Państwo Henryków śląskich i najazd mongolski

W połowie XIX w. Jan Matejko naszkicował obraz przedstawiający wyjazd Henryka II Pobożnego, księcia śląskiego, krakowskiego i wielkopolskiego pod Legnicę. Przedstawił księcia z wystraszonym wyrazem twarzy, wytrzeszczonymi oczami. Henryk II wyruszał na bitwę, w której poległ, a jego pozbawione głowy ciało, leżące wśród tysiąca innych zabitych na Legnickim Polu, rozpoznała matka po charakterystycznym szczególe – władca miał ponoć u lewej stopy sześć palców. Czyżby książę spodziewał się takiego końca? Wiedział, że bitwa zostanie przez niego przegrana, a z takim mozołem budowane państwo szybko rozpadnie się na szereg księstw? Nikt jeszcze nie wygrał z Mongołami, ich armia zaś budziła powszechne przerażenie w Europie.

Próby zjednoczeniowe

Pierwsze takie próby podjęli książęta śląscy Henryk I Brodaty i jego syn Henryk II Pobożny. Władysław Laskonogi, który po śmierci Leszka Białego objął rządy opiekuńcze nad jego synem Władysławem musiał szybko wracać z Krakowa do Wielkopolski, aby walczyć z bratankiem Odonicem. W jego imieniu pieczę nad grodem wawelskim sprawował książę śląski Henryk Brodaty. W 1229 r. Konrad Mazowiecki podstępnie go pojmał i zmusił go do zrzeczenia się Krakowa. Księżna Jadwiga, żona Henryka, wyprosiła u księcia mazowieckiego uwolnienie męża. Władysław Laskonogi poniósł klęskę w Wielkopolsce i uciekł na Śląsk, gdzie zmarł, przekazując wszystkie swoje prawa Henrykowi Brodatemu. Rozpoczęła się nowa tura wojny domowej. Dwie kampanie księcia Henryka w latach 1232–1233 dały mu panowanie nad Krakowem oraz Sandomierzem, który wydzielił Bolesławowi Wstydliwemu, i zachodnią Wielkopolską.

Już wcześniej Henryk Brodaty rozciągnął swoje zwierzchnictwo na cały Śląsk, a umierając w 1238 r., przekazał władzę nad wszystkimi swoimi ziemiami synowi, Henrykowi Pobożnemu. W odwiecznym sporze między papiestwem a cesarstwem Piastowie śląscy tradycyjnie stali po stronie cesarza. Henryk Pobożny odwrócił ten sojusz, co pozwoliło mu na naprawę relacji z arcybiskupem gnieźnieńskim Pełką, a w dalszej perspektywie otwierało drogę do starań o koronę. Równolegle Pobożny wykonał skuteczne kontruderzenie na Brandenburczyków, którzy w pierwszych miesiącach rządów Henryka zdobyli strategiczny gród w Santoku. Dzięki wydaniu córki Konstancji za syna Konrada mazowieckiego poprawił też stosunki z Mazowszem.

Potęga książąt śląskich załamała się jednak w 1241 r., kiedy to Mongołowie po podbiciu Rusi zaatakowali Węgry i Polskę. 9 kwietnia 1241 r. w bitwie pod Legnicą rycerstwo polskie zostało rozbite, a Henryk Pobożny poniósł śmierć. Mongołowie zadowolili się obfitym łupem i wycofali na Węgry, a potem na Ruś.

Ciekawostka

Imperium mongolskie

RaoHCCHrZPjwh11

Mapa pokazująca zasięg ekspansji Mongołów w Azji i Europie. Czerwonym kolorem oznaczono kolebkę państwa Temudżyna (Czyngis - Chana) ok 1200 r. Ciemnopomarańczowym kolorem zaznaczono obszary we władaniu Mongołów do ok. 1206 r. Miasta zniszczone przez Mongołów na tym obszarze: Urgencz, Dżent, Sygnak, Otrar, Taszkent, Samarkanda, Buchara, Merw, Balch, Kabul, Herat, Kazwin, Rej. Kolorem pomarańczowym oznaczono obszar państwa Czyngis - Chana w 1227 r.: Azja Mniejsza, Bliski Wschód, Daleki Wschód. Miasta: Lhasa, Pien, Chanbałyk, Bagdad, Tebriz, Ardebil, Ani, Herat, Kandahar, Derbant, Ezzurum, Bulgar. Bitwy: 1223 Kałka, 1241 Legnica, Pola Mohi. Miasta zniszczone: Kozielsk, Riazań, Włodzimierz, Moskwa, Twer, Kijów, Ostrzyhom. Pozostałe obszary: Państwo Mameluków, Arabia, Sułtanat Delhijski, Asam, Królestwo Khmerów, Da- Viet, Państwo Hodzio, Państwo Korio, Królestwo Pagany (uzależnione od Mongołów do końca XIII w.), Ruś, Cesarstwo Bułgarskie, Królestwo Węgierskie, Cesarstwo Rzymskie, Polska. Miasta: Massawa, Mekka. Delhi, Kraków

Na przełomie XII i XIII w. Temudżyn zjednoczył plemiona mongolskie i przyjął tytuł Czyngis‑chana. Podporządkował sobie również inne plemiona koczownicze zamieszkujące stepy środkowej Azji, m.in. Tatarów, których nazwą zwłaszcza w Europie bardzo często określano samych Mongołów. Armia Czyngis‑chana podbiła Chiny, Koreę i kraje Azji Środkowej, potomkowie wodza skierowali zaś ekspansje mongolską w kierunku zachodnim. Trwałe zwierzchnictwo wielkiego chana zostało narzucone Rusi w latach 30. XIII w. Równoczesny najazd mongolski na Polskę i Węgry w 1241 r. mimo zwycięstw wojsk tatarskich nie zakończył się natomiast podporządkowaniem tych krajów Mongołom.

RCzLOJXGtzC7y

Zdjęcie przedstawia mongolski banknot. Znajduje się na nim postać Czyngis‑chana. Ma on brodę i wąsy oraz okalający głowę materiał.

Polityczne osłabienie kraju

Liczba potomków dynastii Piastów, chętnych do przejęcia władzy, stale rosła, co na przełomie XII i XIII w. doprowadziło do bardzo istotnych przemian politycznych. Wykształciły się trzy podstawowe linie rodu: śląska – zapoczątkowana przez Władysława Wygnańca (jego synowie powrócili z wygnania po śmierci ojca), wielkopolska – pochodząca od Mieszka Starego, oraz małopolsko‑mazowiecko‑kujawska – wywodząca się od potomków Kazimierza II Sprawiedliwego.

Rozbicie jedności państwa i zanik władzy o charakterze ogólnopolskim doprowadziły do politycznego osłabienia kraju. W XIII w. stał się on celem najazdów, przed którymi piastowscy książęta przeważnie nie potrafili się skutecznie bronić. Szczególnie dotkliwie odczuwano pogańskie ataki ze wschodu i północy. Wzmożony napór Prusów na ziemię chełmińską i Mazowsze skłonił księcia Konrada Mazowieckiego do osadzenia w 1226 r. na pograniczu mazowiecko‑pruskim rycerzy z zakonu krzyżackiego, którzy w ciągu kilkudziesięciu lat zdołali podbić Prusy. Bardzo dotkliwe skutki miały najazdy litewskie od połowy XIII w. spadające na Mazowsze, Kujawy i Małopolskę. Przez pół wieku Litwini doprowadzili do wyludnienia ziem położonych na wschód od Wisły. Z ich rąk zginęło aż dwóch książąt piastowskich. Jeszcze poważniejsze straty spowodowały bez porównania większe, ale rzadsze najazdy mongolskie.

R2s44ysYQNagL

Ilustracja przedstawia bitwę pod Legnicą. Na pierwszym planie znajdują się ludzie z krótkimi mieczami okaleczających innych. Dalej na koniach jadą husarze ze skrzydłami na plecach oraz proporcami w rękach. W tle pali się cała osada.

Zwłaszcza pierwszy, zupełnie niespodziewany atak w 1241 r., zakończony klęską polskiego rycerstwa w bitwie pod Legnicą, gdzie poległ Henryk Pobożny, poważnie osłabił kraj. Słabym i skłóconym ze sobą Piastom nie brakło także wrogów wśród chrześcijan: książęta ruscy, margrabiowie brandenburscy, a pod koniec XIII w. także potężni już Krzyżacy zagarniali ziemie niegdyś wchodzące w skład państwa Bolesława Krzywoustego.

Kolejne próby zjednoczenia

Po śmierci Henryka Pobożnego nastąpił nowy podział Polski: Konrad Mazowiecki osiadł w Krakowie, synowie Władysława Odonica – Przemysł I i Bolesław Pobożny – odzyskali całą Wielkopolskę, na Śląsku doszło zaś do rozdrobnienia dzielnicy i wybuchu walk między potomkami Henryka Pobożnego. W 1243 r. panowie małopolscy wypędzili z wawelskiego grodu Konrada Mazowieckiego i uczynili księciem krakowskim Bolesława V Wstydliwego. Jego długie rządy ustabilizowały sytuację w Małopolsce, a bezpotomna śmierć w 1279 r. i przekazanie tronu księciu sieradzkiemu Leszkowi Czarnemu pozwoliły na zjednoczenie Krakowa i Sandomierza z Sieradzem.

Począwszy od lat 80. XIII w. poszczególni Piastowie dzielnicowi zaczęli wyraźnie dążyć do zjednoczenia kraju. Dążenia te zyskały pełne poparcie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, piastującego tę godność od 1283 roku. Przywrócenie Polsce politycznej jedności poważnie utrudniła ostra rywalizacja najpotężniejszych książąt: Leszka Czarnego, Henryka Prawego (czyli – po łacinie – Probusa, władcy Wrocławia) i Przemysła II (władcy Wielkopolski). Później do grona pretendentów do panowania nad całą Polską dołączył młodszy brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek.

Ćwiczenia

Słownik