Postawy społeczeństwa polskiego w stosunku do zaborców – trójlojalizm, praca organiczna i ruch spółdzielczy

Po upadku powstania styczniowego w 1864 r., Rosjanie przystąpili do odwetu na Polakach. Represje popowstaniowe dotknęły także Polaków zaboru pruskiego. Aby zachować polskość sprzeciwiano się narzucanym represjom. Sytuacja Polaków z zaboru austriackiego wyglądała inaczej niż na pozostałych ziemiach. Tam Polacy korzystali z coraz szerszej autonomii.

Postawy wobec germanizacji

Obok walki o polskie majątki i stan posiadania, w której posługiwano się metodą pracy organicznej w ramach pruskiego ustawodawstwa, trwały też zmagania na polu kultury. Ponieważ w zaborze pruskim nie działała żadna wyższa uczelnia, dlatego życie kulturalne i naukowe toczyło się w prywatnych polskich ośrodkach. Pod koniec lat 20. XIX w. powstały dwie polskie biblioteki: Biblioteka Działyńskich, utworzona w zamku w Kórniku przez hrabiego Tytusa Działyńskiego, oraz Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu. Wśród zbiorów kórnickiej placówki zgromadzono m.in. rękopisy Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, a czytelnia poznańskiej instytucji od początku miała charakter publiczny, dostępna była dla wszystkich zainteresowanych – zarówno uczonych, jak i młodzieży szkolnej. Obie biblioteki stały się w XIX w. ostoją kultury polskiej, jak również ośrodkami badań nad polską literaturą i historią. Istotną rolę naukową odgrywało także Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i powstałe w Poznaniu Towarzystwo Czytelni Ludowych, którego celem było upowszechniania czytelnictwa i bibliotekarstwa.

Rp7zi5djsTn4i

Rysunek przedstawia zamek w Kórniku. Posiada on liczne wieże i baszty, z których powiewają flagi. Jest otoczony fosą, przez którą prowadzi wysoki most. Zamek jest otoczony parkiem z licznymi drzewami.

Na przełomie XIX i XX wieku w szkołach ludowych, czyli podstawowych, na terenie Wielkopolski lekcje odbywały się w języku niemieckim. Po polsku nauczano tylko religii i śpiewu kościelnego. W marcu 1901 roku inspektor szkolny w miejscowości Września otrzymał pismo, w którym regencja zawiadamiała,
że od nowego roku szkolnego również nauczanie religii należy prowadzić w języku niemieckim. Polecono zakupić dla biedniejszych uczniów niemieckie katechizmy.

RpwUIbNR3e1ua

Zdjęcie jednopiętrowego budynku szkoły. Fasada w kształcie prostokąta z rzędami okien na parterze i piętrze, z drzwiami wejściowymi po środku. Wejście jest zadaszone, prowadzą do niego schody. Obok wejścia znajduje się czerwona tabliczka z nazwą szkoły oraz tabliczka z godłem.

Gdy zaczął się nowy rok szkolny, dzieci z najstarszej klasy postanowiły nie przyjąć niemieckich katechizmów oraz odmówiły udzielania odpowiedzi w języku niemieckim – zastosowały bierny opór. Z początku nauczyciele łagodnie namawiali i przekonywali oporne dzieci. Z czasem jednak posypały się groźby, dwugodzinne kary aresztu, wymierzono nawet karę chłosty (2 i 13 maja) najbardziej zbuntowanym dzieciom – Bronisławie Śmidowicz i Stanisławowi Jerszyńskiemu. Zastosowany masowy areszt
nie wpłynął na zmianę postawy uczniów, a w ich obronie stanęli rodzice.

Kulminacja wydarzeń wrzesińskich przypadła na 20 maja, kiedy do szkoły przybył inspektor Winter. Wobec 26 uczniów z klasy I zarządził dwugodzinny areszt, w czasie którego miały nauczyć się po niemiecku słów pieśni Kto się w opiekę. O godzinie 12 zwolniono do domu tych, którzy wykonali zadanie. „Czternaścioro dzieci – relacjonował później inspektor Winter – które orzekły, iż nie będą uczyły się religii
po niemiecku, postanowiłem ukarać przykładnie. Zarządziłem, ażeby wszystkie po kolei otrzymały chłostę z ręki nauczyciela Schölzchena. Dzieci otrzymały 4 do 8 uderzeń po siedzeniu i po rękach”. Pobite dzieci wychodziły ze szkoły z płaczem. Niektóre miały ręce tak spuchnięte, że niosły książki pod pachami. Sześćdziesiąt lat później Leokadia Wojciechowska‑Stankowska tak wspominała to wydarzenie: „lekarz po zbadaniu moich rąk wypisał zaświadczenie, że mam uraz cielesny. Miałam tak opuchnięte i obolałe ręce, że przez dwa tygodnie nie mogłam pisać ani rysować”.

RJCWnToRWm4N4

Czarno‑białe zdjęcie piętnaściorga dzieci. Dzieci stoją w dwóch rzędach. Tylko dwaj chłopcy pozują na wpółleżąco przed pozostałymi. Chłopcy ubrani są w garnitury, dziewczynki w sukienki siegające za kolano.

O strajku uczniów ze szkoły we Wrześni usłyszała cała Europa. Opinia publiczna dowiedziała się o brutalnych metodach działania władz niemieckich oraz o tym,
że Polacy sprzeciwiają się germanizacji.

Pod wpływem oburzenia prześladowaniami polskości w zaborze pruskim Maria Konopnicka napisała słowa słynnej pieśni zatytułowanej Rota.

Symbolicznego wymiaru nabrał kolejny konflikt Polaków z niemiecką biurokracją. Wobec wprowadzenia w 1904 r. przepisu o specjalnym zezwoleniu na budowę domu, co miało utrudnić ludności polskiej zakup ziemi, Michał Drzymała nabył wóz podobny do cyrkowego, w którym zamieszkał. Aby pozostawać w zgodzie z pruskimi przepisami, Polak codziennie przesuwał ów wóz na niewielką odległość, co zapewniało mu argument, iż jako pojazd ruchomy nie podlega on przepisom prawa budowlanego. Przez kilka lat trwała sądowo‑administracyjna walka, w której stosowano kruczki prawne; władze pruskie zaczęły nękać Drzymałę za drobne uchybienia i w końcu udało im się usunąć wóz. Wówczas Drzymała zamieszkał w lepiance, którą wkrótce zburzono pod pretekstem naruszenia przepisów przeciwpożarowych. W końcu Polak kupił inną działkę ze starym domem, na którego remont zgoda urzędów nie była potrzebna.

Rf8bnYJbKciNs

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się wóz Michała Drzymały zaprzęgnięty do dwóch koni. Wóz stoi na głównej ulicy miasteczka i jest otoczony grupką mieszkańców. W oddali znajduje się wieża kościoła.

Postawy wobec rusyfikacji

W zaborze rosyjskim pod koniec XIX i na początku XX wieku (na tak zwanych ziemiach zabranych – czyli włączonych do Rosji w XVIII wieku – już wcześniej) szkoła była miejscem rusyfikowania polskich dzieci. Nawet na przerwach musiały rozmawiać po rosyjsku. Ich losy przedstawił Stefan Żeromski w książce Syzyfowe prace.

Na ziemiach zaboru rosyjskiego rozwinął się pozytywizm warszawski. Głównym ośrodkiem kształtowania się myśli ideologicznej pozytywizmu w Polsce była Warszawa. Ruch upowszechniał idee pracy organicznej, współpracę wszystkich warstw i środowisk społecznych nad wszechstronnym rozwojem kraju, unowocześnienie polskiej gospodarki.

Władze zaborcze zlikwidowały wiele szkół, a w pozostawionych usunięto całkowicie język polski, dlatego na wszystkich etapach edukacyjnych organizowano tajne nauczanie zwane tajnymi kompletami. W ukryciu uczono młodzież polską historii, geografii i literatury polskiej. Dzięki tajnym kompletom toczyło się nielegalnie życie kulturalne i naukowe.

Powodzeniem cieszyły się prowadzone w różnych punktach Warszawy kursy dla kobiet, nazwane Uniwersytetem Latającym.

Ludzie sukcesu

Niektórzy Polacy, mimo zaborów, potrafili znaleźć swoje miejsce w życiu i osiągnąć sukces, a przy tym zasłużyć się dla Polski i Polaków. Walczyli o swoje, nie uciekając się do walki zbrojnej. Do takich osób należały między innymi
te wymienione poniżej.

Galicja, czyli zabór austriacki

W II połowie XIX wieku i na początku wieku XX najłatwiej żyło się Polakom w zaborze austriackim, gdzie cieszyli się dużą autonomią i mogli „robić swoje”. Nie byli germanizowani jak dzieci we Wrześni ani rusyfikowani jak mieszkańcy zaboru rosyjskiego po upadku powstania styczniowego. Mieszkający tam Polacy wykorzystali tę sytuację, by rozwijać polską naukę, kulturę i sztukę. We Lwowie działał Uniwersytet Jana Kazimierza. W Krakowie – Uniwersytet Jagielloński. Uroczyście obchodzono rocznice ważnych wydarzeń z dziejów Polski, na które przybywali Polacy z pozostałych zaborów oraz z emigracji.

RFubQSpLU1ow7

Obraz przedstawia scenę walki na piaszczystym polu. Po lewej stronie żołnierze w mundurach celujący ze strzelb w stronę przeciwników. Po prawej stronie biegnący kosynierzy w białych chłopskich sukmanach. W centrum obrazu armata a za nią bijący się przeciwnicy.

R8Wiup6yb6OYf

Zdjęcie placu w Krakowie, na którym stoi pomnik. Postument pomnika stanowi wysoki obelisk z napisem "Grunwald". Po bokach obelisku jest pięć osób. Jedna z nich przedstawiona jest jako poległy. Jest to Ulrich von Jungingen [czyt.: ulriś fon jungingen]. Na szczycie pomnika na koniu siedzi król Władysław Jagiełło.

R1POX6p0O2PcS

Zdjęcie przedstawia pomnik Grunwaldzki w Krakowie. Wokół pomnika jest tłum ludzi. Wysoko nad zebranymi powiewają chorągwie. W oddali widać kościół oraz zabudowania miejskie.

Praca organiczna i solidaryzm narodowy

W Poznańskiem został urzeczywistniony postulat pracy organicznej. Podziały stanowe i klasowe uważano tam za mniej znaczące od narodowych. Konflikt polsko‑niemiecki nasilił się po 1848 roku. W Poznaniu ponadnarodowy charakter miało jedynie Towarzystwo Akcyjne Ogród Zoologiczny. Wielkopolanie powołali Centralne Towarzystwo Gospodarcze zrzeszające ziemiańskie oraz chłopskie towarzystwa i kółka rolnicze. Powstały też liczne instytucje kredytowe i spółdzielcze. Stosunki gospodarcze określało wezwanie: „swój do swego”. Cele ekonomiczne zostały podporządkowane nadrzędnym celom narodowym. Pod patronatem księży‑społeczników, m.in. ks. Piotra Wawrzyniaka, chłopi, ziemianie, mieszczanie i inteligenci razem walczyli z germanizacją. Poznańskie stało się centrum polskości w Prusach. Wśród Kaszubów popularność zdobyło hasło ukute przez Hieronima Derdowskiego: „Nie ma Kaszeb bez Polonii i bez Kaszeb Polsci”. O polskie interesy zabiegano też na ziemiach nienależących przed rozbiorami do Rzeczypospolitej. Od czasu kulturkampfu polski ruch narodowy zdobywał coraz większe poparcie na Górnym Śląsku. Niewielkie były polskie wpływy jedynie wśród Mazurów wyznania ewangelickiego, potomków kolonistów z Mazowsza.

Kółka samokształceniowe

Wśród uczniów gimnazjów w zaborze rosyjskim powstały nielegalne kółka samokształceniowe. Stały się one kuźnią kadr partii politycznych w latach 90. XIX w. Pokolenie to nie pamiętało klęski powstania styczniowego, od młodości natomiast doświadczało upokorzeń życia w niewoli. Przedstawiciele tej formacji (m.in. Stefan Żeromski) wystąpili przeciw pozytywistom, nazywając ich kapitulantami i chwalcami groszoróbstwa.

Konserwatyzm i trójlojalizm

Germanizacja i rusyfikacja zniechęcały Polaków do postępowania zgodnego z zaleceniami cesarzy Niemiec i Rosji. Jedynie w autonomicznej Galicji można było łączyć lojalność wobec cesarza z lojalnością wobec własnego narodu. Polscy konserwatyści po upadku powstania styczniowego propagowali trójlojalizm, to znaczy postawę lojalizmu wobec wszystkich trzech zaborców. Galicją rządzili konserwatyści dzielący się na dwa ugrupowania: stańczyków i podolaków. Nazwa „stańczycy” pochodzi z wydanego w 1869 r. zbioru artykułów krakowskich konserwatystów, zatytułowanego Teka Stańczyka. Publikacja ta była ostrym atakiem na tradycję konspiracji polskiej. Stwierdzono w niej, że tak jak Rzeczpospolitą szlachecką zgubiło liberum veto, tak naród polski w XIX w. może zginąć przez liberum conspiro. Do krakowskich stańczyków zalicza się m.in. Michała Bobrzyńskiego, wybitnego historyka i namiestnika Galicji. Podolacy byli konserwatywnym ugrupowaniem ziemiańskim ze wschodniej Galicji (w jej skład wchodziła m.in. część historycznego Podola). Podobnie jak stańczycy, opowiadali się za autonomią Galicji, ale byli przeciwni ustępstwom na rzecz Ukraińców.

Rosnące zróżnicowanie społeczne i gospodarcze

Choć Polacy starali się podtrzymać tradycje i kulturę polską, a także współpracować i wspierać się w działaniach między poszczególnymi zaborami, to jednak w miarę postępującego procesu unifikacji ziem polskich z Rosją, Prusami czy Austrią rosły też różnice gospodarcze i społeczne (zwłaszcza na osi wschód‑zachód). Wschodnia część kraju pod zaborem rosyjskim i austriackim rozwijała się o wiele gorzej od zachodniej pod zaborem pruskim. Warto przypomnieć, że w tym ostatnim pańszczyznę zniesiono w 1807 r., natomiast na terenach znajdujących się pod władaniem cara nastąpiło to w latach 60. XIX w. (na ziemiach zabranych w 1861 r., w Królestwie Polskim trzy lata później). Rolnictwo w zaborze rosyjskim było zacofane technicznie, podobnie było w zaborze austriackim, najbiedniejszym z wszystkich trzech; tamtejsi Polacy często więc decydowali się na emigrację za chlebem do Ameryki. Choć w Kongresówce powstawały większe ośrodki przemysłowe, np. w Łodzi, to jednak przemysł miał zdecydowanie lepsze warunki rozwoju w zaborze pruskim. Tam najwcześniej rozwijały się stosunki kapitalistyczne i wysoka kultura pracy, tam inwestowano w nowoczesne rolnictwo. A to przekładało się na różnice w podejściu do własności, pracy i troski o rozwój lokalnej społeczności.

Z drugiej strony rozwojowi gospodarczemu nie zawsze towarzyszyły swobody  zapewniane polskiemu społeczeństwu. Galicja, choć biedna ekonomicznie, to jednak od 1867 r. posiadała autonomię w ramach Austro‑Węgier, a Polacy mieli zapewnione własne instytucje (np. Sejm Krajowy), język polski w szkolnictwie i administracji oraz możliwość tworzenia i rozwijania swoich organizacji i ugrupowań politycznych. Tymczasem rozwijające się dynamicznie Prusy, a potem Cesarstwo Niemieckie dążyło do ograniczania użycia języka polskiego w przestrzeni publicznej, germanizacji szkolnictwa i zniechęcania Polaków do pozostawania na ziemiach państwa niemieckiego. Także władze carskie starały się ograniczać wszelkie dążenia Polaków do autonomii. Po upadku powstania styczniowego zlikwidowano polityczną odrębność Królestwa Polskiego. W administracji dominowali Rosjanie, wprowadzono rosyjski system miar i wag oraz rosyjskie nazwy geograficzne. W szkołach język rosyjski był obowiązkowy, zabroniono rozmawiania po polsku. Nieustanne zwalczanie polskości z jednej strony skłaniało Polaków do walczenia o własną tożsamość i niezależność, ale z drugiej część Polaków starała się odnaleźć w zaborczej rzeczywistości, decydując się na bierną postawę i rezygnując z konfrontacji z zaborczymi władzami. 

Ćwiczenia

Słownik