Powstanie listopadowe i Wielka Emigracja
Wielka Emigracja
Po upadku powstania listopadowego wiele osób zaangażowanych w powstanie zostało aresztowanych, wywiezionych. Ci, których to jeszcze nie spotkało, znaleźli szansę w ucieczce zagranicę.
Dokąd Polacy emigrowali po klęsce powstania listopadowego?
Państwo | Przybliżona liczba emigrantów polskich |
|---|---|
Algier | 100 |
Francja | 5700 |
Wielka Brytania | 700 |
Belgia | 100 |
Hiszpania | 150 |
Stany Zjednoczone | 500 |
Wielkiej Emigracji portret zbiorowy
Emigracja po upadku powstania listopadowego była zjawiskiem wyjątkowym w skali europejskiej. Decydował o tym jej skład społeczny, zawodowy i oblicze światopoglądowe. Pod koniec lat 30. XIX wieku jej liczebność szacowano na ponad 8 tysięcy osób. Przeważali wojskowi, głównie oficerowie. Z obawy przed represjami Mikołaja I z kraju wyjechali politycy i członkowie władz państwowych, a także profesorowie szkół wyższych i średnich, studenci, dziennikarze i literaci — większość ówczesnej inteligencji polskiej zaboru rosyjskiego. Aż 3/4 emigrantów miało pochodzenie szlacheckie, a tylko 1/4 — plebejskie (chłopi‑żołnierze, podoficerowie i rzemieślnicy). Nieliczną grupę stanowili właściciele wielkich fortun skonfiskowanych w powstaniu. Wielka Emigracja była złożona głównie z mężczyzn, w większości młodych. Polskę opuściło zaledwie około 200 kobiet, żon lub krewnych osób walczących w powstaniu, a także nieliczne grono żołnierek.
Podzielcie się na trzy grupy
Grupa I
Na podstawie tekstu Jadwigi Zamoyskiej wymieńcie powody emigracji po upadku powstania listopadowego. Zaznaczcie odpowiednie fragmenty tekstu i objaśnijcie je własnymi słowami.
mietowy
Wychodźstwo polskie liczyło w swoim łonie nie tylko tych, co w wypadkach 31 roku najbardziej się byli wobec Moskwy skompromitowali, a zatem wszystkich członków Rządu Narodowego i wszystkich generałów i wyższych oficerów wojska polskiego, ale i tych wszystkich, co mieli jakąś myśl do wypowiedzenia czy modlitwę, czy pieśń, czy choćby tylko powieść osnutą około dziejów narodowych, związaną z jej [Polski] przeszłością. Ci wszyscy, jednym słowem, co nie chcieli prosić o amnestię, ci wszyscy, co chcieli głośno myśleć i mówić, ci, co chcieli jawnie się modlić, co chcieli jawnie sprawie narodowej służyć, co chcieli się uczyć i drugich uczyć, co chcieli swobodnie czytać i swobodnie pisać, którzy nie czuli w sobie warunków potrzebnych do życia na wsi i wyłącznie poświęconemu rolnictwu – ci wszyscy emigrowali.
Grupa II
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RJHfId9bApfua
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Struktura i skala Wielkiej Emigracji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Małgorzata Karpińska z Uniwersytetu Warszawskiego. Kobieta siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle widać zasłonę, zapaloną lampkę, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła prof. dr hab. Małgorzata Karpińska, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Obejrzyjcie powyższy wywiad. Uporządkujcie uzyskaną wiedzę, odpowiadając na pytania.
Kim była i skąd pochodziła większość emigrantów polistopadowych?
Dlaczego podejmowali oni decyzje o wyjeździe?
Czy zerwanie z dotychczasowym życiem było dla nich łatwe?
Jaki był ich stosunek do wykonywania pracy i nauki języków obcych?
Grupa III
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1SMaiU85owcY
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Francja – główny kierunek emigracji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Małgorzata Karpińska z Uniwersytetu Warszawskiego. Kobieta siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle widać zasłonę, zapaloną lampę, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła prof. dr hab. Małgorzata Karpińska, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Obejrzyjcie wywiad „Francja - główny kierunek emigracji, opowiada prof. dr hab. Małgorzata Karpińska”. Uporządkujcie uzyskaną wiedzę odpowiadając na pytania:
Co Polacy nazywali żołdem?
Jak nazywały się miejsca osiedlenia przygotowane dla Polaków?
Jak postrzegano Polaków osiadłych we Francji?
Co wpływało na poprawę ich wizerunku, a co mu szkodziło?
Wysłuchaj wykładu „Francja - główny kierunek emigracji, opowiada prof. dr hab. Małgorzata Karpińska” i odpowiedz na pytanie: dlaczego po upadku powstania listopadowego wybór Francji jako miejsca emigracji wydawał się Polakom najlepszy?
Podaj dwa kolejne państwa, prócz Francji, gdzie po powstaniu listopadowym emigrowali Polacy.
Emigracja z ziem polskich (do 1914 r.)
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RsI167l6uVEnb
Nagranie video. Na początku pojawia się plansza z tytułem „Konflikty wewnątrz Wielkiej Emigracji”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Małgorzata Karpińska z Uniwersytetu Warszawskiego. Kobieta siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle widać zasłonę, zapaloną lampkę, fragment obrazu na ścianie. Film kończy się planszą z napisami: wystąpiła prof. dr hab. Małgorzata Karpińska, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Wysłuchaj powyższego wywiadu i wśród podanych niżej stwierdzeń zaznacz te, które są sprzeczne z przedstawionymi w nim informacjami i tezami.
- Polscy emigranci byli zaskoczeni rozmiarami klęski powstańczej.
- Brak cenzury w życiu emigrantów sprzyjał upublicznianiu przez nich poglądów politycznych.
- Brak cenzury w życiu emigrantów sprzyjał ich jednomyślności.
- Spory ideowe były objawem umiejętnego korzystania z wolności słowa i naturalnym elementem życia demokratycznego.
- Przykrym elementem życia emigracyjnego były spory ideowe.
- Przykrym elementem życia emigracyjnego było poszukiwanie winnych klęski powstania.
- Na emigracji nie umiano odciąć się od przeszłości.
- Emigranci unikali rozliczania winnych i skupiali się na wspólnym budowaniu wizji niepodległościowych.
- Wśród emigrantów miały miejsce kompromitujące konflikty osobiste i denuncjacje przed władzą krajów przyjmujących Polaków.
Emigracyjni demokraci
Dawni działacze Towarzystwa Patriotycznego utworzyli na emigracji Komitet Narodowy Polski. Na jego czele stanął Joachim Lelewel – niekwestionowany autorytet wśród wychodźców. Popierali go przedstawiciele dawnej opozycji sejmowej i demokratyczni radykałowie, krytycznie oceniający dotychczasowe działania polskich elit. Jego wizja przyszłej Polski jako republiki stała się hasłem dużej części emigracyjnego środowiska politycznego. Środkiem do jego realizacji miała być współpraca z siłami rewolucyjnymi w Europie, zwłaszcza z włoskimi karbonariuszami. Władze francuskie już po roku rozwiązały Komitet ze względu na jawnie wyrażaną przez jego działaczy sympatię dla „braci Rosjan”, czyli rosyjskiej opozycji wobec caratu. Zależało im bowiem na dobrych relacjach z Rosją. Pomoc rządu Francji miała więc swoje ograniczenia, motywowane chęcią kontrolowania tego potencjalnie wywrotowego środowiska: Polaków objęto dozorem policji z prawem ekstradycji. Pozwolono im jednak na działalność polityczną, ale dla bezpieczeństwa porozmieszczano ich głównie na prowincji w ponad stu kilkudziesięcioosobowych koloniach.
Dużą rolę w dziejach polskiej emigracji odegrało Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP), założone w 1832 roku przez kilku działaczy z Wiktorem Heltmanem na czele – współpracowników Lelewela, którzy opuścili jego Komitet, szukając lepszej formuły dla wyrażenia swoich radykalnych poglądów. TDP widziało przyszłą Polskę jako demokratyczną republikę z nowatorskim programem społecznym. Radykalizm tego ugrupowania przejawiał się przede wszystkim w projektach reform społecznych. Cieszyli się poparciem sporej części emigracji. Towarzystwo liczyło blisko 2 tysiące działaczy. Deklarowali oni walkę o wolność własnymi siłami narodu polskiego, w tym mas chłopskich. Aby je pozyskać, planowali likwidację pańszczyzny i przeprowadzenie uwłaszczenia. Chcieli odrodzenia Polski w granicach z 1772 roku, czyli sprzed pierwszego rozbioru, zorganizowanej na zasadzie federacji zamieszkujących ją narodów. Dopuszczali możliwość współpracy z postępowymi siłami w Rosji. Przede wszystkim jednak współpracowali z organizacjami spiskowymi w kraju, tworzącymi się na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego, w Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wpływ ideowy Towarzystwa na polską myśl polityczną był ogromny. Tak zwany Mały Manifest TDP z 1832 roku rozliczający szlachtę, a szczególnie Duży Manifest z 1836 roku i zawarta w nim całościowa wizja demokratyzacji Polski oddziaływały przez wiele następnych dziesięcioleci na ideologię zarówno polskich, jak i europejskich organizacji politycznych.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie o przyczynach upadku powstania listopadowegoLud polski z praw wszelkich wyzuty, ciemnotą, nędzą i niewolą przyciśniony, wydartą mu przed wiekami ziemię dotąd w krwawym pocie na cudzą korzyść uprawia; dotąd jeszcze w prowincjach dawnych, przez Moskwę zagarnionych, jako własność nieoddzielna od ziemi wraz z nią jest przedawany. Cierpiąca i znieważona w nim ludzkość o sprawiedliwość woła. Na głos ten głuchymi byli wewnętrzni ujarzmiciele. W ciągu ostatnich o niepodległość usiłowań chcieli oni, nadużywając świętego imienia miłości Ojczyzny, samym dźwiękiem słów nakarmić lud, niedostatkiem fizycznym dręczony, chcieli, aby krew swoją przelewał za Ojczyznę, która przez tyle wieków wzgardą, poniżeniem i nędzą pracę jego nagradzała, wołali, aby powstał i najezdników zniszczył – oni! którzy sami najezdnikami praw jego byli. Dlatego na obłudne ich wołania słabe tylko odpowiedziało echo – i upadliśmy. Jeżeli ta przerażająca nauka, tyla krwawymi okupiona ofiarami, nie ma zginąć, jeżeli nowe powstanie nie ma być smutnym dawnych powstań powtórzeniem, pierwszym do boju hasłem powinno być usamowolnienie ludu, oddanie wydartej mu ziemi na własność bezwarunkową, wrócenie praw, powołanie do używania korzyści niepodległego bytu wszystkich bez różnicy wyznań i rodu.
Źródło: Towarzystwo Demokratyczne Polskie o przyczynach upadku powstania listopadowego, [w:] Grzegorz Chomicki, Leszek Śliwa, Teksty źródłowe, Kraków 2001, s. 188.
Zapoznaj się z powyższym fragmentem politycznego manifestu TDP z 1836 roku. Znajdź w tekście tezy przedstawione poniżej współczesnym językiem. Przenieś odpowiednie fragmenty tekstu do tabeli.
Polscy chłopi pod rządami szlachty pozbawieni są wszelkich praw, nadal muszą odrabiać pańszczyznę, a na Ziemiach Zabranych wciąż są pozbawieni wolności osobistej., Szlachta nakłaniała chłopów do udziału w powstaniu w obronie Ojczyzny, ale jednocześnie nie zadbała o poprawę ich losu., Przyczyną klęski powstania był brak poparcia ze strony polskich chłopów., Bezwarunkowe uwłaszczenie wszystkich chłopów powinno być hasłem przyszłych organizatorów walki zbrojnej o niepodległość.
| Tezy przedstawione współczesnym językiem | Cytaty |
|---|---|
| Polscy chłopi pod rządami szlachty pozbawieni są wszelkich praw, nadal muszą odrabiać pańszczyznę, a na Ziemiach Zabranych wciąż są pozbawieni wolności osobistej. | |
| Szlachta nakłaniała chłopów do udziału w powstaniu w obronie Ojczyzny, ale jednocześnie nie zadbała o poprawę ich losu. | |
| Przyczyną klęski powstania był brak poparcia ze strony polskich chłopów. | |
| Bezwarunkowe uwłaszczenie wszystkich chłopów powinno być hasłem przyszłych organizatorów walki zbrojnej o niepodległość. |
Skrajnie lewicowym programem politycznym wyróżniali się emigranci polscy rezydujący w Anglii, którzy zasłynęli stworzeniem organizacji pod nazwą Gromady Ludu Polskiego. Należało do niej żyjących w komunie (w dawnych koszarach w Portsmouth, [czyt.: portsmyf] oddanych im przez władze angielskie) byłych szeregowych żołnierzy i podoficerów armii Królestwa Polskiego. Swoje nadzieje na niepodległość pokładali wyłącznie w warstwach ludowych. Byli zwolennikami uspołecznienia ziemi i środków produkcji na wzór francuskich socjalistów utopijnych.
Konserwatywny Hôtel Lambert
Emigracja miała także swój odłam konserwatywny, którego przywódcą został książę Adam Jerzy Czartoryski, wówczas liczący już ponad 60 lat. Część środowiska widziała w nim przyszłego króla odrodzonej Polski. Stronnictwo jego zwolenników przybrało nazwę Hôtel Lambert [czyt.: hotel lomber], wywodzącą się od nazwy paryskiej siedziby księcia. Zakładało ono, że drogą do odzyskania niepodległości jest szeroko rozbudowana akcja dyplomatyczna, a niezbędną okolicznością – wybuch wojny europejskiej.
Początkowo przedstawiciele stronnictwa skupiali się na przypominaniu brytyjskiej i francuskiej opinii publicznej o konieczności respektowania postanowień kongresu wiedeńskiego w kwestii ziem polskich. Jednak pod wpływem haseł demokratycznych, głoszonych przez TDP, program Hôtelu Lambert poszerzono o postulaty społeczne: zniesienie pańszczyzny i zastąpienie jej oczynszowaniem, a także stopniowe uwłaszczenie chłopów na zasadach dobrowolnej umowy między chłopem i dziedzicem. Podobnie jak działacze TDP, Czartoryski tworzył plany powstania zbrojnego jako głównego sposobu odzyskania niepodległości. Po jej odzyskaniu Polska jako monarchia konstytucyjna miała zapewniać swoim obywatelom dostęp do władzy z zachowaniem cenzusu majątkowego.
Hôtel Lambert był nie tylko ośrodkiem polskiej polityki zagranicznej, ale także ważnym centrum oświaty i kultury narodowej. Posiadał własne instytucje naukowe: Towarzystwo Historyczno‑Literackie i Bibliotekę Polską, a także polskie szkoły: liceum w dzielnicy Batignolles [czyt.: batiniol] i szkołę dla nauczycielek i wychowawczyń, nazywaną Instytutem Wychowania Panien. Duże zasługi w ich otwarciu miała Anna z Sapiehów Czartoryska, żona księcia Adama. Staraniem księżnej utworzone zostało Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich, które niosło pomoc materialną i medyczną najuboższym emigrantom, w szczególności wdowom i sierotom. Co roku organizowało ono bale dobroczynne, mające na celu zdobycie środków na pomoc filantropijną. Podobne zadania postawił sobie powstały później Instytut św. Kazimierza dla dożywających starości weteranów powstańczych.
Kultura polska na emigracji
W warunkach wolności słowa rozkwitło polskie piśmiennictwo kultywujące tradycje niepodległościowe. Na zachodzie Europy — przede wszystkim we Francji — osiedli i tworzyli najwybitniejsi polscy pisarze i artyści romantyzmu, a wśród nich poeci Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński i Cyprian Norwid. Na emigracji tworzyli także kompozytor i pianista Fryderyk Chopin oraz wybitny malarz Piotr Michałowski. Znaczący wpływ na ówczesną polską myśl demokratyczną miała twórczość historyka Joachima Lelewela.
Kogo przedstawia pomnik na powyższym zdjęciu?
Poszukaj informacji na temat tego dzieła rzeźbiarskiego.
Jakie znaczenie symboliczne można przypisać wierzbie płaczącej i dłoniom pianisty?
Napisz gdzie stoi i kogo przedstawia najbardziej znany na świecie polski pomnik?
Niezgody emigracji naszejNapada nas tu trochę choroba miejscowa gadania i pisania i proklamacjomania i gorsza jeszcze mania pisania teorii przyszłych konstytucji […], ale choroba ta, jak grypa zaraźliwa, nie jest wcale śmiertelna, pochodzi tylko z braku świeżego powietrza obozowego. […] Wszakże piśmiennictwo nie przeszkadza emigracji jąć się do działania, ile razy wypadnie okoliczność. Zaledwie koledzy rozłożyli papiery, zaostrzyli pióra, poruszyli prasy, aż oto rozchodzi się wieść, że coś ma się stać w Niemczech: i Wiara, podarłszy papier na ładunki, resztą masy drukarskiej wąs poczerniwszy, ruszyła tegoż wieczoru w pole. Nazajutrz drukarze zdziwieni znaleźli oficynę pustą i klamkę kołkiem zatkniętą. A w kilka dni słychać, że jeden z autorów bił się o mil kilkadziesiąt w Niemczech, drugi może walczy w Polsce. […] Pielgrzymi nasi posiadają (jak mówią po staropolsku) jeografię i politykę podeszwianą: wydeptali niemało krajów – a zmuszeni są potęgą i liczbą nieprzyjaciół, tudzież uczuciem wielkim sprawy swojej sięgać myślą daleko w przyszłość i szukać oczyma sprzymierzeńców od Kaukazu do piramid. Najmniejszy fenomen polityczny zwraca ich uwagę.
Źródło: Adam Mickiewicz, Niezgody emigracji naszej, „Pielgrzym polski” 1833.
Zapoznaj się z fragmentem artykułu prasowego Adama Mickiewicza i odpowiedz na pytanie: W jaki sposób poeta opisuje polską emigrację? Objaśnij własnymi słowami zawarte w tekście charakterystyki.
- Poeta opisuje emigrantów jako ludzi schorowanych i niezdolnych do pracy.
- Poeta opisuje emigrantów jako pielgrzymów wędrujących od Kaukazu do piramid.
- Poeta opisuje emigrantów jako ludzi rozpolitykowanych, którzy jednak chętnie porzucają działalność publicystyczną, jeśli tylko pojawi się możliwość osobistego udziału w rewolucyjnych wydarzeniach w Europie.
Ćwiczenia
Wypisz kto ze znanych osób polskiej kultury przebywał jeszcze i tworzył na emigracji, prócz Adama Mickiewicza?
Dopasuj przedstawione w tabeli hasła polityczne i społeczne do organizacji reprezentujących obozy Wielkiej Emigracji.
Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Gromady Ludu Polskiego
| Nazwa organizacji | Program polityczny | Program społeczny | Ustrój Polski niepodległej |
|---|---|---|---|
| Hotel Lambert | |||
| Towarzystwo Demokratyczne Polskie | |||
| Gromady Ludu Polskiego |
Przeczytaj teksty z tabeli, a dowiesz się, dlaczego ludzie emigrowali. Następnie wskaż, co charakteryzuje poszczególnych migrantów. Do każdego migranta może pasować kilka odpowiedzi.
| Wypowiedź migranta | Emigrował z własnej woli | Emigrował z przymusu | Emigrował z powodów ekonomicznych | Emigrował z powodów politycznych | Widzi przede wszystkim rzeczy złe | Zauważa przede wszystkim to, co dobre |
| Nie miałem szans na pracę w mojej okolicy, mojej rodzinie groził głód! | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Dowiedziałem się, że w Niemczech jest mnóstwo pracy w kopalniach. A jakie zarobki! | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Po upadku powstania groziło mi więzienie. Musiałem wyjechać do Francji. | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Po upadku powstania władze carskie skazały mnie na wywózkę na Syberię. Nie miałem wyboru, choć wcale mi się tu nie podoba. | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Kuzyn załatwił mi pracę w USA, a nawet przysłał bilet na statek do Nowego Jorku, więc pojechałem. Jest super! | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
| Skoro w Warszawie działać się nie da, wyjechałem do Szwajcarii i tu wydaję polską gazetę. Ale tęsknię za swoim domem, ogrodem, ulicą. | □ | □ | □ | □ | □ | □ |
Na podstawie powyższych fotografii i informacji z ich opisów wskaż, dokąd emigrowali Polacy.
- do Francji.
- do Szwajcarii.
- do USA.
- do Niemiec.
- do Rosji.
- do Czech.
- do Szwecji.
Na podstawie podpisów ilustracji, wypisz państwa do których emigrowali Polacy.
Słownik
przynależność państwowa mieszkańców kraju rządzonego przez króla lub innego władcę
organizacja demokratyczna, powstała w 1832 r. w Paryżu; pierwsza polska „partia polityczna”; od 1840 r. TDP przygotowywało powstanie w 3 zaborach; brało czynny udział w Wiośnie Ludów
nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi i zniesienie powinności feudalnych wobec szlachty, połączone ze zniesieniem poddaństwa; zazwyczaj uwłaszczenia dokonywano za odszkodowaniem dla szlachty, płaconym albo przez państwo, albo przez chłopów, najczęściej przyjmowano model mieszany: chłopi uiszczali część, a państwo wypłacało dodatkowe odszkodowania
terytorium okupowane przez obce państwo; sprawowanie władzy na terenie okupowanym
pogląd głoszący, że monarchia jest najlepszym ustrojem
(franc. liberalisme) kierunek polityczny postulujący tolerancję i wolność jednostki (w odniesieniu do jej narodowości, wyznania, poglądów), opierający się na poglądzie, że państwo nie powinno ingerować w działania społeczeństwa, ale pozostawić mu swobodę działania
(łac. radicalis - dogłębny) stanowczość, bezkompromisowość; kierunek prowadzący do wprowadzenia ważnych zmian w życiu społecznym
pogląd głoszący, że republika jest najlepszym ustrojem
proces nadania chłopom ziemi na pewnych warunkach, najczęściej za tzw. odszkodowaniem, czyli zapłatą