Państwo zakonu krzyżackiego

W 1190 r. w Ziemi Świętej niemieccy krzyżowcy założyli zakon krzyżacki, czyli Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Początkowo było to zgromadzenie opiekujące się szpitalem. W 1198 r. na mocy decyzji papieża Innocentego III, Krzyżacy przekształcili się w zakon rycerski na wzór templariuszy i joannitówjoannicijoannitów.

Pojawienie się Krzyżaków w Europie było elementem walki chrześcijańskich władców z ludami pogańskimi - w taki sposób trafili oni m.in. na wschodnie wybrzeża Bałtyku, aby wspierać piastowskich książąt w walkach z Prusami. Bardzo szybko okazało się jednak, że zakon krzyżacki ani myśli realizować cudzych planów; rosnące w siłę państwo zaczęło coraz mocniej zagrażać sąsiadom zarówno z południa, jak i ze wschodu.

Z Akki do ziemi chełmińskiej

RONzWuHiGqEnE1

Obraz przedstawia Hermana von Salza. Jest on ubrany w czarno‑złotą zbroję i biały płaszcz z czarnymi krzyżami. W prawej ręce trzyma czarną kopię ze złotą rękojeścią, a w lewej trzyma tarczę z czarnym krzyżem na białym tle i godłem czarnego orła na złotym tle. Herman ma długie włosy i długą brązową brodę. Na głowie ma czerwono‑białą koronę. Na ścianie za nim wisi identyczny herb jaki znajduje się na tarczy.

Rozkwit zakonu krzyżackiego rozpoczął się za rządów wielkiego mistrza Hermana von Salzy (1209–1239). Był on powiernikiem cesarza Fryderyka II (króla Niemiec w latach 1212–1250, cesarza od 1220 r.), dzięki czemu zakon uzyskał wiele bogatych nadań. Herman von Salza, widząc beznadziejną sytuację państw krzyżowych w Ziemi Świętej, stworzył plan przeniesienia swego zgromadzenia do Europy. W 1211 r. król węgierski Andrzej II osadził Krzyżaków w Siedmiogrodzie, aby walczyli z Połowcami, lecz już 14 lat później jego syn Bela IV, przestraszony rosnącą potęgą zakonu, wypędził ich ze swego kraju. W 1226 r. Konrad Mazowiecki sprowadził mnichów‑rycerzy do ziemi chełmińskiej w zamian za pomoc w podboju ziem pruskich, ale za plecami księcia Herman von Salza wyjednał u papieża i cesarza nadanie zakonowi Prus i ziemi chełmińskiej na własność . Na jej mocy Krzyżacy na terenie uzyskanym od księcia polskiego – jak również na ziemiach pruskich, które dopiero mieli podbić – otrzymali takie same prawa jak książęta Rzeszy. Zyskiwali więc na wieczne posiadanie wszystkie zdobyte przez zakon ziemie, co umożliwiło powstanie państwa krzyżackiego. W 1234 r. papież Grzegorz IX zatwierdził istnienie nowego państwa i wziął je pod swoją opiekę. Jednym z ważniejszych przywilejów było wydawanie odpustów dla tych osób, które wspierały nowy zakon, co znacznie zwiększyło jego dochody oraz umożliwiło przybywanie licznych gości- rycerzy z Europy Zachodniej chcących zyskać odpust za udział w walce z poganami.

R16A9DC93E3CT

Mapa przedstawia ziemie polskie w czasach Henryków śląskich i Konrada Mazowieckiego. Grubą linią zaznaczone są granice państwa polskiego sprzed czasów rozbicia dzielnicowego. Obejmują one: Ziemie Świętopełka Drugiego Wielkiego na północy, do których należy Gdańsk i Słupsk. Ziemie Henryka śląskiego w 1234 roku znajdują się na południowym zachodzie. Rozciągają się aż do południowo‑wschodniej części kraju. Należą do nich miasta Kalisz i Głogów. Ziemie zależne od Henryków śląskich znajdują się na południu. Granice przebiegają przez miasta Lublin i Sandomierz. Ziemie Konrada Mazowieckiego i jego synów obejmują tereny północno‑wschodnie. Należą do nich Mazowsze i Kujawy. Ziemie zależne od Konrada Mazowieckiego to mała część terenu na północy poza granicami państwa polskiego. Ziemie sprzymierzeńców Konrada Mazowieckiego leżą na północnym zachodzie kraju - granice przebiegają przez Gniezno i Gąsawę. Strzałkami zaznaczono najazd Mongołów, który przebiegał przez Ziemię Sandomierską od Lublina przez Sandomierz, Wiślicę, aż do Krakowa. Inna trasa najazdu obejmowała Sandomierz, Łęczycę, Sieradz do Krakowa, do Raciborza przez Opole i Śląsk, aż do Czech. Na mapie zaznaczono trzy bitwy. Pierwsza odbyła się w mieście Zawichost w 1205 roku, druga w mieście Chmielnik w 1241 roku, a trzecia w zachodnio‑południowej części Śląska w 1241 roku.

Konrad Mazowiecki i sprowadzenie do Polski Krzyżaków

Na początku XIII wieku Mazowsze było nękane ciągłymi najazdami pogańskich Prusów. Około 1226 roku Konrad Mazowiecki poprosił Krzyżaków o pomoc w obronie Mazowsza przed najazdami Prusów. W zamian nadał zakonowi ziemię chełmińską, ale nie zrezygnował z władzy zwierzchniej nad tym terenem. Wbrew umowie Krzyżacy przywłaszczyli sobie nadaną ziemię i podbite tereny pogańskich Prusów. Utworzyli na nich swoje państwo, które zaczęło zagrażać Polsce.

R10itVDBwLwbY

Rekonstrukcja stroju krzyżackiego. Strój jest prezentowany przez postać w metalowej zbroi, stojącą na tle muru z czerwonej cegły. Głowa postaci jest ukryta w srebrnym spiczastym hełmie z wąskimi poprzecznymi otworami na oczy. Postać ubrana jest w białą koszulę do kolan z czarnym krzyżem na przedzie. Z ramion spływa jej obszerny płaszcz. Na nim również (na lewym ramieniu) widać duży czarny krzyż. Kolana i łydki postaci chroni metalowa zbroja.

Podbój Prus w XIII wieku

Jeszcze w czasach, gdy wielkim mistrzem zakonu był Hermann von Salza, rozpoczął się podbój Prusów. Krzyżacy prowadzili działania militarne wzdłuż Wisły, stawiali zamki, które były przyczółkami na nowych ziemiach i bazą do kolejnych podbojów. Już w 1231 r. założono Thorn, a więc dzisiejszy Toruń (lokacja w 1233 r.), następnie powstawały warownie w Chełmnie i Kwidzynie. Ziemia chełmińska stała się centrum władztwa zakonnego, najważniejszą zaś metodą budowania i umacniania państwa była intensywna kolonizacja niemiecka. Krzyżacy ściągali osadników z Rzeszy i zakładali miasta. Sukcesy w walkach z Prusami osiągali oni natomiast dzięki organizowaniu nieustannych krkrucjataucjatkrucjatakrkrucjataucjat, na które przybywali rycerze i władcy, początkowo z Polski, Niemiec i Czech, a później z całej Europy. Biedniejszym rycerzom Krzyżacy oferowali kredyt na podróż do Prus, który rycerze spłacali po zdobyciu łupów.

Prusowie zostali zmuszeni do przyjęcia chrztu, ale choć przeszli na wiarę chrześcijańską, stali się właściwie niewolnikami braci zakonnych. W 1242 r. wybuchło wielkie powstanie Prusów, które poparł książę gdański Świętopełk. Wojska księcia, mimo początkowych sukcesów, uległy Krzyżakom, a Świętopełk podpisał pokój, na mocy którego oddawał zakonowi część Pomorza na wschodnim brzegu Wisły. W 1255 r. dzięki pomocy władcy czeskiego Przemysła Ottokara II Krzyżacy założyli Królewiec i podbili Sambię.

Po zjednoczeniu się z zakonem kawalerów mieczowych w 1237 r. , stali się panami Inflant.

RVU50HAy8CThB1

Obraz przedstawia wielkiego mistrza zakonu jadącego na koniu i wjeżdżającego do miasta wraz ze swoją świtą. Towarzyszą mu liczni rycerze, służący, duchowni i ministranci. W oddali przez most wkraczają do zamku krzyżackie oddziały ze sztandarami czarnych krzyży na białym płótnie.

Gdy w 1260 r. zakon poniósł klęskę w walkach ze Żmudzinami, Prusowie zbuntowali się po raz kolejny. Początkowo odnosili spore sukcesy: udało im się rozbić wielokrotnie liczniejsze oddziały krzyżackie oraz zdobyć ich zamki, a nawet wkroczyć na ziemię chełmińską, teren będący centrum państwa zakonnego. Mimo tych osiągnięć w 1274 r. powstanie upadło.  Zakon uratowały krucjaty niemieckich, polskich i czeskich rycerzy przeciw Prusom.

Do 1283 r. zakon krzyżacki opanował wszystkie ziemie pruskie; dotarł do rzeki Niemen, a więc zachodniej granicy Litwy, z którą wówczas na dobre rozpoczął zmagania militarne.

Po tym, jak w 1291 r. upadła Akka, ostatni ośrodek chrześcijański w Ziemi Świętej, Krzyżacy skupili niemal wszystkie swoje siły na rozbudowywaniu własnego państwa w Europie Środkowej. Zakon przeniósł się z Wenecji, która była siedzibą wielkiego mistrza po zdobyciu Akki, do Malborka (w 1309 r.). Wcześniej na prośbę Władysława Łokietka Krzyżacy interweniowali w Gdańsku, obleganym przez Brandenburczyków. Bracia zakonni obronili wprawdzie miasto, ale sami do niego wtargnęli i wymordowali część ludności. W ten sposób Krzyżacy weszli też w konflikt z odradzającym się z wolna Królestwem Polskim. W międzyczasie wciąż walczyli z Litwą, na której ziemie dokonywali niemal co roku najazdów zbrojnych.

Polecenie 2

Zapoznaj się z filmem i wykonaj kolejne polecenia.

RXGYKUqNpWpp6

Nagranie filmowe dotyczące państwa krzyżackiego w Prusach i jego organizacji, część pierwsza.

Nagranie filmowe dotyczące państwa krzyżackiego w Prusach i jego organizacji, część pierwsza.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RXGYKUqNpWpp6

Nagranie filmowe dotyczące państwa krzyżackiego w Prusach i jego organizacji, część pierwsza.

Organizacja zakonu

Zakon krzyżacki dzielił się na trzy grupy: rycerzy- braci, duchownych i braci służebnych. Z pierwszej wywodzili się najwyżsi urzędnicy krzyżaccy. Wydaje się, że początkowo do tych godności aspirować mogli także mieszczanie, jednak z biegiem lat rycerzami mogli zostać jedynie synowie panów feudalnych. Duchowni zajmowali się kwestiami religijnymi i nie pełnili funkcji urzędniczych w zakonie. Z kolei bracia służebni, pochodzący z niższych warstw społecznych, składali śluby tymczasowe i sprawowali niższe urzędy. Warto dodać, że Krzyżacy przyjmowali do zakonu kobiety – siostry służebne, które opiekowały się chorymi oraz pomagały przy pracach gospodarczo‑domowych.

ROtXfgRrx0r721

Kolorowa ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w jasno‑niebiesko‑białe szaty z czarnym krzyżem na piersi. Ma długie blond włosy. Na głowie ma czapkę. Wyciąga prawą rękę w górę. Nad jego głową po prawej stronie znajduje się czarno złoty herb, a po lewej stronie czarny hełm z czarno‑złotymi rogami przypominającymi pióropusze. Po obu stronach mężczyzny rosną rośliny o czerwonych łodygach i zielonych liściach.

Od słynnego białego płaszcza z czarnym krzyżem, umieszczonym także na tarczach i chorągwiach, zakonników określano mianem Krzyżaków. Płaszcze te mogli jednak nosić jedynie bracia‑rycerze oraz duchowni, braciom służebnym bowiem przysługiwało szare odzienie wierzchnie.

Na czele zakonu krzyżackiego stał wielki mistrz, którego wybierali bracia na okres dożywotni. Jego władza nie była jednak absolutna, ograniczała ją bowiem kapituła generalna, do której należeli pełnoprawni członkowie zakonu: mistrzowie krajowi i wysocy dostojnicy. Kolejnych członków powoływała sama kapituła w momencie pojawienia się wakatu (najczęściej w przypadku śmierci któregoś z zakonników). Prócz wielkiego mistrza organ ten wybierał także radę. W jej skład wchodzili m.in. wielki marszałek, wielki szpitalnik, wielki skarbnik i wielki komtur.

Posiadłości zakonu poza Królestwem Jerozolimy nazywały się baliwatami, zarządzali nimi komturowie lub mistrzowie prowincjonalni. Baliwaty z kolei dzieliły się na mniejsze jednostki – komturie. Komtur skupiał w swoim ręku władzę administracyjną, gospodarczą i wojskową.

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 5

Zapoznaj się z poniższą mapą, a następnie wymień i wskaż na mapie ziemie, które były przedmiotem sporu Litwy i Krzyżaków.

R1TKsQknzoi49

Ilustracja

R1aRICOQbwOyn

Twoja odpowiedź (Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Przypomnij sobie jakie kierunki ekspansji w XIII i XIV wieku interesowały Krzyżaków, a jakie Litwę?

Pokaż odpowiedź

Ziemie, które były przedmiotem sporu Litwy z Krzyżakami, to Żmudź i północno‑zachodnia część ziem ruskich.

Ćwiczenie 5

RPm2b95QcAyra

Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.

Słownik