Opozycja legalna i nielegalna

Początek istnienia Królestwa Polskiego był okresem euforii Polaków, a także wielkiego zaufania i oczekiwania wobec cara Rosji Aleksandra I. Wierzono w to, że car będzie władcą liberalnym, uszanuje swobody, jakie nadał, oraz spełni swoją obietnicę z początku istnienia Królestwa Polskiego, a mianowicie przyłączy do niego tzw. ziemie zabrane. Z czasem ta sympatia i zaufanie wobec cara zaczęły maleć, a w Królestwie narodziła się legalna i nielegalna opozycja. Jakie były przyczyny tego ochłodzenia relacji i zwrotu Polaków w stronę działalności spiskowej?

Dobre złego początki

Początki panowania rosyjskiej dynastii Romanowów w Warszawie zaczynały się obiecująco. Podczas wizyty Aleksandra I w stolicy Królestwa Polacy na ogół witali go z sympatią. Na cześć cara na placu Trzech Krzyży stanęła brama triumfalna. Nie jest też kwestią przypadku, że zbudowany tam po kilku latach kościół otrzymał wezwanie św. Aleksandra. Sam car natomiast podczas odwiedzin w Warszawie chętnie pokazywał się w polskim mundurze generalskim, schlebiał polskim arystokratom oraz chwalił wdzięki dam. Monarcha wzbudzał również nadzieje na rozszerzenie granic Królestwa na tzw. ziemie zabrane – pozostałe obszary zaboru rosyjskiego. Według historyka Andrzeja Chwalby:

Nie można wykluczyć tego, że car traktował utworzoną Kongresówkę (jak potocznie Polacy nazywali Królestwo) jako pole eksperymentów społecznych i politycznych, które – gdyby się udały – mogłyby zostać powtórzone w całym Imperium Rosyjskim.

Konstytucja

Szczególnym dowodem życzliwych zamiarów cara wobec Polaków było nadanie (tj. oktrojowanie) Królestwu konstytucji – najbardziej liberalnej w Europie. Ustawa zasadnicza gwarantowała szeroki zakres swobód obywatelskich: wolność słowa i druku, wolność osobistą oraz nienaruszalność własności. Przy stosunkowo niskim cenzusie majątkowym prawa wyborcze otrzymało ok. 100 tys. osób spośród 3,2 mln mieszkańców kraju. Dla porównania w stosunkowo liberalnej Francji prawa wyborcze przysługiwały 80 tys. ludzi wobec 30 mln mieszkańców.

Rw1NF0rytBAuy

Zdjęcie przedstawia pierwszą kartę Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1815 r. Stronica ta zapisana jest w języku polskim i francuskim. Widać wyraźny podział tekstu na tytuły i artykuły.

Jak się żyło pod berłem carów?

Najbardziej liberalnej w Europie Konstytucji nie przestrzegał ani książę Konstanty, ani posłuszni Rosji politycy polscy, jak na przykład generał Józef Zajączek, namiestnik Królestwa. Działo się tak na życzenie samego cara Aleksandra I, który w ciągu kilku lat istnienia nowego państwa zmienił swój stosunek do polskich poddanych. Zaniepokojony nastrojami rewolucyjnymi, nasilającymi się w całej pokongresowej Europie, a także zniechęcony krytyką ze strony polskiej liberalnej opozycji sejmowej, od 1820 roku zaprzestał regularnego zwoływania sejmu. Od tego czasu zebrał się on jeszcze tylko dwukrotnie: w 1825 i 1830 roku. Aleksander I nakazał wprowadzić cenzurę prewencyjną, która opierała się na kontroli treści gazet jeszcze przed ich publikacją, a także zniósł jawność obrad. W społeczeństwie polskim zaczęto mawiać, że Konstytucja w Królestwie była na stole, a bat pod stołem, a wraz z pogłębianiem się niechęci cara — że bat jest na stole, a konstytucja pod nim.

Filomaci i Filareci

Brutalne poczynania księcia Konstantego, naruszanie swobód obywatelskich i narodowych przez władze rosyjskie budziło społeczny opór. Przez cały okres istnienia Królestwa Kongresowego, za rządów Aleksandra i jego następcy Mikołaja I, manifestował się on na różny sposób i za każdym razem wywoływał ostrą reakcję władz rosyjskich. W Królestwie Polskim i na ziemiach zabranych zaczęły powstawać tajne organizacje tworzone przez studentów i wojskowych. Młodzież gimnazjalna i studencka Warszawy i Wilna wprawiała się w opozycyjną działalność, dyskutując o nowych prądach literackich i kulturalnych.

R1N88pI8MkO0J

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Legalna opozycja polityczna. Działalność spiskowa na ziemiach polskich, część pierwsza.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Legalna opozycja polityczna. Działalność spiskowa na ziemiach polskich, część pierwsza.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1N88pI8MkO0J

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Legalna opozycja polityczna. Działalność spiskowa na ziemiach polskich, część pierwsza.

Szczególną aktywnością w jej tropieniu i zwalczaniu wykazywał się nieformalny współrządca Królestwa Polskiego, rosyjski senator Mikołaj Nowosilcow. Doprowadził do likwidacji w 1823 roku samokształceniowych stowarzyszeń studenckich: Towarzystwa Filomatów (tj. miłośników nauki) i jego odłamu —Towarzystwa Filaretów (tj. miłośników cnoty moralnej). Drugie z nich miało charakter tajny, a jego członkowie dyskutowali o kwestiach społecznych i patriotycznych, ale Nowosilcow znacznie wyolbrzymił ich znaczenie, budując na tym swoją karierę polityczną. Inicjatorów wileńskich organizacji – Adama Mickiewicza i Tomasza Zana wraz z grupą kilkunastu pozostałych uczestników skazano w głośnym procesie na zesłanie w głąb Rosji. Większość z nich spędziła na Syberii kilkanaście lat.

Ciekawostka

Filareci i harcerze

R1rx9Z3uVZZce

Zdjęcie przedstawia fragment rogatywki z lilijką. Czapka nieusztywniona o czterech rogach, z daszkiem i kwadratowym denkiem. Nad daszkiem jest brązowy pasek. Czapka jest ciemnozielona, daszek czarny. Lilijka znajduje się na środku czapki, nad paskiem.

Hasło tajnego wileńskiego Towarzystwa Filaretów — Ojczyzna, Nauka, Cnoty — używane jest od czasów Drugiej Rzeczypospolitej po dziś dzień w harcerstwie. Inicjały tego hasła (ONC) znajdują się na lilijce Związku Harcerstwa Polskiego.

Opozycja legalna

Terenem działalności politycznej legalnej opozycji był sejm, w tym zwłaszcza izba poselska. W obronie konstytucji, wolności słowa i swobód obywatelskich szczególnie aktywnie występowała grupa liberalnych polityków ziemiańskich, pochodzących w większości z kaliskiego (nazywana z tego powodu kaliszanami). Na ich czele stali Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Aleksander, chcąc ograniczyć wpływy opozycji sejmowej, uniemożliwił im uczestnictwo w obradach sejmowych i nakazał objąć Niemojowskich nadzorem policyjnym. Ustawa daną nam była przez Pana nie mającego pojęcia, co [to] są obrady wolnego narodu – zapisał w swoim pamiętniku jeden z posłów z kręgu kaliszan. Po objęciu rządów przez Mikołaja I przebywali oni w areszcie domowym. Cesarz kontynuował politykę antypolską: zwołał sejm tylko raz, na wiosnę 1830 roku.

Konspiracje wojskowe w Królestwie Polskim

W Królestwie Polskim wraz ze słabnięciem legalnej opozycji jak kaliszanie rosło znaczenie tajnych związków, wśród których dość istotną rolę odegrały organizacje zakładane przez wojskowych. Już na początku istnienia Królestwa Kongresowego Walerian Łukasiński, major wojska polskiego utworzył tzw. Wolnomularstwo Narodowe, zorganizowaną na wzór loży masońskiej organizację o charakterze irredentystycznym. Rok później, w 1821 roku, powołał w jej miejsce Towarzystwo Patriotyczne, które z czasem miało odegrać istotną rolę w dziejach polskiej walki o niepodległość. Łukasińskiego wkrótce aresztowano i osadzono w twierdzy zamojskiej, ale jego tajny związek przetrwał i podjął współpracę z rosyjskimi rewolucjonistami, zwolennikami zbrojnej walki z caratem. Dla polskiej organizacji nie oznaczało to jeszcze gotowości do wystąpienia z bronią w ręku — Towarzystwo Patriotyczne pod kierunkiem następcy Łukasińskiego, podpułkownika Seweryna Krzyżanowskiego, przyjęło taktykę oczekiwania na sprzyjającą sytuację.

Do konfrontacji zbrojnej parło natomiast zawiązane w 1828 roku tajne sprzysiężenie tzw. Sprzysiężenie Podchorążych pod przywództwem podporucznika Piotra Wysockiego, instruktora w Szkole Podchorążych Piechoty. Od pozostałych organizacji konspiracyjnych, powstających w okresie Królestwa Kongresowego, różnił je cel: wywołanie zbrojnego powstania niepodległościowego. Wkrótce do organizacji przyłączyło się kilkudziesięciu oficerów liniowych wojska polskiego, wielu studentów Uniwersytetu Warszawskiego oraz grupa posłów opozycyjnych. Należący do cywilnego pionu organizacji dawny działacz studencki, radykalny polityk Maurycy Mochnacki bezskutecznie próbował skłonić członków organizacji do przygotowania programu politycznego planowanego zbrojnego powstania, wskazania składu przyszłego rządu i wyboru wodza naczelnego powstania. Wysocki - podobnie jak większość członków sprzysiężenia - swoją rolę widział jedynie w zainicjowaniu zbrojnej rewolucji. Zakładali oni, że o kolejnych działaniach zdecydują warstwy przywódcze kraju, które wyłonią spośród siebie przywódców narodowego zrywu, cieszących się autorytetem.

W całej ówczesnej Europie narastał ferment polityczny, któremu nie był w stanie zapobiec system Świętego Przymierza. Bardzo znacząco na sytuację w Europie wpłynęła rewolucja grecka. Ruch niepodległościowy, który wybuchł w 1821 r. zakończył się niepodległością w Grecji. W lipcu 1830 roku wybuchło powstanie we Francji, które podważyło porządek ustalony na kongresie wiedeńskim, odbierając władzę dynastii Burbonów. Na tronie zasiadł manifestujący postępowe sympatie Ludwik Filip z bocznej linii Burbonów Orleańskich. W Królestwie Niderlandów Belgowie podjęli walkę zbrojną, której celem było oderwanie południowych prowincji kraju i utworzenie samodzielnego państwa. Na fali wydarzeń w Europie także w Królestwie Polskim w kręgach opozycyjnych rosło przekonanie, że opór legalny jest mało skuteczny, a taktyka Towarzystwa Patriotycznego odkładania przygotowań do czynnej walki o niepodległość — zasadniczo błędna. Czynnikiem zapalnym stało się ogłoszenie stanu gotowości bojowej armii rosyjskiej i armii Królestwa Polskiego w połowie listopada 1830 roku. Wydawało się, że car zechce użyć ich do zduszenia powstania w Belgii, na co wskazywały doniesienia prasowe. W rzeczywistości Mikołajowi I zależało przede wszystkim na spacyfikowaniu Królestwa Polskiego poprzez zwiększenie liczby stacjonujących w nim żołnierzy rosyjskich. O rozpoczęciu powstania przesądziła ostatecznie — dużo bardziej realna niż groźba interwencji w Niderlandach — groźba aresztowań wskutek odkrycia przez carską policję tropów wskazujących na istnienie sprzysiężenia w Szkole Podchorążych.

Ćwiczenia

Słownik