoleona.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1b2A5LhouXrh
Film opowiadający o powstaniu Legionów Polskich we Włoszech oraz o ich walce.
Rozstrzygnij, czy oddziały polskie były traktowane jak równoprawny sojusznik Francji w okresie swojego istnienia. Uzasadnij swoją odpowiedź wykorzystując informacje zawarte w materiale filmowym.
Polska zniewolona 1795‑1806. Dzieje narodu i państwa polskiegoPo przejściu pod obce panowanie pojawiły się nowe zjawiska: znacznie wyższe, sprawnie egzekwowane podatki oraz służba wojskowa. Zwłaszcza obowiązek służby wojskowej stał się szybko, niezwykle uciążliwy. Nie miał on jeszcze charakteru powszechnego, podlegali mu bowiem tylko chłopi i uboższa ludność miejska. W Rosji, Prusach i Austrii obowiązywał wówczas tak zwany system kontyngentowy. W każdej prowincji dokonywano corocznie spisów ludności i na ich podstawie prowincja otrzymywała odpowiedni kontyngent rekruta. Młodzi chłopcy, którzy padali ofiarą poboru (nazywanego w zaborze rosyjskim „branką”, a w pozostałych zaborach „asenterunkiem”) brani byli do wojska dożywotnio. W Prusach służba liniowa trwała 20 lat, w Austrii od 12 do 14 lat, w Rosji obowiązywał okres 25 lat. Powołanie do wojska było więc równoznaczne z oderwanie od rodziny na niemal całe życie, oznaczało to niejednokrotnie trwałą utratę gospodarstwa, nad którym przejmował opiekę ktoś inny, łączyło się z niemożnością założenia rodziny. Po latach zasłużeni weterani dożywali swoich dni jako żebracy. Nim do tego doszło, to sama służba w obcych krajach, wśród obcych ludzi, pod niezrozumiałą z początku komendą, była jednym pasmem cierpień i kar. Wśród nich ponurą sławę zyskała chłosta, wymierzana knutem, czy tak zwane przepędzanie przez rózgi.
Źródło: Stanisław Grodziski, Eligiusz Kozłowski, Polska zniewolona 1795-1806. Dzieje narodu i państwa Polskiego, t. 3, Warszawa 1987.
Przeczytaj uważnie fragment opracowania popularnonaukowego Polska zniewolona 1795-1806. Uzupełnij brakujące informacje w jego streszczeniu.
Określenie używane w zaborze .................. jako nazwa poboru do wojska to „branka”. W ............ służba liniowa trwała najdłużej, bo ................ wieku, w .............. – 20 lat, a w Austrii – od 12 do 14 lat. Powołanie do wojska oznaczało utratę gospodarstwa, brak możliwości założenia .............. i najczęściej nędzę na ................... Żołnierzy karano ...................
9 stycznia 1797 roku podpisano umowę z Administracją Generalną Rzeczypospolitej Lombardzkiej o tworzeniu Legionów Polskich. Już po kilkunastu miesiącach liczba legionistów przekroczyła 8 tysięcy. Dowódcą Legionów Polskich we Włoszech został gen. Jan Henryk Dąbrowski.
Wyjaśnij, dlaczego wjazd Dąbrowskiego do Rzymu okazał się ciekawym tematem dla XIX‑wiecznego malarza.
Mantua w Lombardii była jednym z miejsc formowania 2. Legii Polskich Legionów. W 1799 roku Polacy uczestniczyli w obronie znajdującej się w tym mieście twierdzy. Niestety, po ogłoszeniu kapitulacji jej dowódca wydał legionistów polskich w ręce austriackie w zamian za wolność dla żołnierzy francuskich. Potraktowano ich jak dezerterów, wymierzono karę chłosty i wcielono siłą do armii austriackiej. Niektórzy zdołali się wydostać, kryjąc się wśród uwolnionych Francuzów. Za poddanie twierdzy Napoleon ukarał dowódcę degradacją ze stanowiska generalskiego. Kilkanaście miesięcy później los się odwrócił. Mantua przeszła w ręce francuskie, a opuszczający twierdzę żołnierze austriaccy w rycerskim geście rewanżu salutowali przed chorągwiami Legii Dąbrowskiego.
W szeregach Legionów
Trzon Legionów Polskich stanowili jeńcy wzięci przez Francuzów do niewoli podczas walk z Austriakami oraz liczni dezerterzy z armii austriackiej. W szeregi tej formacji wstępowali oficerowie powstańczy przebywający na emigracji we Francji i we Włoszech, którzy schronili się tam po upadku powstania kościuszkowskiego. Żołnierze Legionów Polskich stali się obywatelami Lombardii. Jak zapisano w umowie z Administracją Generalną tego młodego państwa, Lud lombardzki deklaruje niniejszym, iż uważać będzie zawsze Polaków, uzbrojonych na obronę wolności, jako prawdziwych braci swoich, nie zaś jako wojsko cudzoziemskie. Gwarantowano w ten sposób Polakom prawo powrotu nad Wisłę, gdy zakończą wojenną służbę.
Granatowe mundury legionistów, z karmazynowymi wyłogami, ozdobione francuską i włoską kokardą, nawiązywały krojem do mundurów polskich. Komendy wojskowe także wydawano w języku ojczystym. Sztandar Legionów Polskich nie miał jednak polskich symboli. Jego barwy nawiązywały do trzech barw rewolucyjnej Francji. Widniał na nim napis w języku włoskim Wszyscy ludzie wolni są braćmi. Towarzyszyły mu dwa symbole rewolucji francuskiej: czapka frygijska i masońska kątownica wraz z budowlanym pionem, znaki, propagującej zasady Oświecenia.
Na podstawie tekstu podaj kolory sztandaru Legionów Polskich?
Generał Jan Henryk Dąbrowski wprowadził w Legionach Polskich francuski sposób dowodzenia i zadbał o ich demokratyczny charakter. Szeregowym rekrutom umożliwiano awans za zasługi, bez względu na ich pochodzenie społeczne. Wewnętrzne sądownictwo odrzucało kary cielesne, popularne w wielu ówczesnych armiach. W rozkazie wydanym w Rzymie 3 maja 1798 roku Dąbrowski zachęcał legionistów, z których bardzo wielu było analfabetami, do uczenia się matematyki, historii, geografii i języków obcych. Pisał w nim, że nie liczbą, ale przymiotami i cnotą możemy zwrócić [na nas] baczność Europy. Oprócz dziennych rozkazów z inicjatywy Wybickiego żołnierzom odczytywano wybór wiadomości ze świata i tłumaczone na polski fragmenty dzieł literackich.
Prężny rozwój Legionów Polskich zahamował – wkrótce po ich utworzeniu – sam Napoleon. Doceniał ich waleczność, jednak w interesie Francji było zawrzeć pokój z Austrią. Jesienią 1797 roku, w momencie jego podpisania w Campo Formio, los Legionów zawisł na włosku (był niepewny). Zarówno Francja, jak i Austria zobowiązały się nie utrzymywać obcych oddziałów. Od tej pory polskie siły zbrojne działały we Włoszech jako korpus posiłkowy Republiki Cisalpińskiej (ze stolicą w Mediolanie). Uczestniczyły w okupacji Państwa Kościelnego, a także w wojnie z Królestwem Neapolu. Wykorzystanie Polaków do tłumienia oporu Włochów wobec porządków francuskich było ciosem dla ideałów tej formacji, zbudowanych na wartościach republikańskich. Gdy po blisko dwóch latach w Italii doszło do wznowienia działań wojennych między Francją a koalicją antynapoleońską, polscy legioniści znów ruszyli do walki. W czerwcu 1799 roku w krwawej bitwie nad rzeką Trebbią (w północno‑zachodnich Włoszech) oddziały Dąbrowskiego zostały zdziesiątkowane przez armię rosyjskiego generała Suworowa w czasie osłaniania odwrotu Francuzów. Ta klęska oznaczała dla Francji przejściową utratę prawie całych północnych Włoch. Dla Polaków była niemal unicestwieniem ich formacji i politycznych nadziei.
Mimo tych strat Dąbrowski nie zrezygnował z idei legionowej i odbudował zdziesiątkowane wojsko, zwiększając jego liczbę do 15 tysięcy. Przyczyniło się ono znacząco do zwycięstwa Napoleona pod Marengo w 1800 roku. Jego następstwem było wycofanie się Austriaków z Włoch (nie powrócili tam aż do końca epoki napoleońskiej), a sława zwycięzcy utrwaliła władzę Bonapartego we Francji. Sama bitwa pod względem zgrania działań piechoty, artylerii i kawalerii była majstersztykiem sztuki wojennej. W tym samym czasie na obszarze Niemiec generał Karol Kniaziewicz stworzył Legię Naddunajską, która toczyła walki, wspomagając armię francuską i przyczyniła się do zwycięstwa pod Hohenlinden, niedaleko Monachium. Po tej wygranej siły francuskie podeszły niemal pod Wiedeń, co skłoniło Austriaków do rozmów pokojowych.
Przyjrzyj się obrazowi przedstawiającemu bitwę pod Marengo i scharakteryzuj ówczesne metody walki. Jakiej broni używano?
Piechota, artyleria czy kawaleria. Wyjaśnij która z nich obsługiwała działa na polu walki?
Zapisz pod czyim dowództwem walczyli w bitwie pod Marengo polscy legioniści?
Wyjaśnij, co rozumiesz przez sformułowanie większość zwycięskich batalii francuskich rozstrzygał bagnet
Użyteczni Polacy
Zapoznaj się uważnie z poniższymi tekstami źródłowymi, a następnie wykonaj ćwiczenie.
Z pamiętników NapoleonaZwycięstwa pod Arcole i Lodi [odniesione przez Napoleona we Włoszech w 1796 roku] oddały w moje ręce 20 000 jeńców polskich, służących w armii austriackiej. Postanowiłem wypróbować ich, przypuszczając, że są skłonni służyć mi dobrze. Zaciągnąłem więc ich pod moje znaki i ta rachuba okazała się najlepsza, jaką kiedykolwiek zrobiłem; usługi, jakie mi potem oddali, są tego nieśmiertelnym dowodem. Potrzebny był im wódz ich narodowości. Odgadłem takiego w jen. Dąbrowskim – i to był także znakomity nabytek.
Źródło: Z pamiętników Napoleona, [w:] Czesław Nanke, Wypisy do nauki historii nowożytnej, t. 2, Lwów 1927.
Jenerała Henryka Dąbrowskiego pamiętnik wojskowy legionów polskich we WłoszechChodziłoby o formację paru legionów franko‑polskich przy armii Rzptej nad Renem [tj. Republiki Francuskiej] i we Włoszech. […] Te legiony służyłyby za środek i szkołę dla przyszłej armii polskiej […]. Czy można było inny wynaleźć sposób upadłą i zapomnianą już Polskę przypomnieć Europie?
Źródło: Jenerała Henryka Dąbrowskiego pamiętnik wojskowy legionów polskich we Włoszech, [w:] , Wiek XIX w źródłach, oprac. Stanisław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998.
Na podstawie tekstów źródłowych przyporządkuj właściwym osobom odpowiednie cele, oczekiwania oraz korzyści związane z utworzeniem polskich legionów.
sprawdzenie militarnego potencjału polskich jeńców z armii austriackiej, przypomnienie Europie o sprawie polskiej, wyszkolenie polskich żołnierzy, powołanie formacji legionowych na żołdzie rządu francuskiego jako zalążka przyszłej armii
| Jan Henryk Dąbrowski | |
|---|---|
| Napoleon Bonaparte |
Zanotuj w jaki sposób Napoleon Bonaparte i Jan Henryk Dąbrowski odnosili się do projektu zorganizowania Legionów Polskich?.
Zgodnie z marzeniami Polaków droga do niepodległości miała wieść szlakiem wojennym z Włoch poprzez Austrię i Galicję aż nad Wisłę i Wartę, a jej odzyskanie miało stać się możliwe dzięki poparciu zwycięskiej Francji. Najtrwalszym świadectwem tych nadziei pozostaje pieśń Legionów Polskich we Włoszech autorstwa Józefa Wybickiego, z melodią opartą na motywach mazurka. Stała się ona polskim hymnem narodowym w 1831 roku, a państwowym w 1927 roku. Po 1795 roku, w okresie ponad stuletniej niewoli, idea legionowa, czyli pomysł tworzenia polskich sił militarnych na obczyźnie, wspierających działania mocarstw (lub uciskanych narodów) w interesie narodu polskiego będzie powracać wielokrotnie, ze szczególnym nasileniem w czasie I wojny światowej. Zyska trwałe miejsce w repertuarze polskich praktyk politycznych.
Gdy wojna na froncie włoskim i niemieckim dobiegła końca i Napoleon podpisał w 1802 roku układy pokojowe z Wielką Brytanią i Austrią, sprawę polską znów pominął milczeniem. Blisko 1/3 legionistów przeszła na żołd francuski. Pozostali aż do 1806 roku walczyli we Włoszech, podlegając rządowi Etrurii. W ich skład weszła także przeniesiona z frontu niemieckiego dawna Legia Naddunajska. Jej dowódca generał Karol Otto Kniaziewicz, podobnie jak wielu innych żołnierzy, rozczarowanych polityką Napoleona, opuścił Italię i powrócił do kraju. Ci, którzy zostali, będąc na żołdzie francuskim stali się dogodnym narzędziem rozwiązywania problemów politycznych, z jakimi Bonaparte zetknął się po objęciu samodzielnych rządów. Polacy zostali wysłani, na francuską kolonię Haiti (ówcześnie nazywaną San Domingo) na Morzu Karaibskim. W 1801 roku wybuchło tam powstanie niepodległościowe niewolników (głównie urodzonych w Afryce), którzy proklamowali niepodległość wyspy. Polakom przypadła rola pacyfikatorów tych dążeń, a San Domingo stało się symbolem ich tragicznego losu. Spośród 6 tysięcy żołnierzy do Europy po kilku latach powróciło zaledwie kilkuset. Łącznie spośród 35 tysięcy ludzi, którzy przewinęli się przez szeregi legionowe, zginęło 20 tysięcy.
Na jakim froncie rozegrały się wymienione bitwy?
bitwa pod Marengo, bitwa nad Trebbią, bitwa pod Hohenlinden, bitwa pod Mantuą
| Na froncie włoskim | |
|---|---|
| Na froncie niemieckim |
Wyjaśnij, czym różniła się służba w armiach państw zaborczych od służby w Legionach?
Kres legionów
Po zakończeniu powstania w San Domingo część polskich legionistów pozostała na wyspie, dając początek haitańskiej Polonii: stali się członkami haitańskiej społeczności, założyli rodziny i osiedli w kilku miejscowościach. Największą z nich jest Casale (Cazale), położone ok. 45 km na północny wschód od Port‑au‑Prince. Władze traktowały ich dobrze, mając w pamięci, że wielu z nich przyłączyło się wcześniej do powstańców. Otrzymali miejscowe obywatelstwo i działki ziemi.
Natomiast pozostała we Włoszech półbrygada polskich żołnierzy (ok. 4 tys.) służyła w Królestwie Neapolu, rządzonym przez brata Napoleona, Józefa Bonapartego. Jej nieliczne jednostki w 1806 r. wróciły na ziemie polskie. Legioniści brali udział w walkach przeciwko Prusakom (powstanie wielkopolskie), a następnie weszli w skład armii Księstwa Warszawskiego.
Przeczytaj fragment wiersza Cypriana Godebskiego Wiersz do Legiów Polskich. Dopasuj do niego odpowiedni obraz Januarego Suchodolskiego.
Ten, który został wolnym, poniósł drugim pęta
Poniósł – ale słusznego nie uszedł pogromu:
Znalazł lub zgon za morzem, lub niewolę w domu.
O narodzie niewdzięczny – takaż twa wypłata,
Byś na rzeź słał przyjaciół wśród obcego świata,
Nadzieje matek zmieniał na rozpacz i trwogę?
Takąż nam do ojczyzny ukazałeś drogę?
- 1
- 2
- 3
Indeks górny Źródło ilustracji: Wikimedia Commons, domena publiczna. Indeks górny koniecŹródło ilustracji: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ćwiczenia
Legiony Polskie we Włoszech utworzono z inicjatywy…
- Józefa Drzewieckiego i Franciszka Kosseckiego.
- gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego.
- gen. Napoleona Bonapartego.
- gen. Józefa Zajączka.
Przeanalizuj mapę przedstawiającą szlak bojowy Legionów Polskich we Włoszech. Wśród podanych niżej wskaż miejsca ich formowania się.
- Bolonia
- Brescia
- Cremona
- Campo Formio
- Ferrara
- Gaeta
- Mantua
- Mediolan
- Rzym
Słownik
utworzone w 1807 r. na mocy traktatu w Tylży przez Napoleona I państwo polskie; formalnie niepodległe, ale pozostające w sojuszu z Francją, związane unią personalną z Królestwem Saksonii; podzielone w 1815 r. na kongresie wiedeńskim na cztery części
dawna nazwa wyspy Haiti
polska formacja wojskowa w służbie francuskiej; powstała w 1800 r. na skutek połączenia wojsk 1 i 2 Legii