Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja
Polski ruch niepodległościowy. Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska
Po upadku powstania listopadowego na emigracji rozpoczęto przygotowania do ogólnonarodowego powstania, którego główną siłę miały stanowić masy ludu polskiego. Konspiracyjna działalność emisariuszy — wysyłanych do kraju przez utworzone we Francji Towarzystwo Demokratyczne Polskie - miała doprowadzić do uformowania oddziałów powstańczych na ziemiach polskich. Szybko okazało się, że realizacja tego planu w krótkim czasie jest niemożliwa.
1833 wyprawa Józefa Zaliwskiego i Artura Zawiszy,
1835 powstanie stowarzyszenia ludu polskiego w Krakowie,
1839 powstanie Centralizacji Poznańskiej i Związku Narodu Polskiego w Warszawie,
1846 wybuch powstania krakowskiego rabacja galicyjska likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej
Zapoznaj się z historią emisariusza Artura Zawiszy, przeczytaj poniższy tekst źródłowy i odpowiedz.
Pamiętniki
Artur Zawisza, przekroczywszy granicę polską z bronią w ręku w kwietniu 1833 roku, rozpoczął wojnę partyzancką. Ujął oficera rosyjskiego i kazał powiesić. Z dwunastoma partyzantami, po utarczce szczęśliwej pod Gąbinem, wypoczywał w maleńkim gaiku brzozowym. Został napadnięty, okuty w łańcuchy i do Warszawy odstawiony. Dnia 26 listopada skazany na śmierć, powieszony został pomiędzy rogatkami Jerozolimskimi a Wolskimi. Jego towarzyszy z rozkazu Paskiewicza rozstrzelano tylko. Ostatnie słowa Zawiszy były: „Mam jedno życie, ale gdybym miał ich sto, wszystkie bym ofiarował Ojczyźnie”. […] Miejsce, gdzie zostały pogrzebane zwłoki Zawiszy, dziś jest zatracone. Przez pierwsze noce po jego śmierci niewidoma ręka składała wieńce ze świeżych kwiatów na jego grobie. Policja spiesznie złożyła raport Paskiewiczowi, że duchy wieńczą co noc mogiłę Zawiszy. Marszałek, niedługo myśląc, kazał jak najprędzej szwadronowi ciężkiej kawalerii stratować grób Zawiszy, tak żeby śladu jego dopatrzyć się nie było podobna. Rozkaz został ściśle wykonany.Źródło: Natalia Kicka, Pamiętniki, Warszawa 1972.
Jak sądzisz, dlaczego jego wyprawa się nie powiodła?
W jakim celu władze rosyjskie nakazały stratować jego grób?
Rzeczpospolita Krakowska
Na Wolne Miasto Kraków, potocznie nazywane też Rzecząpospolitą Krakowską, składały się Kraków, trzy inne miasta i 224 wsie. Jego teren obejmował nieco ponad 1 tys. km2 zamieszkany przez 88 tys. ludzi. Na arenie międzynarodowej reprezentować go miały wspólnie trzy państwa zaborcze, a stosunki wewnętrzne regulowała konstytucja z 1818 roku. Zgodnie z nią władzę wykonawczą sprawował Senat Rządzący, na czele którego do 1831 r. stał konserwatywny hrabia Stanisław Wodzicki, władzę ustawodawczą natomiast powierzono pochodzącemu z wyboru Zgromadzeniu Reprezentantów.
Emisariusze i spiski
Tajni wysłannicy emigracji przyczynili się do wznowienia działalności spiskowej na ziemiach polskich. Wielkie Księstwo Poznańskie grało rolę łącznika między ziemiami polskimi a emigracją, natomiast Kraków stał się główną bazą działań niepodległościowych. Zastraszone terrorem Iwana Paskiewicza, Królestwo Polskie uaktywniło się dopiero w latach 40. XIX wieku.
W 1835 roku w Krakowie powstało Stowarzyszenie Ludu Polskiego, na którego czele stanął przybyły z emigracji poeta Seweryn Goszczyński. Wkrótce zorganizowano jej punkty kontaktowe we wszystkich zaborach. Duże zasługi w pracy na rzecz stowarzyszenia na rozległych terenach Litwy i Ukrainy miał energiczny organizator Szymon Konarski (aresztowany i stracony w 1838 roku). Do organizacji udało się zwerbować jedynie część inteligencji i rzemieślników. Demokraci — mimo szerzenia haseł rewolucji społecznej „przez lud, dla ludu” — byli przez chłopów traktowani z wielką nieufnością. Nie pomogło im też przebieranie się w stroje wędrownych dziadów i handlarzy. Przeprowadzone wkrótce masowe aresztowania zakończyły tę działalność.
Do chłopów zdołał natomiast dotrzeć ksiądz Piotr Ściegienny, proboszcz z Wilkołaz w Kieleckiem, pozyskany do działalności konspiracyjnej przez emisariuszy. Jego działalność w Królestwie Polskim przypadła na początek lat 40. XIX wieku. Socjalistyczne w treści hasła walki o niepodległość, sprawiedliwość społeczną oraz obietnice zniesienia pańszczyzny i przekazania ziemi na własność okazały się dla chłopstwa atrakcyjne, dlatego że Ściegienny nadał im formę listu od papieża Grzegorza (Papież Grzegorz XVI w rzeczywistości był przeciwnikiem jakichkolwiek wystąpień rewolucyjnych). Po aresztowaniu przez władze rosyjskie Ściegienny powędrował na Syberię, gdzie spędził blisko ćwierć wieku.
Przeczytaj fragment Złotej Książeczki z 1844 roku, w której Piotr Ściegienny charakteryzuje politykę panów wobec poddanych im chłopów. Zaznacz w tekście zarzuty, jakie im stawia. Wymień wartości, do których odwoływał się Ściegienny w swoim programie społeczno-politycznym.
mietowy
Kilku takich panów, zmówiwszy się, napadali ze swymi uzbrojonymi sługami, mieszczanami i chłopami na innych panów i zabierali im majątek. [...] napadający więc i napadani, bijąc się za swych panów, dali początek wojnom. W tych bitwach rzadko który pan się znajdował. Sługi, rzemieślnicy i chłopi się tylko bili, oni tylko ginęli. Panowie z tych wojen korzyść odnosili. A chłop? — śmierć lub kalectwo. Aby zaś ludzie — chłopi i mieszczanie, na tak podłym podstępie [...] nie poznali się, ale aby temu uwierzyli, osądzili panowie na rzecz potrzebną i dla nich pożyteczną.
Po pierwsze: Wybrać spomiędzy siebie jednego pana, [...] nazwać królem lub carem i nauczać, że króla Bóg postanowił, że król w imieniu Boga rządzi, że sprzeciwiać się woli królewskiej jest tak samo, co sprzeciwiać się woli boskiej [...].
Po wtóre: Chłopa, chama, poddańczuka ani kołtuna mieszczanina, ani ciągniskórę rzemieślnika nie uczyć ani czytać, ani pisać, aby się na podstępach i zdradach panów nie poznali. [...]
Po trzecie: Wymyślili trunek zwany gorzałką, aby chłop i mieszczanin resztę pracy, której pan nie zabrał [...], w pańskiej karczmie przepił. [...]
Po czwarte: Ponieważ, mówili panowie, głupi chłop i mieszczanin najlepiej głupiego chłopa i mieszczanina bić i męczyć będzie, ustanowili więc liczne wojsko z chłopaków [...], których spomiędzy chłopów i mieszczan z łona rodziców powydzierali [...].
Po piąte: Aby królowie i panowie pewni byli przychylności, wierności i ślepego posłuszeństwa wojska, kazali mu przysięgać, iż robić będzie to, co każą [...].
Po szóste: Aby rolnicy i rzemieślnicy żołnierze nie porozumieli się z rolnikami i rzemieślnikami swymi ojcami, braćmi, krewnymi, postanowili panowie chłopskich i miejskich synów w kraju na północ leżącym brać do pułków na południu stojących, z krajów zaś południowych brać do pułków na północy stojących [...].
Żaden pan nie wesprze, nie opatrzy biednego, wysłużonego żołnierza. Biedny chłop ostatnim kawałkiem chleba dzieli się z nieszczęśliwym. [...]
Nie dopomagajcie, bracia, królom i panom, waszym nieprzyjaciołom do gnębienia samych i owszem — brońcie się wszyscy wspólnie — obronicie się. Nieprzyjaciele wasi nie są tak liczni. Cierpiących zaś miliony.
W 1839 roku z inicjatywy TDP powstał w Warszawie Związek Narodu Polskiego. Organizacja ta skupiała się na pracy konspiracyjnej i propagandowej na rzecz przyszłego powstania. Jej najbardziej energiczni działacze – Edward Dembowski i jego kuzyn Henryk Kamieński – zdołali także ożywić ruch spiskowy w Poznańskiem. Dembowski, nazywany „czerwonym kasztelanicem”, chciał połączyć walkę o niepodległość z radykalną rewolucją społeczną, która doprowadzi do stworzenia systemu politycznego wolnego od klas społecznych i wszelkiej własności. W Poznaniu przystąpił do Związku Plebejuszy, demokratycznej organizacji założonej przez Walentego Stefańskiego, bliskiej mu ideowo. Hasła te przyciągały młodzież obu zaborów, ale agitacja wśród robotników i chłopów nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.
Drugi z działaczy Związku Narodu Polskiego, Henryk Kamieński, chciał uwłaszczenia chłopów w Królestwie według projektu TDP i wywołania powszechnej wojny ludowej, wspartej terrorem rewolucyjnym na modłę jakobińską. Zdecydowanie łagodniejsze postulaty wysuwał czołowy konspirator poznański, wybitny filozof Karol Libelt, organizator Centralizacji Poznańskiej w 1839 roku. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego i ogarniętej aresztowaniami Galicji, liberalizacja stosunków w Poznańskiem w latach 40. XIX wieku przyczyniła się do rozkwitu działalności liberałów i demokratów.
Straszny rok 1846. Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R18K1m8qcFChs
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Jak chłopi rozumieli wolność?”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki z Uniwersytetu Warszawskiego. Mężczyzna siedzi na kanapie w jasnym pokoju. W tle widać zasłonę, lampę, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Wysłuchaj fragmentu wywiadu z historykiem prof. Włodzimierzem Mędrzeckim i wyjaśnij:
jak chłopi rozumieli pojęcie wolności
jakie, według Ciebie, były zalety i wady takiego sposobu myślenia?
Konspiracyjna działalność emisariuszy w latach 30. i początku 40. XIX wieku służyła przygotowaniu i wywołaniu ogólnonarodowego, trójzaborowego powstania. W Paryżu szkolono przyszłych powstańczych dowódców. W gronie działaczy TDP szukano jednak zgody co do terminu jego wybuchu. Ostatecznie zwyciężyła opcja zwolenników Wiktora Heltmana, głównego ideologa Towarzystwa i twórcy Wielkiego manifestu z 1836 roku. Wyznaczono datę: 22 lutego 1846 roku. Krajowe centrum spiskowe mieściło się w Poznaniu, gdzie działał Komitet Centralny pod kierownictwem Libelta. Dyktatorem powstania miał zostać Ludwik Mierosławski, młody i popularny emigracyjny oficer, niemający jednak dostatecznego doświadczenia militarnego. Chciał on, po opublikowaniu manifestu powstańczego likwidującego pańszczyznę i równocześnie obdarzającego włościan ziemią, natychmiast zbroić uwłaszczonych chłopów w kosy i łączyć w regularne powstańcze oddziały.
Czujność władz zaborczych i donosy niechętnych konspiracji Polaków ucięły sprawę trójzaborowego powstania w zarodku. Już w połowie lutego władze pruskie przeprowadziły rozległe aresztowania, pojmano ponad 70 konspiratorów, w tym Libelta i Mierosławskiego. Na wieść o tym część emigrantów powróciła do Francji, z Wiktorem Heltmanem na czele. Posypały się też struktury konspiracyjne w Galicji, Królestwie i na Litwie. Głównym ośrodkiem akcji powstańczej pozostał Kraków. Próbowano jeszcze poderwać Galicję. Mimo aresztowań, ocalała grupa spiskowców w nocy z 18 na 19 lutego 1846 roku starała się zaatakować Tarnów. Napotkała jednak opór żołnierzy austriackich i polskich chłopów.
W połowie lutego 1846 roku — na krótko przed zaplanowaną na emigracji rewolucją narodową — wybuchło jeszcze jedno powstanie, którego emigracja nie przewidziała i chyba nie była w stanie przewidzieć: zbrojne wystąpienie chłopów polskich przeciwko polskiej szlachcie, nazwane rabacją galicyjską (o czym możesz przeczytać w ostatniej części lekcji).
Tymczasem w Krakowie wycofanie oddziałów wojskowych przez Austriaków zmobilizowało organizatorów powstania do wystąpienia. 22 lutego 1846 roku, zgodnie z planami, choć w bardzo zmienionych okolicznościach, ogłoszono skład trzyosobowego Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej: (Jan Tyssowski jako przedstawiciel Galicji, Ludwik Gorzkowski – Krakowa i Aleksander Grzegorzewski – Królestwa). Opublikowano Manifest do Narodu Polskiego. Jego postulaty miały charakter rewolucyjny, wykraczający poza wstępne założenia TDP. Dwa dni później Tyssowski ogłosił się dyktatorem. Edward Dembowski pełnił funkcję jego sekretarza i starał się pozyskać chłopów do powstania, które miało już wsparcie studentów krakowskich, miejskiej biedoty i oczynszowanych już dawniej podkrakowskich chłopów, a także górników i hutników spod Jaworzna. Także emigracja polska solidarnie poparła powstanie, władzy Rządu Narodowego podporządkował się książę Czartoryski i Hotel Lambert.
Manifest Rządu Narodowego Rzeczypospolitej do Narodu Polskiego z 22 lutego 1846 roku (fragment)Manifest Rządu Narodowego Rzeczypospolitej do Narodu Polskiego z 22 lutego 1846 roku (fragment) Polacy! Godzina powstania wybiła — cała rozszarpana Polska dźwiga się i zrasta — powstali już bracia nasi w Księstwie Poznańskim, w Polsce Kongresowej, na Litwie i na Rusi biją się z wrogiem. Biją się o najświętsze prawa wydarte im podstępem i przemocą. […] Jest nas dwadzieścia milionów, powstańmy razem jak mąż jeden, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła, będzie nam wolność, jakiej dotąd nie było na ziemi, wywalczymy sobie skład społeczeństwa, w którym każden podług zasługi i zdolności z dóbr ziemskich będzie mógł użytkować, a przywilej żaden i pod żadnym kształtem mieć nie będzie miejsca, w którym każden Polak znajdzie zabezpieczenie dla siebie, żony i dzieci swoich, w którym upośledzony od przyrodzenia na ciele lub duszy znajdzie bez upokorzenia niechybną pomoc całego społeczeństwa, w którym ziemia, dzisiaj przez włościan warunkowo tylko posiadana, stanie się bezwarunkową ich własnością, ustaną czynsze, pańszczyzny i wszelkie tym podobne należytości bez żadnego wynagrodzenia, a poświęcenie się sprawie narodowej z bronią w ręku będzie wynagrodzone ziemią z dóbr narodowych.
Źródło: Manifest Rządu Narodowego Rzeczypospolitej do Narodu Polskiego z 22 lutego 1846 roku (fragment).
Zapoznaj się z fragmentem manifestu powstańczego. Fragmenty zapowiadające reformy przenieś do tabeli.
wywalczenie demokratycznej Polski, bez przywilejów stanowych i klasowych, uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania dla dziedziców, zniesienie pańszczyzny i czynszów, ziemia z dóbr narodowych dla bezrolnych, pod warunkiem uczestnictwa w walce zbrojnej, opieka społeczna dla najuboższych
| Streszczenie | Tekst źródłowy |
|---|---|
| wywalczenie demokratycznej Polski, bez przywilejów stanowych i klasowych | |
| uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania dla dziedziców | |
| zniesienie pańszczyzny i czynszów | |
| ziemia z dóbr narodowych dla bezrolnych, pod warunkiem uczestnictwa w walce zbrojnej | |
| opieka społeczna dla najuboższych |
Powstanie krakowskie upadło po kilku dniach. Gdy pod Kraków nadciągnęły oddziały austriackie i tłumy zrewoltowanych chłopów, Edward Dembowski 27 lutego 1846 roku dla uspokojenia tłumów włościan wyszedł im na spotkanie na czele procesji, bez broni. Zginął od kuli austriackiej. Tyssowski złożył władzę na początku marca, po rokowaniach kapitulacyjnych, a następnie wraz z powstańcami opuścił Kraków. Do miasta wkroczyły oddziały rosyjskie i austriackie. Aresztowano ponad tysiąc osób. Wstępem do dalszych represji była likwidacja autonomii Rzeczypospolitej Krakowskiej i germanizacja uniwersytetu i szkół. W listopadzie 1846 roku Kraków został oficjalnie wcielony do Austrii.
Wymień miejsca, w których doszło do największych wystąpień chłopskich w 1846 roku. Wskaż terytorium, które zostało przyłączone do Austrii w 1846 roku.
Wypisz ważniejsze bitwy w czasie rabacji galicyjskiej:
Czym była i jak się zakończyła rabacja galicyjska? Powstanie chłopskie, które przybrało charakter pogromów ludności ziemiańskiej, polskich urzędników dworskich i rządowych oraz księży, było wynikiem umiejętnie prowadzonej propagandy urzędników austriackich. Ta łatwo trafiała do żyjących w nędzy włościan, na próżno oczekujących od właścicieli wsi zniesienia feudalnych powinności. Najbardziej znanym przywódcą chłopskich oddziałów był Jakub Szela. Chłopi, zachęcani przez austriackich urzędników utworzyli zbrojne gromady i zaczęli rozbijać zbierające się oddziały powstańców, a pod pretekstem ich wyłapywania niszczyli sprzęty, zabierali bydło, palili dwory i mordowali dziedziców wraz z rodzinami. Wkrótce fala buntu chłopskiego ogarnęła całą środkową i zachodnią Galicję- zniszczono lub zrabowano ponad 450 dworów szlacheckich, a ponad tysiąc osób spośród ziemian oraz urzędników padło ofiarą krwawych mordów. Chłopi także stracili na swoim buncie, nie uzyskali bowiem swobód obiecanych im przez administrację austriacką, w tym zmniejszenia wymiaru pańszczyzny. W kwietniu 1846 roku Szela został deportowany na Bukowinę, gdzie otrzymał gospodarstwo rolne. Powstanie chłopskie spacyfikowały wojska austriackie.
Podczas rabacji galicyjskiej szlachta polska ginęła w tak okrutny sposób, że wydarzenia te nazwano „rzezią”. Austriacy wypłacali chłopom nagrody pieniężne za głowy zamordowanych ziemian. Ponieważ kwota wypłacana za martwych była dwukrotnie wyższa od płaconej za rannych, wiele osób dostarczonych do Tarnowa chłopi zamordowali niemalże na progu tamtejszej siedziby starostwa.
Ćwiczenia
Na podstawie wiedzy wyniesionej z lekcji uzupełnij tabelę. Umieść podane niżej wydarzenia w odpowiednich kolumnach. Wyjaśnij ustnie znaczenie każdego z nich.
Lata 1815–1820, Lata 20. XIX wieku, I połowa lat 30. XIX wieku, II połowa lat 30. XIX wieku, I połowa lat 40. XIX wieku, II połowa lat 40. XIX wieku
| Przedziały czasowe | Rzeczpospolita Krakowska/zabór austriacki | Wielkie Księstwo Poznańskie/zabór pruski | Królestwo Polskie |
|---|---|---|---|
| Lata 1815–1820 | |||
| Lata 20. XIX wieku | |||
| I połowa lat 30. XIX wieku | |||
| II połowa lat 30. XIX wieku | |||
| I połowa lat 40. XIX wieku | |||
| II połowa lat 40. XIX wieku |
Powstanie 1846 r. miało być zrywem ogólnonarodowym: obejmować wszystkie zabory i zaangażować wszystkie warstwy społeczne. Plany te nie powiodły się i stało się ono jednym z najmniej znaczących w historii Polski powstań. Wymień wszystkie możliwe przyczyny porażki spiskowców.
Słownik
(fr. interner, łac. internus - wewnętrzny) przymusowe aresztowanie i osadzenie osób w miejscu odosobnienia bez możliwości jego opuszczania
przynależność państwowa mieszkańców kraju rządzonego przez króla lub innego władcę
(z niem. rauben – grabić, plądrować) dosł. napad zbrojny; do historii weszło jako określenie buntu chłopskiego z 1846 r. w Galicji; nazwa miała podkreślić, że nie był to klasyczny bunt chłopski, ale fala ataków i rzezi; rabacja galicyjska nie różniła się jednak od innych buntów chłopskich, które wybuchały w historii wielokrotnie i które miały zazwyczaj podobny charakter – były bardzo krwawe, dochodziło do nich w akcie desperacji, zazwyczaj w okresach głodu i zwiększonego ucisku ze strony szlachty
(śr.-g.-nm. rugen - skarżyć, donosić) eliminacja, wykluczanie; usuwanie kogoś z zajmowanego miejsca; wypieranie; wysiedlanie
Wolne Miasto Kraków; niesuwerenne państwo utworzone w 1815 roku; obejmowało terytorium Krakowa i okolice; Austria, Prusy i Rosja sprawowały nadzór nad nim; ważny ośrodek polskiego ruchu niepodległościowego; zlikwidowane w 1846 r. po upadku rewolucji krakowskiej
organizacja demokratyczna, powstała w 1832 r. w Paryżu; pierwsza polska „partia polityczna”; od 1840 r. TDP przygotowywało powstanie w 3 zaborach; brało czynny udział w Wiośnie Ludów
proces nadania chłopom ziemi na pewnych warunkach, najczęściej za tzw. odszkodowaniem, czyli zapłatą
autonomiczna prowincja Prus, zachowująca odrębność administracyjną; utworzona w 1815 r. z części Księstwa Warszawskiego; po upadku powstania listopadowego w 1830 r. ograniczono autonomię Księstwa
terytorium okupowane przez obce państwo; sprawowanie władzy na terenie okupowanym
- tajny wysłannik polityczny, którego zadaniem było zbieranie informacji o sytuacji na danym obszarze