Zabór pruski i austriacki. Kultura polska pod zaborami

Utrata niepodległości przez Rzeczpospolitą u schyłku XVIII w. przyniosła głębokie przemiany w strukturze społeczno‑politycznej kraju i w społecznej mentalności. Nie pozostało to bez wpływu na sztukę, która – w różnych okresach i z różnym nasileniem – obarczana była ideowymi powinnościami; np. w pierwszej połowie XIX w. poezja romantyczna mierzyła się z posłannictwem podtrzymywania świadomości i jedności narodowej.

Zabór austriacki i Rzeczpospolita Krakowska

W 1815 roku, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, Kraków wraz z niewielkim obszarem na lewym brzegu Wisły stał się wolnym miastem, nazywanym oficjalnie Rzeczpospolitą Krakowską. Pozostała część Galicji wróciła pod władanie Habsburgów. O sytuacji w prowincji decydował gubernator rezydujący we Lwowie i ściśle realizujący zalecenia Wiednia. Ziemie polskie zajęte przez Austrię nie miały dla monarchii większego znaczenia pod względem gospodarczym. Traktowane były tylko jako źródło podatków i rekrutów. Nie inwestowano w ich rozwój, co skutkowało rosnącą nędzą chłopów i szlachty. Miasta rozwijały się słabo, a pańszczyźniana wieś galicyjska była przeludniona i biedna.

Najwcześniej spośród państw zaborczych zaczęto tutaj podejmować działania germanizacyjne, wprowadzając niemiecki język urzędowy. Także w szkołach średnich nauczano wyłącznie po niemiecku. Ponieważ jednak w społeczeństwie zamieszkującym Galicję panował niemal powszechny analfabetyzm, skuteczność takiej polityki była niewielka. Władze austriackie zezwoliły jednak w 1817 roku na otwarcie ważnej dla Polaków placówki kulturalnej: Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Fundacja ta, której założycielem był Józef Maksymilian Ossoliński, zajmowała się wydawaniem książek, a także udostępniała bogaty księgozbiór.

Dużo lepiej przedstawiała się sytuacja Polaków zamieszkujących Rzeczpospolitą Krakowską. O sprawach tego niewielkiego państewka (w tym również o składzie Senatu), traktowanego jako ostatni skrawek wolnej Polski, decydowali rezydenci trzech państw zaborczych. Na jego obszarze (lecz nie w Galicji!) zniesiono pańszczyznę, a większość wsi oczynszowano. Chłopi uzyskali wolność osobistą jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego, jednak nadal jedynie dzierżawili ziemię. Zyskali natomiast prawa polityczne, gdyż głosować mogli nie tylko chłopi‑właściciele, ale w uzasadnionych przypadkach także dzierżawcy. Kraków, uwolniony od ceł, stał się strefą swobodnej żeglugi. Uniwersytet w Krakowie przyciągał studentów ze wszystkich zaborów. Konserwatywne środowiska ziemiańskie, z prezesem Senatu Stanisławem Wodzickim na czele, prowadziły politykę ugodową. Odcinały się od haseł niepodległościowych i same zwalczały tajne stowarzyszenia studentów. Ci jednak mieli po swojej stronie przychylnych im mieszczan i profesorów uniwersytetu. Wybuch powstania listopadowego wywołał wzrost nastrojów patriotycznych. Z Krakowa i przez Kraków płynęła do Warszawy broń i spieszyli ochotnicy. Jesienią 1831 roku miasto było przez dwa miesiące okupowane przez wojska rosyjskie. Po upadku powstania i likwidacji autonomii Królestwa Polskiego stało się ono niekwestionowaną stolicą polskiej działalności spiskowej. Spowodowało to zaostrzenie nadzoru nad jego obszarem, który zdaniem rezydentów Rosji, Austrii i Prus przestał być neutralny. Od 1836 roku przez pięć kolejnych lat miasto było pod okupacją armii austriackiej, zniesiono też autonomię uniwersytetu.

Zabór pruski

W zaborze pruskim po utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1815 roku ustanowiono polską administrację. Namiestnikiem został książę Antoni Radziwiłł. Jednak celem władz było zgermanizowanie i skuteczne zjednoczenie ziem polskich z resztą Królestwa Prus. Toteż władze pruskie nie dopuściły do powstania narodowych instytucji: utworzenia polskiego wojska ani otwarcia uniwersytetu. W powołanym wkrótce Zgromadzeniu Prowincjonalnym o charakterze doradczym z powodu wysokiego cenzusu majątkowego zasiadali głównie przedstawiciele ziemiaństwa, najczęściej Niemcy. Przy zakupie ziemi i działalności gospodarczej faworyzowano niemieckich kolonistów. Zgodnie z pruskim systemem prawnym Polacy byli pełnoprawnymi obywatelami państwa, o ile wyrzekli się swoich dążeń niepodległościowych i sprawnie posługiwali się językiem niemieckim. Spełnienie drugiego warunku było możliwe dzięki skutecznej walce z analfabetyzmem i rozwojowi oświaty elementarnej (otwierano coraz więcej szkół dwujęzycznych).

W latach 20. XIX wieku ziemie Wielkiego Księstwa Poznańskiego objęto reformami gospodarczymi, które w Prusach zaczęto przeprowadzać tuż po klęsce w wojnie z Napoleonem w 1807 roku. Wprowadzono uwłaszczenie chłopów, uwolnionych z poddaństwa osobistego jeszcze w czasie istnienia na tym obszarze Księstwa Warszawskiego. Pod pruskim panowaniem otrzymywali oni uprawianą przez siebie ziemię w zamian za odszkodowanie dla dziedziców, wynoszące połowę lub 1/3 ich gospodarstw. W ciągu kolejnych dziesięcioleci, do połowy XIX wieku, zniknęły małe chłopskie gospodarstwa, gdyż w nowej sytuacji ekonomicznej mogły przetrwać tylko silne i rentowne folwarki. Chłopi bezrolni stali się służbą folwarczną. W ostatecznym rozrachunku Wielkie Księstwo Poznańskie dzięki modernizacji stało się rolniczym zapleczem Królestwa Prus. Pewne znaczenie miała też produkcja maszyn rolniczych, w której przodował Hipolit Cegielski. W toku zmian kapitalistycznych zmieniało się społeczeństwo polskie: uwłaszczeni chłopi i ziemianie stawali się sojusznikami w oporze przeciw germanizacji.

Po upadku powstania listopadowego w Królestwie Polskim represje objęły także zabór pruski. Uczestnikom powstania, pochodzącym z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, skonfiskowano majątki. Zaostrzono politykę germanizacyjną: zlikwidowano urząd namiestnika, wprowadzono pruskie sądownictwo i niemiecki system miar i wag. Politykę tę wyhamował dopiero nowy król pruski, Fryderyk Wilhelm IV, który objął tron w 1840 roku. Jego program liberalizacji stosunków politycznych był obliczony na przyciągnięcie polskich sfer ziemiańskich i pozyskanie ich lojalności.

W latach 40. XIX wieku Wielkie Księstwo Poznańskie zaczęło cieszyć się największą swobodą spośród wszystkich ziem polskich. Wielkopolska wkroczyła wówczas w nowy okres walki o polskość. Postępowa część społeczeństwa zaczęła odgrywać znaczną rolę w handlu, rzemiośle i przemyśle. Rozwinęły się instytucje kulturalne i gospodarcze. Z powodu braku uniwersytetu, ważnym wydarzeniem stało się utworzenie w 1841 roku Towarzystwa Pomocy Naukowej. Pomysłodawcą był lekarz, uczestnik powstania listopadowego, Karol Marcinkowski. W tym samym roku wybudowano w Poznaniu tak zwany Bazar Polski, instytucję o charakterze gospodarczo‑kulturalnym. Mieściły się w nim hotel, sklepy i warsztaty rzemieślnicze, a także kasyno. Ważnymi placówkami kultury były też prywatne biblioteki, udostępnione szerokiemu gronu odbiorców, przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego (w Rogalinie) i Tytusa Działyńskiego (w Kórniku). Polacy podjęli walkę ekonomiczną z konkurencją niemiecką, zakładając kółka rolnicze i własne przedsiębiorstwa.

R1OsPu71TCJVe

Na zdjęciu pomnik, który przedstawia Karola Marcinkowskiego z laską w dłoni, w długim płaszczu z epoki. Mężczyzna przedstawiony w pozycji siedzącej. Napis na pomniku głosi: Karol Marcinkowski 1800 -1846 – twórca pracy organicznej. Odlana z brązu rzeźba Karola Marcinkowskiego umieszczona jest na cokole z czerwonego szwedzkiego granitu. Wysokość monumentu to 5 metrów. Cokół ma 2,2 metry wysokości, podstawa wymiary 1,8 x 1,8 metrów. Przed pomnikiem leżą świeże wiązanki kwiatów. Po prawej stronie zdjęcia kamienice, po lewej drzewo i parking. W tle drzewa, na niebie kilka chmur.

Ciekawostka

R14ZPmFPzUEY5

Portret kobiety w sukni z bufiastymi rękawami, dekoltem i pasem z prostokątna klamerką. Na szyi kobiety widoczny krzyżyk. Fryzura - kok z wpiętym kwiatem. Na lewym ramieniu ma przewieszony szal. Na dole pośrodku portretu napis Emilia Sczaniecka.

W 1828 roku hrabina Emilia Sczaniecka zachorowała ciężko na tyfus i zapadła w letarg. Przywołany doktor Marcinkowski zaryzykował zabieg, ratując ją przed niechybną śmiercią. Uleczona hrabina zakochała się w nim z wzajemnością. Jednak z powodu różnic stanu rodzina Sczanieckiej nie wyraziła zgody na ślub. Emilia — podobnie jak jej ukochany — nigdy nie stanęła na ślubnym kobiercu i nie założyła rodziny. Obydwoje pozostali sobie wierni na zawsze. Niespełniona miłość sprawiła, że życie Emilii upłynęło na działalności patriotycznej, charytatywnej i społecznej.

Oświecenie pod zaborami

Okres tuż po upadku Rzeczypospolitej czyli przełom XVIII i XIX w. to wciąż epoka oświecenia. Trwała ona w Polsce już ponad 50 lat i od początku związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem niezależnego bytu państwowego. Stąd duża część literatury, powstającej w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w tym okresie zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi.

Obok tego nurtu funkcjonował nadal drugi, sentymentalny, wspierany m.in. przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. Wielką sławę zdobyli  sentymentaliści: Alojzy Feliński, autor hymnu „Boże coś Polskę” oraz Jan Potocki, autor awanturniczego romansu „Rękopis znaleziony w Saragossie”, wybitnego dzieła epoki.

Szczególne znaczenie dla zachowania polskiej kultury i tożsamości miały Puławy Czartoryskich. Ogromną rolę w tej kwestii odegrała Izabela z Poniatowskich Czartoryska, która jako pierwsza cierpliwie i uparcie gromadziła polskie pamiątki. Można ją uznać wręcz za pionierkę narodowego muzealnictwa. W 1800 r. zbudowała w swym ogrodzie pałacowym pawilon, który został z czasem nazwany Świątynią Sybilii  – to tam gromadziła najcenniejsze zbiory.

REnsxh7fZqmgM

Fotografia przedstawia budowlę złożoną na planie koła. Jest koloru białego. Kopuła oparta na arkadach. Znajdują się na nich liczne, wyrzeźbione zdobienia. Nad wysokimi drzwiami wejściowymi, do których prowadzą schody, widoczny jest napis. Budowla znajduje się na ceglanym podparciu. Otoczona jest drzewami.

W Warszawie w 1800 r. powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk (TPN). które skupiało uczonych, literatów, działaczy społecznych oraz uczonych.

Drugim prezesem TPN (od 1808 r.) był Stanisław Staszic – ksiądz i jednocześnie wolnomularz, ponadto pisarz, filozof, geograf, geolog i przemysłowiec (z jego inicjatywy powstały pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku). Jego następcą został Julian Ursyn Niemcewicz – dramaturg, poeta, historyk i także wolnomularz. Przede wszystkim był jednak wielkim patriotą.

R1Ufl3TajTqbI

Obraz przedstawia portret starszego, siwego mężczyzny z wysokim czołem. Mężczyzna przedstawiony jest z lewego profilu. Ma duże zakola na czole i dłuższe z tyłu włosy, które pokrywają głowę od jej czubka do karku. Siwe, krzaczaste brwi, wyraziste oczy, długi, prosty nos. Ubrany jest w czarną marynarkę z postawionym, wysokim kołnierzem. Na ramionach zawieszona szarfa z odznaczeniem. Podobne odznaczenie wpięte w lewą klapę marynarki.

TPN organizowało wykłady i dyskusje, inicjowało projekty badawcze oraz wydawnicze. To właśnie ono sfinansowało ogromny „Słownik języka polskiego” opracowywany w latach 1806‑1814 przez Samuela Bogumiła Lindego, Polaka pochodzenia szwedzkiego. Towarzystwo oprócz rozwijania nauki, wspierało polską literaturę i teatr.

W teatrach I połowy XIX wieku królował klasycyzm, podobnie, jak np. w architekturze, w której dominował włoski architekt Antonio Corazzi. To właśnie jemu zawdzięczamy warszawski, monumentalny Teatr Wielki z 1833 r. Klasycystyczne budowle powstały też w Wilnie.

Romantyzm nie tylko patriotyczny

Po klasycyzmie na arenę polskiej kultury w 1822 r. dumnie wkroczył romantyzm. W tym roku ukazał się tom I poezji Adama Mickiewicza Ballady i romanse. Jego głównym ośrodkiem stało się Wilno, z którym związani byli Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, czy Jan Czeczot. Kiedy źródłem inspiracji dla klasyków było to, co europejskie i wspólne, źródłem natchnienia dla romantyków, było coś wręcz przeciwnego, a mianowicie to, co odrębne i niepowtarzalne. Stąd też sięgnięcie przez nich do tradycji ludowych.

Z romantyzmem wiązała się działalność filomatów i filaretów. Towarzystwo Filomatyczne, zwane filomatami – tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, które działało w latach 1817–1821. Członkami stowarzyszenia byli m.in. Adam Mickiewicz i Tomasz Zan. Głównym celem filomatów było samokształcenie, wzajemna pomoc i doskonalenie sztuki pisania. Członkowie Towarzystwa dyskutowali, wydawali w konspiracji wydawnictwa, inicjowali badania, m.in. nad stanem szkolnictwa na ziemiach polskich. W 1820 r. filomaci założyli Zgromadzenie Filaretów, zależne od Towarzystwa Filomatycznego. W 1822 r. towarzystwo liczyło 172 członków. Zostało zlikwidowane wskutek masowych aresztowań dokonanych przez rosyjskie władze.

Romantycy byli przekonani, że tylko prosty lud zdołał zachować prawdziwe wartości – stąd chętnie sięgali po lokalne motywy w twórczości (np. obrzęd „dziadów” u Mickiewicza). Romantycy postrzegali swą pracę jako misję i jako służbę dla narodu. Chętnie nawiązywali do tradycji rycerstwa średniowiecznego, gdyż cenili sobie indywidualizm, szlachetność i tajemniczość.

W twórczości romantycznej widać fascynację namiętnościami, emocjami, tajemnicami. Romantyków charakteryzował bunt przeciwko ówczesnemu światu z jego skostniałymi regułami, wzorcami i wartościami.

Do najwybitniejszych przedstawicieli muzyki tamtego okresu należą: światowej sławy kompozytor Fryderyk Chopin, autor Koncertów fortepianowych e‑moll i f‑moll oraz wielu etiud, mazurków i pieśni oraz Stanisław Moniuszko, autor takich muzycznych arcydzieł, jak : Śpiewniki domowe, Halka, Straszny dwór.

Malarstwo reprezentował m.in  Piotr Michałowski (Szarża w wąwozie Somosierry).

R120x60G4RY2B

Obraz przedstawia szarżę. Postaci oraz konie są niewyraźnie namalowane. Biegną w ciągu. Dominuje ciepła paleta barw.

Adam Mickiewicz

Adam Mickiewicz18551798

REOU4sIXe8NiQ

Czarno-biały portret przedstawia mężczyznę w średnim wieku o jasnych, dłuższych włosach, ubranego w czarny, zapinany na guziki strój.

Adam Mickiewicz

1798 – 1855

poeta, pisarz, tłumacz, działacz polityczny, jeden z najbardziej znanych twórców literatury polskiej. Artysta urodził się w Nowogródku na Litwie, w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Już w trakcie studiów na Uniwersytecie Wileńskim, zaangażował się w działalność tajnej organizacji - Towarzystwa Filomatów. W 1819 r. rozpoczął pracę jako nauczyciel w Kownie. W 1823 r. został aresztowany i osadzony w klasztorze Bazylianów w Wilnie. Przebywał tam do marca 1824 r. Następnie zesłano go do Rosji. Mickiewicz znalazł się w centralnej części kraju (w Odessie, Moskwie i Petersburgu), gdzie spędził lata 1824–1829.

Od 1829 r. rozpoczął się dla Mickiewicza czas podróży po Europie. Zwiedził Niemcy, Szwajcarię i Włochy, nawiązując znajomość z uznanymi twórcami tamtych czasów. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego w 1830 r., Mickiewicz usiłował wrócić do kraju. Niestety, bez powodzenia.

W 1832 r. rozpoczął się tzw. okres paryski w biografii Mickiewicza. Poeta mieszkał w stolicy Francji do 1855 r., wyłączając przerwę na pobyt w Lozannie (1839), gdzie był wykładowcą literatury łacińskiej, oraz w Rzymie (1848), gdzie utworzył Legion Polski. We wrześniu 1855 r. Adam Mickiewicz udał się do Stambułu. Poeta zmarł nagle podczas epidemii cholery.

Do najbardziej znanych dzieł twórcy należą: Oda do młodości, Ballady i romanse, Grażyna, Dziady (część II, część IV, część III), Sonety krymskie i Sonety odeskie, Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz, cykl liryków lozańskich.

Emigracja romantyków

Po klęsce powstania listopadowego 1830‑31 r. stolicą polskiego romantyzmu staje się Paryż. Emigracja przymusowa i dobrowolna doprowadza do chwilowego rozkwitu tamtejsze środowiska Polaków, których rozłąka z krajem jeszcze bardziej natchnęła.

To w w stolicy Francji powstają największe dzieła Adama Mickiewicza (Dziady cz. III i Pan Tadeusz), Juliusza Słowackiego (Kordian), Zygmunta Krasińskiego (Nie‑Boska Komedia), Maurycego Mochnackiego i Cypriana Kamila Norwida. To właśnie w Paryżu kształtuje się romantyczna koncepcja poety, jako przewodnika duchowego narodu i wieszcza.

R1HEQ8o2EtqN5

Zdjęcie przedstawia otwartą księgę. Na prawej kartce znajduje się na górze napis Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Poniżej znajdują się kolejno napisy: historia szlachecka z roku 1811 i 1812, w dwunastu księgach, wierszem przez Adama Mickiewicza, tom pierwszy, Paryż, 1834. Na lewej kartce widoczny jest zaś szkic prawego profilu mężczyzny, jest to Adam Mickiewicz. Ma on gęste włosy oraz bokobrody. Nos jest długi i prosty. Na stronach widoczne są plamy.

Literaci, którzy poczuwali się do obowiązku podtrzymywania świadomości narodowej po utracie niepodległości, doskonale wypełniali swoje zadanie. Ale nie tylko oni. W okresie porozbiorowym Polacy zaczęli gromadzić podania, legendy i pieśni ludowe; ogromne zasługi na tym polu ma Oskar Kolberg (Polak o korzeniach niemieckich). Mimo braku własnej państwowości naród polski bronił swej polskości, kultywując rodzime tradycje, posługując się językiem polskim oraz rozwijając polską kulturę.

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 4

Zapoznaj się z materiałami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło 1

Andrzej Chwalba Historia Polski 1795−1918

Spośród monarchów państw zaborczych jedynie carowie rosyjscy, najpierw Paweł I, a następnie Aleksander I, wysyłali sygnały, iż sprawa polska jest im bliska. Aleksandrowi udało się skupić wokół siebie poważnych i poważanych polskich polityków i arystokratów. Gwiazdą pierwszej wielkości okazał się książę Adam Jerzy Czartoryski. […]

Jednak większość aktywnych Polaków w kraju i na emigracji, w Paryżu, Wenecji czy Dreźnie, postawiła na rewolucyjną Francję, która walczyła wówczas prawie z całą „starą” Europą, w tym z polskimi zaborcami.

CART3 Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795−1918, Kraków 2000, s. 223.

Źródło 2

RspBWurhkEs34

Obraz przedstawia wyprostowanego, stojącego mężczyznę z rękami złączonymi za plecami, to Napoleon. Ma on kwadratową twarz z opadniętymi policzkami. Nos długi i prosty. Wargi wąskie i zaciśnięte. Spogląda w prawą stronę. Ubrany jest w białe spodnie i kamizelkę, na ramionach ma rozpięty, długi płaszcz. Nosi kozaki. Na głowie ma kapelusz, to bikorn. Po jego prawej stronie jest rozpalone ognisko, po lewej zaś widoczny jest w oddali mężczyzna odwrócony do Napoleona plecami. Ma on długi płaszcz oraz strzelbę.

R188OyUWL91Il

Rozstrzygnij, czy malarz i/lub jego zleceniodawca należał do zwolenników czy też przeciwników Napoleona. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do elementów graficznych. (Uzupełnij).

R1TNcmVGTjGbO

Zaznacz cechy malarstwa romantycznego widoczne na obrazie Wańkowicza. Możliwe odpowiedzi: 1. fascynacja potęgą i majestatem przyrody, 2. satyryczność, 3. brak perspektywy, 4. światłocień, 5. mistycyzm, 6. nastrojowość, 7. dramatyzm, 8. abstrakcja

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Jakie nadzieje wiązali Polacy z osobą Napoleona? O czym świadczy fakt, że malarz lub jego zleceniodawca postanowił uwiecznić cesarza i to w taki, a nie inny sposób (zwróć uwagę na rozmiary postaci, jej wyraz twarzy, scenerię).

Pokaż odpowiedź

Część Polaków miała nadzieję, że u boku Napoleona odzyska niepodległość, dlatego wielu włączyło się w prowadzone przez Francuza wojny. Malarz lub jego zleceniodawca żywił sympatię do cesarza, najprawdopodobniej należał do jego zwolenników. Wskazuje na to przyjęta koncepcja. Napoleon jest zamyślony, wydaje się smutny − w tle widać siarczystą zimę, co wskazuje na przegraną kampanię moskiewską z 1812 r. Jego sylwetka dominuje, w zasadzie wypełnia pierwszy plan. Zabieg ten pozwolił malarzowi ukazać wielkiego wodza − zawsze wielkiego, nawet jeśli czasem przegranego.

Słownik