Wojna domowa w Hiszpanii. Zapowiedź światowej katastrofy

Kiedy w wyborach w 1931 r. w Hiszpanii zwyciężyli socjaldemokraci i republikanie, zakończył się w tym państwie okres monarchii. Król Alfons XIII opuścił kraj, w którym wprowadzono ustrój republikański. W 1936 r. wybory parlamentarne wygrał Front Ludowy, jednoczący lewicę republikańską, socjalistów i komunistów. Lewicowy rząd rozpoczął ataki na Kościół i konserwatystów, skonfiskowano majątki arystokratów. W odpowiedzi kilku konserwatywnych generałów, z Franciskiem Franco na czele, zainicjowało pucz wojskowy, który przerodził się w trzyletnią wojnę domową. Pod pewnymi względami była ona zapowiedzią tego, co za kilka lat miało czekać całą Europę podczas II wojny światowej – stanowiła przykład wyniszczającego konfliktu, przynoszącego śmierć i cierpienie tysięcy cywilów. Dla III Rzeszy i faszystowskich Włoch, które wsparły gen. Franco, Hiszpania stała się również poligonem wojskowym, pozwalającym testować nowe rodzaje broni.

Rozdarcie

Hiszpania była krajem licznych kontrastów, borykającym się z wieloma problemami. Słabość rządu, korupcja, silna pozycja armii i Kościoła katolickiego, tendencje separatystyczne w Katalonii i wśród Basków, trudności ekonomiczne i ogromne podziały społeczne wprowadzały stan napięcia wiele lat przed wybuchem wojny domowej. W 1923 r. na fali powojennej depresji i klęski poniesionej w Maroku rządy dyktatorskie wprowadził Miguel Primo de Rivera. Mimo szerokiego programu reform  mających na celu podniesienie poziomu rozwoju ekonomicznego kraju (budowa dróg, linii kolejowych, wprowadzenia systemów irygacyjnych czy elektryfikacji), nowy reżim okazał się niezdolny do wyciągnięcia kraju z kryzysu i wprowadzenia stabilizacji politycznej. Wielki kryzys ekonomiczny z początku lat 30. i związane z tym wzrastające niezadowolenie społeczne doprowadziły do upadku dyktatury Primo de Rivery. Król Alfons XIII abdykował, a Hiszpania została ogłoszona republiką. W wyborach do Konstytuanty zwyciężyli republikanie i socjaliści. Władzę sprawowali od kwietnia 1931 do listopada 1933 r.

RYASRny3hreNE

Zdjęcie przedstawia pomnik jeźdźca na koniu. Rzeźba stoi na wysokim postumencie, przed którym stoi postać kobiety ze skrzydłami, trzymającej w ręku gałązkę oliwną. Przed i za pomnikiem strumienie wody z fontanny. W tle rosnąca palma.

Nowy rząd wdrożył szereg radykalnych reform. Ograniczono pozycję Kościoła katolickiego (m.in. stracił on wpływ na edukację), w armii nastąpiła redukcja korpusu oficerskiego, przywileje szlacheckie zostały zniesione, dokonano konfiskaty dóbr królewskich, wprowadzono reformę rolną oraz nadano autonomię Katalonii. Reformy te wywołały duży opór środowiska konserwatywnego. Pogłębiały się podziały między zwolennikami ugrupowań lewicowych i prawicowych. Nowy rząd prawicowo‑centrowy, wybrany w wyborach w 1933 r., przystąpił do wycofywania większości reform wprowadzonych przez poprzedników. Doszło zatem do restytucji pozycji Kościoła, cofnięto reformę rolną oraz zawieszono statut autonomiczny Katalonii. W kraju narastało napięcie. Lokalnie dochodziło do strajków i demonstracji.

Wybuch i początek konfliktu

W lipcu 1936 r., w odwecie za zabójstwo socjalistycznego aktywisty, doszło do uprowadzenia i zamordowania przywódcy opozycji parlamentarnej, prawicowego polityka José Calvo Sotelo. Zbrodnia ta stała się bezpośrednią przyczyną wojny domowej. Rebelia wybuchła w nocy z 17 na 18 lipca na terytorium hiszpańskiego Maroka i szybko rozprzestrzeniła się na tereny Hiszpanii. Powstańcy, zwani teraz nacjonalistami, z gen. Franciskiem Franco na czele opanowali południe kraju, prowincje centralne i północno‑wschodnie pozostały zaś w rękach sił rządowych – republikanów. Poparcia rebeliantom udzielili przede wszystkim przedstawiciele średniej i wyższej klasy społecznej, bogaci przedsiębiorcy, duchowieństwo oraz bogatsze chłopstwo niepopierające rządowego programu reformy rolnej. Po stronie republikanów stanęli robotnicy, biedniejsze chłopstwo z południa, Baskowie i Katalończycy. Wierne rządowi pozostały marynarka i lotnictwo, natomiast niemal cała kadra oficerska oraz większa część wojsk lądowych wsparły nacjonalistów.

R1Tz26its3UXl

Obraz przedstawia surrealistyczne przedstawienie ogromnego ciała rozdzierającego się w grymasie. Zmutowana postać przedstawiona jest na tle technikolorowego nieba w pustynnym krajobrazie Hiszpanii.

Nacjonaliści i republikanie

Republikanów osłabiały wewnętrzne spory między komunistami, anarchistami a socjalistami. Prowadziło to do konfliktów i krwawych walk w samym obozie rządzącym. Podobnej jedności brakowało w armii. Działania wojenne prowadzono w oparciu o formacje bojowe (milicje). Nie wyłoniono jednego wspólnego dowództwa, które przejęłoby kontrolę nad całością operacji militarnych. Dodatkowo republikanie stanęli w obliczu dużych trudności ekonomicznych. Gospodarka nie była w stanie zaspokoić potrzeb walczących. Pomoc zagraniczna w postaci kredytów czy dostaw sprzętu wojskowego była bardzo ograniczona.

Z podobnymi problemami – brakiem jedności i wewnętrznymi sporami – w początkowym okresie borykała się też strona przeciwna. Jednak nacjonalistom szybko udało się pokonać te problemy, a gen. Francisco Franco został głównodowodzącym i jednocześnie stanął na czele władz cywilnych. Rebelianci w znacznie większym stopniu niż ich przeciwnicy mogli też liczyć na pomoc i wsparcie ze strony innych państw. Czynnik ten miał kluczowe znaczenie w obliczu przedłużających się i coraz bardziej wyniszczających walk.

R19EG4eMt7oxB

Zdjęcie przedstawia żołnierzy jadących ulicami miasta. W oknach kamienic wiwatujący tłum. Wzdłuż drogi, którą jedzie czarny samochód, w asyście konnej jazdy, stoją w pierwszym rzędzie żołnierze, a za nimi tłumy gapiów. Większość pozdrawia przejeżdżających gestem "heil Hitler" polegającym na podniesieniu wyprostowanego prawego ramienia nieco powyżej wysokości ramion.

RS3TqVcBkK1yM

Zdjęcie przedstawia duży, miejski plac, na którym stoją młodzi ludzie, ustawieni w równe szeregi. Ubrani są w mundury, na głowach mają furażerki, rodzaj miękkiej, sukiennej czapki bez daszka, o podłużnym kształcie. Przed nimi twarzą do zebranych, a tyłem do widza, stoi kilkoro osób, ubranych podobnie do pozostałych. Część z zebranych unosi prawą rękę w geście faszystowskiego pozdrowienia "Heil Hitler".

Zbrojna neutralność

Wybuch wojny domowej w Hiszpanii nie mógł pozostawić mocarstw europejskich obojętnymi. Niemcy, Włochy i Portugalia wsparły militarnie nacjonalistów, dostarczając im samolotów i okrętów oraz pomagając w przetransportowaniu wojsk z Afryki do Hiszpanii. Hitler w hiszpańskiej wojnie domowej widział szansę na przetestowanie własnego sprzętu w obliczu planowanej  ekspansji w Europie Środkowo - Wschodniej. Poza tym zwycięstwo gen. Franco wzmocniłoby obóz państw faszystowskich w Europie. Z ramienia rządu nazistowskiego do Hiszpanii został wysłany tzw. Legion Condor. Obejmował on formacje lotnicze, grupy bojowe, rozpoznania morskiego, odziały artyleryjskie itd. Żołnierze służący w ramach tych jednostek brały aktywny udział w walkach w Hiszpanii, nabywając tam nowych doświadczeń i testując broń oraz uzbrojenie.

RgeCNDuQeYYx0

Ilustracja przedstawia model czołgu. Czołg jest uzbrojony, ma dwa karabiny maszynowe. Czołg nie ma lufy.

Rząd brytyjski, niechętny jakiekolwiek interwencji, ogłosił neutralność, choć w rzeczywistości wspierał frankistów. Podobnie Francja, po chwilowym wahaniu, zdecydowała się nie ingerować w wydarzenia na Półwyspie Iberyjskim. Stosunek ZSRS do hiszpańskiej wojny domowej nie był jednoznaczny. Stalin obawiał się, że jawne zaangażowanie się w nią może doprowadzić do przekreślenia szans na porozumienie z państwami Zachodnimi. W rezultacie republikanie nie mieli prawie żadnego poparcia na arenie międzynarodowej. Za to ich szeregi zasilała ogromna masa ochotników z różnych części Europy i świata, którzy na wieść o wybuchu wojny licznie ściągali do Hiszpanii. Zrzeszali się oni w utworzonych przez Komintern w tzw. Brygadach Międzynarodowych.

R1DTPJHn60k1x

Zdjęcie przedstawia grupę żołnierzy stojących w szeregu z biało - czerwonymi flagami. Drzewce flag są opuszczone i trzymane w poziomie. Zebrani śpiewają.

W hiszpańskiej wojnie domowej po stronie republikanów opowiedziało się poza tym wielu artystów, twórców, ludzi związanych z szeroko pojętym życiem kulturalnym i intelektualnym tamtych czasów, m.in. amerykański pisarz Ernest Hemingway oraz brytyjski pisarz i publicysta George Orwell.

Ogromną część ofiar hiszpańskiej wojny domowej stanowiła ludność cywilna. To ona padała ofiarą bombardowań i najbardziej odczuwała skutki ekonomiczne wojny.

RSSCV4UFmIaR8

Zdjęcie przedstawia dwie dziewczynki schowane pod murem z cegieł. Wyglądają z otworu o łukowatym sklepieniu i patrzą w niebo.

Hiszpańską wojnę domową uważa się za preludium do II wojny światowej. W jej wyniku doszło do zbliżenia się Niemiec i Włoch, a okrucieństwa, które miały miejsce w jej czasie, jeszcze bardziej utwierdziły państwa zachodnie (Wielką Brytanię i Francję) w ich taktyce unikania konfliktu poprzez łagodzenie wszelkich sporów międzynarodowych.

Ćwiczenia

Materiał do ćwiczeń 1‑4

Do historii, w dużej mierze dzięki dziełu Pabla Picassa, przeszło zbombardowanie przez niemiecki legion Condor baskijskiego miasteczka Guernica. Podczas nalotu ucierpiała przede wszystkim ludność cywilna.

RaxbatJ2RYoUU

Centralna część obrazu oświetlona jest żarówką widniejącą w górnej krawędzi dzieła. Obraz przedstawia kłębowisko ludzkich i zwierzęcych sylwetek. Na ziemi leżą szczątki mężczyzny z połamanym mieczem, w tle szczątki inne ludzkie, sylwetka płaczącej kobiety. Inna ludzka sylwetka wnosi ku górze obie ręce w błagalnym geście. Wśród zwierząt dominuje postać byka. W tle widać domy - wydają się płonąć.

1

Ćwiczenie 6

Zapoznaj się z materiałami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło A

1

Rozpoczęta 18 lipca 1936 r. wojna domowa na Półwyspie Iberyjskim od razu wzbudziła poważne zainteresowanie mocarstw europejskich. Już w pierwszych dniach konfliktu w Berlinie i Rzymie zapadła decyzja, by obóz powstańców generała Francisco Franco wesprzeć militarnie. Pomoc ta okazała się dla niego zbawienna, jako że to właśnie dzięki niemieckim samolotom możliwe było przedostanie się wojsk narodowych z Maroka na terytorium Hiszpanii kontynentalnej, co uchroniło rebeliantów od katastrofy w pierwszej fazie wojny. Hiszpańskie Alzamiento stworzyło przed Hitlerem i Mussolinim dogodną okazję pozyskania sojusznika na Półwyspie Iberyjskim, który odsunąłby groźbę powstania bloku lewicowych frontów ludowych w krajach Europy Zachodniej. Pomimo szybkiego wsparcia generała Franco przez Berlin i Rzym, Francja i Wielka Brytania nie podjęły poważniejszych działań, ograniczając się do prowadzenia polityki neutralności.

CART1Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 19.

Źródło B

RXNm4hRBDM1G3

Zdjęcie przedstawia samolot bojowy. Pod nim stoją żołnierze. Jeden z nich reperuje samolot.

Źródło C

R1SQmIYJjPqlB

Zdjęcie przedstawia zrujnowane kamienice, pod którymi leży gruz. Z budynków pozostały tylko szkielety.

Źródło D

1

Związek Sowiecki wojną domową w Hiszpanii zainteresował się stosunkowo późno, a na pewno znacznie później niż uczyniły to rządy w Berlinie i Rzymie. Decyzja o zaangażowaniu się na Półwyspie Iberyjskim została podjęta dopiero 14 września 1936 r., czyli po prawie dwóch miesiącach od lipcowego Alzamiento, w momencie gdy samoloty i czołgi z Niemiec i Włoch na dobre walczyły już w Hiszpanii. Tego dnia Stalin zaaprobował założenia operacji „X”, której celem było udzielenie pomocy będącej w opałach Republice. Głównym motywem sowieckiego działania było przede wszystkim powstrzymanie wzrostu znaczenia Berlina i Rzymu poprzez niedopuszczenie do ich zwycięstwa w hiszpańskim konflikcie oraz przez zwrócenie uwagi Wielkiej Brytanii i Francji na ich agresywną politykę. Jakkolwiek późnym latem 1936 r. w Moskwie nie stawiano sobie zadania zaprowadzenia systemu komunistycznego na Półwyspie Iberyjskim i pełnego uzależnienia tego regionu od państwa Józefa Stalina, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że taki cel zamierzano osiągnąć w dłuższej perspektywie. Dlatego też równolegle z udzielaniem pomocy militarnej Republice Związek Sowiecki podejmował szereg prób służących uzależnieniu jej od swoich decyzji.

CART2Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 19–20.

Rcny8njXxS2YY1

Wyjaśnij, jakie były przyczyny zaangażowania się Włoch, Niemiec i ZSRS w wojnę domową w Hiszpanii. (Uzupełnij) Wyjaśnij, w jaki sposób Niemcy i Włochy pomogły generałowi Franco i co to oznaczało dla przebiegu samej wojny. (Uzupełnij) Na podstawie źródeł A, B i C oraz własnej wiedzy opisz, jaki oddział został przedstawiony na fotografii, i wymień dwa miejsca, w których brał udział w walkach. (Uzupełnij).

Wyjaśnij, jakie były przyczyny zaangażowania się Włoch, Niemiec i ZSRS w wojnę domową w Hiszpanii.
Wyjaśnij, w jaki sposób Niemcy i Włochy pomogły generałowi Franco i co to oznaczało dla przebiegu samej wojny.
Na podstawie źródeł A, B i C oraz własnej wiedzy opisz, jaki oddział został przedstawiony na fotografii, i wymień dwa miejsca, w których brał udział w walkach.

---

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przeczytaj oba teksty źródłowe (źródła A i D), zwróć uwagę na takie terminy jak blok lewicowy, operacja X.

Odwołaj się do źródeł A i B. Zwróć uwagę na pierwszą część tekstu źródłowego oraz na fotografię.

Przeanalizuj dotychczasowy materiał i zwróć uwagę na drugie polecenie do filmu.

Pokaż odpowiedź

Wyjaśnij, jakie były przyczyny zaangażowania się Włoch, Niemiec i ZSRS w wojnę domową w Hiszpanii.

W pierwszych dniach konfliktu w Berlinie i Rzymie zapadła decyzja, by obóz powstańców generała Francisco Franco wesprzeć militarnie. Hiszpańskie Alzamiento stworzyło przed Hitlerem i Mussolinim dogodną okazję pozyskania sojusznika na Półwyspie Iberyjskim, który odsunąłby groźbę powstania bloku lewicowych frontów ludowych w krajach Europy Zachodniej. Z kolei głównym motywem sowieckiego działania było przede wszystkim powstrzymanie wzrostu znaczenia Berlina i Rzymu przez niedopuszczenie do ich zwycięstwa w hiszpańskim konflikcie oraz zwrócenie uwagi Wielkiej Brytanii i Francji na ich agresywną politykę. Choć pierwotnie Moskwa nie chciała zaprowadzić systemu komunistycznego na Półwyspie Iberyjskim i uzależnić ten regionu od państwa Józefa Stalina, to nie ulega wątpliwości, że taki cel zamierzano osiągnąć w dłuższej perspektywie. Dlatego też równolegle z udzielaniem pomocy militarnej Republice, Związek Sowiecki podejmował szereg prób służących uzależnieniu jej od swoich decyzji.

Wyjaśnij, w jaki sposób Niemcy i Włochy pomogły generałowi Franco i co to oznaczało dla przebiegu samej wojny.

Pomoc okazała się dla zbawienna dla gen. Franco, ponieważ dzięki dzięki niemieckim samolotom możliwe było przedostanie się wojsk narodowych z Maroka na terytorium Hiszpanii kontynentalnej, co uchroniło rebeliantów od katastrofy w pierwszej fazie wojny.

Na podstawie źródeł A, B i C oraz własnej wiedzy opisz, jaki oddział został przedstawiony na fotografii, i wymień dwa miejsca, w których brał udział w walkach.

Chodzi o niemiecki oddział lotniczy Legion Condor, który zbombardował miasto Guernica w roku 1937. Legion ten brał udział na początku wojny m.in. w walkach w Maroku.

Słownik