„Ucieczka od wolności”. Ideologia i praktyka włoskiego faszyzmu, niemieckiego narodowego socjalizmu, i odmienność totalitaryzmu sowieckiego
Koniec demokracji. Faszyzm włoski i nazizm niemiecki
W okresie międzywojennym w wielu państwach Europy cechą charakterystyczną było powstanie dyktatur. Przyczyną takiego stanu rzeczy był ogólny kryzys gospodarczy, kryzys polityczny i społeczny.
Faszyzm we Włoszech
Włochy wyszły z wojny z mi.in zadłużoną gospodarką i narastającymi niepokojami społecznymi. Wzrastało bezrobocie. W 1919 roku Benito Mussolini, założył organizację grupującą weteranów wojennych – Związek Kombatancki. W 1921 r. Mussolini przekształcił swoją organizację kombatancką w partię polityczną - Narodową Partię Faszystowską. Mussolini znalazł także poparcie wśród robotników i chłopów głosząc demagogiczne hasła socjalne, które w praktyce nigdy nie miały być zrealizowane. W 1922 r. władzę we Włoszech zdobyła Narodowa Partia Faszystowska na czele z Benito Mussolinim.
Benito Mussolini i powstanie Fasci di Combattimento
Benito Mussolini wykorzystał niezadowolenie byłych żołnierzy i założył w 1919 roku Fasci di Combattimento (Związki Kombatanckie).
Organizacja skupiała przede wszystkim weteranów wojennych. Jej program na przestrzeni lat się zmieniał. Mussolini podkreślał potrzebę budowy silnego państwa, czyli powstania „Wielkich Włoch”. Posługiwanie się hasłami nacjonalistycznymi i odwoływanie się do czasów Imperium Rzymskiego stanie się charakterystycznym elementem włoskiego faszyzmu. Wódz miał władzę absolutną („duce ma zawsze rację”). W programie partii faszystowskiej zaczęły pojawiać się poglądy, które miały przyciągnąć do niej przemysłowców, bankierów, czyli kapitał. Mussolini zapowiadał wprowadzenie silnej władzy, ograniczenie roli związków zawodowych i tym samym wprowadzenie w życie idei współpracy przedsiębiorców i robotników, ale przede wszystkim podjęcie działalności, która umożliwi rozwój gospodarczy.
Pierwsze sukcesy faszystów
W październiku 1922 roku B. Mussolini zorganizował „marsz na Rzym”. Około 40 tysięcy „czarnych koszul” z różnych części kraju ruszyło do stolicy.
Król Wiktor Emanuel III nie zdecydował się na wysłanie wojsk i zbrojne zatrzymanie faszystów, co sugerowali mu przedstawiciele rządu, tylko powierzył funkcję premiera… Mussoliniemu. Duce utworzył rząd, w którym faszyści objęli najważniejsze ministerstwa.
W Mussolinim zarówno część społeczeństwa, jak i monarcha widzieli silną osobowość, która może doprowadzić do uspokojenia sytuacji.
Funkcjonowanie włoskiego faszyzmu
Mussolini po objęciu funkcji premiera podjął kroki w celu umocnienia władzy. Powołał Wielką Radę Faszystowską, która miała być ciałem doradczym rządu, ale stała się miejscem podejmowania wszystkich decyzji. W 1922 roku zdelegalizowano partię komunistyczną. Wprowadzono także nową ordynację wyborczą, zgodnie z którą każdej partii przysługiwało zgłoszenie tylko jednej listy, a ugrupowanie, które zdobyło w wyborach najwięcej głosów (min. 25%), otrzymywało 2/3 mandatów w parlamencie. W efekcie tych zmian wybory, które odbyły się w kwietniu 1924 roku, przyniosły zwycięstwo kandydatom z listy faszystowskiej. W nowym parlamencie zasiadali jednak jeszcze przedstawiciele innych partii, m.in. socjaliści. Ich lider, Giacomo Matteotti, oskarżył faszystów o oszustwa, gwałty wyborcze i domagał się unieważnienia wyborów. W efekcie został porwany, a po dwóch miesiącach odnaleziono jego ciało.
Zaczęło się stopniowe tworzenie państwa totalitarnego. Pod koniec 1924 roku zniesiono wolność prasy oraz zdelegalizowano wszystkie partie oprócz faszystowskiej. Zaostrzono terror wobec przeciwników politycznych, nasilono propagandę. Jednym z najbardziej charakterystycznych plakatów z tych czasów był rysunek głowy Mussoliniego na tle wielokrotnie powtórzonego „si”, czyli „tak”.
Nie prześladowano jednak Kościoła. Mussolini nie chciał podejmować rywalizacji o dusze, tylko zapewnić sobie przychylność Watykanu. W 1929 roku doszło do zawarcia między papiestwem a rządem faszystowskim paktów laterańskich, likwidujących trwający od 1870 roku spór pomiędzy papieżem a państwem włoskim. Religia katolicka została uznana za państwową.
Oficjalnie Włochy pozostały królestwem. Monarcha, oprócz tego, że był, w rzeczywistości nie miał wpływu na rządy. Wszelkie decyzje podejmował Mussolini, który ewentualnie konsultował je z Wielką Radą Faszystowską. Wprowadzono na przykład ustawodawstwo socjalne: rozwiązania prawne służące opiece nad rodziną oraz system urlopów wypoczynkowych. Ponadto usprawniono funkcjonowanie opieki medycznej.
Oficjalna ideologia szerzyła kult państwa. Nawiązywano do tradycji imperialnych starożytnego Rzymu (czyli do czasów świetności i wielkości). Rozpoczęto prace wykopaliskowe w stolicy Włoch.
Powstała Narodowa Rada Korporacyjna, która czuwała nad właściwym funkcjonowaniem korporacji zawodowych – łączących pracodawców i pracowników konkretnych branż. Tego typu organizacje miały przeciwdziałać powstawaniu konfliktów między robotnikami a przedsiębiorcami. Zakazano strajków i lokautów. Mussolini zmniejszył bezrobocie dzięki licznym pracom publicznym, między innymi rozpoczęto osuszanie bagien pontyjskich, a otrzymaną w ten sposób ziemię przydzielono rolnikom. Działania podejmowane w celu rozbudowy armii i jej dozbrajania wpłynęły na rozwój przemysłu zbrojeniowego, ale też samochodowego i lotniczego. Mussolini wprowadził wiele ustaw poprawiających bezpieczeństwo w kraju. Niemniej społeczeństwo włoskie znajdowało się pod nadzorem.
Kontrolę sprawowano poprzez istniejące organizacje faszystowskie: dorośli należeli do Narodowej Partii Faszystowskiej, dzieci i młodzież zrzeszano w faszystowskich organizacjach dostosowanych do ich wieku.
Nazizm w Niemczech
Niemcy znalazły się po I wojnie światowej w grupie państw pokonanych. W styczniu 1919 r. powstała w Monachium w Niemiecka Partia Robotnicza, przekształcona w 1920 r. w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP). Jednym z przywódców tej partii był Adolf Hitler. 9 listopada 1923 r. w Monachium miał miejsce nieudany pucz faszystowski, którego inicjatorem był Adolf Hitler. Za przeprowadzenie puczu monachijskiego, Adolf Hitler trafił do więzienia gdzie napisał książkę Mein Kamf [czyt.: majn kampf].
Ideologia nazistowska
Hitlerowców od faszystów z innych krajów różniły przede wszystkim pojmowanie narodu w kategoriach rasistowskich i radykalny antysemityzm. Obecne w nazwie partii słowa „socjalistyczna” i „robotnicza” miały jedynie znaczenie propagandowe, chodziło bowiem o pozyskanie szerokich mas robotników. Hitler wykorzystał to, że duża część niemieckich fabrykantów była pochodzenia żydowskiego. Hasła antysemickie i antykapitalistyczne w programie NSDAP się uzupełniały. Hitler rozwinął zasady ideologii harrenvolk (rasy panów), wg której Niemcy to jedyny naród będący przedstawicielem idealnej, czystej, białej rasy (aryjskiej). Zarysował również teorię lebensraum, czyli poszerzenia przestrzeni życiowej. Celem nazistów było zdobycie dla Niemców terenów na wschodzie Europy, aż po Ural, gdzie po zwycięskiej wojnie mieli osiedlić się czyści Aryjczycy.
W 1932 r. wybory prezydenckie wygrał dotychczasowy prezydent - liczący 85 lat Paul von Hindenburg, który powierzył urząd kanclerski przywódcy najsilniejszego ugrupowania parlamentarnego- Adolfowi Hitlerowi. 30 stycznia 1933 r. prezydent Paul von Hindenburg mianował kanclerzem Niemiec Adolfa Hitlera. W ten sposób drogą demokratyczną i legalną faszyści niemieccy doszli do władzy rozpoczynając okres dyktatury faszystowskiej i państwa totalitarnego. W 1934 r Hitler przyjął tytuł führera [czyt.: firera], czyli wodza.
Niemcy pod rządami Hitlera. Państwo totalitarne
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1eaUXgKJVRpZ
Film nawiązujący do dyktatury hitlerowskiej w Niemczech.
Omów, na podstawie prezentacji „Dyktatura hitlerowska w Niemczech” cechy totalitaryzmu nazistowskiego w Niemczech .
Prześladowania ludności żydowskiej
Od momentu przejęcia władzy hitlerowcy wzmogli ataki na ludność żydowską. Celem była „aryzacja” kraju, czyli całkowite wykluczenie Żydów z życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego przez zmuszenie ich do emigracji lub fizyczną likwidację. NSDAP nawoływała do bojkotu sklepów, minister propagandy Joseph Goebbels przygotował listę zakazanych książek − głównie autorów pochodzenia żydowskiego, m.in. Freuda, Marksa i Einsteina. Stopniowo ograniczano Żydom dostęp do zawodów oraz funkcji publicznych i szkolnictwa państwowego, na uczelniach wyższych wprowadzono numerus clausus. W 1935 r. parlament Rzeszy uchwalił i wprowadził w życie tzw. ustawy norymberskie, będące oficjalnym dokumentem hitlerowskiej polityki antysemityzmu. Wprowadzały one podział obywateli na osoby „krwi niemieckiej lub pokrewnej” oraz na uznane za rasowo obce (m.in. Żydów i Cyganów), pozbawione praw obywatelskich. Unieważniono wszystkie zawarte wcześniej małżeństwa mieszane. W ustawie „o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiego honoru” zakazano małżeństw i kontaktów seksualnych z Żydami, Cyganami i innymi „niearyjczykami”. Żydów zmuszano do zamykania lub odsprzedawania przedsiębiorstw. Z czasem zakazano im korzystania z komunikacji miejskiej, wstępu do restauracji, teatrów, kin. W 1939 r. zabroniono im prowadzenia działalności gospodarczej, konfiskowano majątki i blokowano konta bankowe. Skutkiem antysemickiej polityki były pogromy, które coraz częściej wybuchały w Niemczech. Ich apogeum stanowi tzw. „noc kryształowa” - seria pogromów zainicjowanych przez władze, która miała miejsce w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r., w większości niemieckich miast. W całym kraju płonęły synagogi, bezczeszczono cmentarze, zdemolowane zostały żydowskie sklepy i domy mieszkalne. W sumie zginęło wtedy 91 osób narodowości żydowskiej.
Ćwiczenia
Mein KampfNaród i rasa
Istnieje niezliczona ilość przykładów w historii pokazujących z przerażającą szczerością, jak ciągle aryjska krew miesza się z krwią gorszych ludzi i w rezultacie prowadzi do końca kultury zachowania rasy [...]
Dla rozwoju wyższej kultury jest konieczne istnienie ludzi wyższej cywilizacji, ponieważ nikt poza nimi nie mógł stanowić ekwiwalentu środków technicznych, bez których wyższy rozwój nie był do pomyślenia[…]
Mieszanie krwi i obniżanie poziomu czystości rasy, która temu towarzyszy jest jedyną i wyłączną przyczyną, dla której znikają stare cywilizacje – to nie tylko przegranie wojny rujnującej ludzkość, ale właśnie utrata sił oporu płynących z czystości krwi. […]
Utrata czystości rasowej rujnuje szczęście narodu na zawsze. To powoduje stopniowe pogrążanie się ludzkości, a jego następstwa nigdy nie zostają usunięte z ciała i umysłu[…].
Dlatego zadaniem narodowego państwa będzie zachowanie rasy i dostosowanie jej do spełnienia końcowych i największych decyzji na tym globie przez odpowiednie wykształcenie swojej młodzieży. Naród, który będzie pierwszy na tym polu osiągnie zwycięstwo. […]
Przestrzeń życiowa
Obowiązkiem polityki zagranicznej narodowego państwa jest zapewnienie optymalnych warunków istnienia narodu poprzez utrzymanie naturalnej i zdrowej proporcji pomiędzy liczebnością i przyrostem narodu a rozmiarami i jakością obszaru, który zamieszkują. Tylko odpowiednia przestrzeń na ziemi zapewni wolność egzystencji narodowi. […]
Żaden naród na ziemi nie posiada kwadratowego jardu terenu na podstawie prawa wywodzącego się z nieba. Granice są tworzone i zmieniane tylko poprzez działanie ludzkie. […]
My, narodowi socjaliści powstrzymujemy germański potok skierowany na południe i na zachód Europy i zwracamy nasze oczy w kierunku wschodnim. Skończyliśmy z przedwojenną polityką kolonii i handlu i przechodzimy do polityki terytorialnej przyszłości.
Mein Kampf, [w:] A. Hitler, Moja walka, tłum. P. Marszałek, I. Puchalska, Krosno 1992.
Wskaż stwierdzenia stanowiące istotę poglądów Hitlera na temat czystości rasy i przestrzeni życiowej.
- Czystość rasy jest elementem koniecznym dla rozwoju narodu.
- Państwo narodowe ma dbać o czystość rasy.
- Wpływ na upadek cywilizacji mają tylko wojny.
- Niemcy wrócą do polityki kolonialnej, aby stworzyć przestrzeń życiową dla swoich obywateli.
- Niemcy są zainteresowani nowymi ziemiami na wschodzie Europy.
- Prawo boskie nie może decydować o przynależności państwowej terytoriów.
- Ludzkie działania mają wpływ na przebieg granic.
Animacja do ćwiczeń nr 3 i nr 4
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RHGhSwYcjGegy
Film nawiązujący do treści materiału Czy nazizm to przeszłość?.
Słownik
przedstawiciel indoeuropejskiego starożytnego ludu Ariów; w ideologii hitlerowskiej przedstawiciel szlachetnej rasy panów, inteligentnych, błękitnookich blondynów, do której należeć by mieli Niemcy czystej krwi
(wł. fascismo od fascio – wiązka, związek, od łac. fasces – wiązki, rózgi liktorskie) ideologia powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, przeciwstawiająca się parlamentaryzmowi, głosząca kult państwa i solidaryzm społeczny (korporacjonizm)
(z łac. propagare – rozszerzać, rozciągać, krzewić) działania zmierzające do ukształtowania za pomocą różnych technik do ukształtowania określonych postaw lub poglądów
(z łac. veteranus, od vetus, D. veteris – stary) żołnierz, który brał udział w działaniach wojennych poza granicami kraju
(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią; za reżim totalitarny uznaje się rządy faszystów we Włoszech, nazistów w III Rzeszy i komunistów w Związku Sowieckim; jest ostateczną formą autorytaryzmu
(skrót od niem. Nationalsozialismus – narodowy socjalizm) ideologia panująca w III Rzeszy, której założeniem był skrajny nacjonalizm oraz rasizm połączony z antysemityzmem, łącząca elementy nienawiści i fanatyzmu
(niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) niemiecka partia faszystowska założona w 1919 r. w Monachium; od 1921 r. jej przywódcą był Adolf Hitler
nacjonalistyczna i rasistowska niemiecka koncepcja polityczna zakładająca i usprawiedliwiająca ekspansję terytorialną Niemiec dla zdobycia niezbędnej przestrzeni do życia
(łac. – liczba zamknięta) ograniczenie liczby osób danej kategorii (tutaj: narodowościowej) w przyjmowaniu do szkół, pracy czy innych instytucji
(sanskr. – przynoszący szczęście) to starożytny, magiczny symbol, pełniący funkcję talizmanu. Jest pradawnym symbolem słońca, szczęścia i siły, obecnym w wielu kulturach kręgu indoeuropejskiego. Może przybierać formę krzyża z ramionami załamanymi w prawo lub lewo. Postać prawoskrętna występowała często w rozmaitych kultach solarnych, lewoskrętna zaś kojarzona była z nocą i silną magią. Znak ten jest nadal stosowany w buddyzmie i hinduizmie. Oznacza szczęście, pełnię, cnotę. Przed wojną swastyka pojawiała się na emblematach różnych organizacji i stowarzyszeń, a także na herbach; uznanie jej przez hitlerowców za ich godło sprawiło jednak, że odtąd, zwłaszcza w Europie, jednoznacznie kojarzy się z ideologią nazistowską.
(niem. wódz) tytuł używany przez Adolfa Hitlera od czasów przejęcia przez niego władzy dyktatorskiej w Niemczech (od 1934 r.)
(niem. Die Sturmabteilungen der NSDAP - oddział szturmowy NSDAP) powstałe w 1920 r. bojówki; ich zadaniem była ochrona zgromadzeń partyjnych
(niem. Die Schutzstaffel der NSDAP, - oddział ochronny NSDAP) paramilitarna organizacja nazistowska, podlegająca partii nazistowskiej, w 1947 r. uznana za zbrodniczą