Droga do zjednoczenia Polski
Dwie koronacje: Przemysł II i Wacław II
Sam Wiekuisty kazał zwrócić Polakom ich wiekuiste znaki
– taki napis kazał umieścić na swojej królewskiej pieczęci Przemysł II. 26 czerwca 1295 r. w katedrze gnieźnieńskiej arcybiskuparcybiskup Jakub Świnka, wielki orędownik zjednoczenia, włożył na skronie wielkopolskiego księcia koronę. Była to pierwsza koronacja polskiego władcy od przeszło dwustu lat. Przemysł był pierwszym od czasów Bolesława Śmiałego, który został koronowany na króla Polski.
Z przeszkodami ku jedności
W drugiej połowie XIII w. na ziemiach polskich tendencje rozbiorowe rywalizowały z coraz silniejszymi ideami zjednoczeniowymi. Ku jedności dążyli mieszczanie, Kościół i coraz częściej możnowładztwo. Mieszczanom zależało na likwidacji przeszkód w handlu, duchownym na jednolitej organizacji kościelnej. Wszyscy też mieli świadomość, że zjednoczone państwo łatwiej odeprze ataki coraz silniejszych sąsiadów. Istniało wiele przesłanek zjednoczenia: wspólna tradycja, jedna dynastia piastowska, pamięć królestwa czy kształtująca się w wyniku dużego napływu obcokrajowców świadomość narodowa. Na drodze ku jedności stało jednak wiele przeszkód. Zjednoczenie państwa utrudniały brak spoistości pomiędzy dzielnicami, ciągłe wojny i rywalizacja między piastowskimi książętami oraz interesy możnych. Tendencje te zaczęto przezwyciężać dopiero na przełomie XIII i XIV w. Śmierć księcia wrocławskiego i krakowskiego Henryka IV Prawego (Probusa) w 1290 r. otworzyła drogę do władzy Przemysłowi II.
Sam Bóg zwrócił zwycięskie znaki Polakom
Henrykowi IV Prawemu nie udało się zjednoczyć państwa. Więcej szczęścia od niego miał jego wielki rywal, książę wielkopolski Przemysł II.
Wielkopolska stanowiła bardzo ważną dzielnicę; tutaj powstała kolebka państwowości polskiej, tutaj też znajdowało się arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Przemysł II doprowadził do zacieśnienia stosunków z Pomorzem Gdańskim, zawarłszy z tamtejszym księciem Mściwojem układ w Kępnie w 1282 roku. Głosił on, że ten książę, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył ziemie. Książę pomorski zdecydował się na tę umowę w obliczu wzrastającego zagrożenia ekspansją brandenburską i krzyżacką. Układ ten w niedalekiej przyszłości miał doprowadzić do zjednoczenia Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski. Gdy w 1294 r. umarł Mściwój II, jego ziemie zgodnie z porozumieniem przejął Przemysł II.
Po śmierci Henryka IV Prawego książę wielkopolski wszedł w 1290 r. również w posiadanie ziemi krakowskiej. Nie mając jednak wystarczającego poparcia ze strony lokalnych możnych, szybko musiał się jej zrzec na korzyść króla czeskiego Wacława II. Mimo to książę wielkopolski podjął zwieńczone sukcesem starania w Stolicy Apostolskiej o uzyskanie korony. 26 czerwca 1295 r. Przemysł II został koronowany w katedrze gnieźnieńskiej na króla. Na wybitej z tej okazji pieczęci umieszczono napis: Sam Bóg zwrócił zwycięskie znaki Polakom
.
Wyjaśnij, jakie symboliczne znaczenie miała koronacja Przemysła II.
Po dwustu latach zostało w Polsce wskrzeszone królestwo. Koronację tę uznała większość książąt piastowskich. Panowanie księcia wielkopolskiego nie trwało jednak długo - 8 lutego 1296 r. Przemysł II zginął w Rogoźnie. Margrabiowie brandenburscy, obawiający się umocnienia wpływów polskich na Pomorzu doprowadzili do porwania, a następnie zamordowania dopiero co koronowanego władcy. Przemysł II nie miał męskiego potomka. Po śmierci Przemysła II jego państwo zostało podzielone między dwóch pretendentów do władzy: Henryka III Głogowczyka i Władysława Łokietka. Ten ostatni w końcu przejął władzę w Wielkopolsce. Jego panowanie okazało się nieudolne, zraził do siebie tamtejsze duchowieństwo i możnowładztwo. W efekcie Łokietek został usunięty z tronu, zaproszono na niego natomiast Wacława II, króla Czech z dynastii Przemyślidów. Dla podkreślenia praw dziedzicznych po Piastach król czeski poślubił jedyną córkę Przemysła II, Ryksę, przechrzczoną później na Elżbietę. Wacław II, który już wcześniej sprawował władzę w Małopolsce, zajął Wielkopolskę i koronował się w 1300 roku w Gnieźnie na króla Polski.
Czeskie panowanie
Czechy w drugiej połowie XIV w. były jednym z najpotężniejszych państw w Europie Środkowo‑Wschodniej. Wacław II bacznie obserwował to, co się działo na ziemiach polskich, czekając stosownej chwili, by zrealizować swoje plany. Taka chwila nadarzyła się po śmierci Henryka IV Prawego, dotychczasowego księcia krakowskiego. Jego następca Przemysł II szybko stracił sympatię możnowładztwa małopolskiego, zgadzając się na podział dzielnicy i oddanie ziemi sandomierskiej księciu brzesko‑kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi. Krakowianie byli przeciwni podziałowi Małopolski. Wacław II zaraz po przybyciu do Krakowa wydał przywilej (przywilej w Lutomyślu w 1291 r.), w którym zobowiązał się do poszanowania praw Kościoła, baronów, rycerzy, mieszczan i wszystkich wiernych mieszkańców księstw krakowskiego i sandomierskiego
.
W jaki sposób zainteresowania króla czeskiego przedstawiono na miniaturze?
Przywilej w LutomyśluMy Wacław, z łaski Bożej król Czech […], pragniemy podać do wiadomości powszechnej, że […] zaszczyty i urzędy w tych księstwach [krakowskim i sandomierskim] nadawać będziemy, zasięgnąwszy rady wyżej […] biskupa i wyższych baronów tychże księstw, jak to przestrzegane było – jak wiadomo – od dawien dawna. Płace tymże rycerzom wypłacać będziemy – wedle starego zwyczaju przestrzeganego aż dotąd przez poprzedników naszych, prawdziwych i prawych książąt i panów tychże księstw, – z dochodów i zasobów księstw pomienionych, które nam starczyć mają na to i również na inne potrzeby i konieczności ziem pomienionych.
Pragniemy też, aby w swojej mocy pozostały nadania wsi dokonane przez tychże poprzedników w stosowny sposób na rzecz duchownych i klasztorów w tychże księstwach lub też rycerzy, oraz ich przywilejami umocnione. Oprócz tego nie chcemy od nich domagać się żadnych nowych i nienależnych podatków; ponadto nie chcemy rozbójników, czy innych jakichkolwiek złoczyńców, którzy dopuszczają się w tychże ziemiach krzywd lub łupiestwa, cierpieć, ani ich popierać. Wreszcie pragniemy, ażeby szlachta i rycerze, wszyscy duchowni i świeccy pomienionych księstw bezpiecznie pozostawali w swoich domach czy też wsiach.
Źródło: Przywilej w Lutomyślu. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 18, Podziały i zjednoczenie państwa polskiego (1138–1320), oprac. R. Grodecki, Kraków 1924.
W następnym roku władca pokonał i zmusił do złożenia hołdu lennego Władysława Łokietka, odebrał mu ziemię sandomierską, a pozostawił sieradzką oraz brzeską. Po raz pierwszy władzę nad jedną z dzielnic przejął władca obcy; do tej pory o panowanie rywalizowali bowiem władcy z dynastii piastowskiej. Do tego opanowana przez niego dzielnica była dzielnicą stołeczną, co dawało czeskiemu królowi wyjątkową pozycję wśród innych książąt.
Wacław II coraz częściej przez elity był postrzegany jako jedyny gwarant kontynuowania dzieła zjednoczenia państwa. Gdy w 1300 r. Przemyślida został koronowany w Gnieźnie na króla Polski po raz pierwszy w jednym ręku znalazły się dwie najważniejsze dzielnice.
Wacław II miał wielkie zasługi w zaprowadzeniu pokoju na podległych mu ziemiach. Jednak jego władza spotkała się z oporem wśród książąt piastowskich. Polska korona królewska na głowie członka obcej dynastii była dla nich zniewagą. Henryk Głogowczyk cały czas tytułował się dziedzicem Królestwa Polskiego. Wrogi czeskiemu władcy był Władysław Łokietek. Każdy z książąt z osobna był jednak zbyt słaby, by zagrozić monarsze. Mimo niezadowolenia części elit Wacław II rządził Polską do śmierci w 1305 roku.
Kilka miesięcy po koronacji w Gnieźnie król Wacław II udał się do Pragi, by do swojego nowego królestwa już nigdy nie wrócić. W jego imieniu w kraju rządy sprawowali starostowiestarostowie, czyli urzędnicy, którzy wykonywali zadania sądownicze, administracyjne, skarbowe i militarne. Na ziemiach polskich – według słów kronikarza – zapanował spokój i porządek. Polityka personalna króla budziła jednak sprzeciw wśród miejscowych elit. Król na urzędy promował oddanych sobie ludzi, a ośrodek decyzyjny został przesunięty do Pragi.
Niezadowolenie to wykorzystał Władysław Łokietek, który powrócił z wygnania i przy wsparciu militarnym nowego króla węgierskiego opanował ziemie wiślicką i sandomierską. Wkrótce potem (w 1305 r.) zmarł Wacław II, a w roku następnym zginął w zamachu jego kilkunastoletni syn Wacław III, który po ojcu obok czeskiego odziedziczył tron Polski.
Śmierć ta zakończyła panowanie Przemyślidów w Polsce i unię między oboma krajami. Droga do tronu dla Władysława Łokietka stała otworem.
Godność podwójna, lecz odrębna?
Wacław II tytułował się królem Czech i Polski. Czy oznaczało to, że dążył do stworzenia nowej instytucji – królestwa Czech i Polski? Współcześni – lub bardzo bliscy czasom rządów króla – mieli swoje zdanie na ten temat. W XIV‑wiecznym rękopisie, tak zwanej Kronice zbrasławskiej, przedstawiono galerię władców czeskich. Znalazły się w niej również wizerunki Wacława II i jego syna, Wacława III - króla Czech, Polski i Węgier.
Przyjrzyj się uważnie ilustracjom i wskaż prawidłowe dokończenie zdania. Królowie Wacław II i Wacław III
- dążyli do stworzenia ogromnych, scentralizowanych i zjednoczonych monarchii.
- wyraźnie podkreślali dominację Czech w swoich monarchiach.
- byli postrzegani jako rządzący królestwami z poszanowaniem ich odrębności.
Poszukaj informacji w wiarygodnych źródłach na temat osiągnięć Wacława II i Wacława III na tronie polskim w latach 1300‑1306.
Ćwiczenia
Zabójstwo Przemysła II stało się ważnym motywem malarstwa. Porównaj wizje śmierci króla przedstawione przez dwóch XIX‑wiecznych malarzy. Wskaż podobieństwa i różnice między nimi. Określ wiarygodność tych malowideł w ukazaniu zbrodni w Rogoźnie.
Przyjrzyj się mapie i odpowiedz na pytanie.
Czy Przemysła II można nazwać królem całej Polski? Uzasadnij odpowiedź.
Słownik
okres w dziejach państwa polskiego między 1138 r. (ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego) a 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka), charakteryzujący się rozpadem państwa na dzielnice, upadkiem władzy centralnej i anarchią
układ zawarty w 1282 r. między księciem wielkopolskim Przemysłem II a księciem pomorskim Mściwojem II, na mocy którego ten, który przeżył drugiego, miał po nim dziedziczyć ziemie; na mocy tego układu Przemysł II wszedł w posiadanie Pomorza Gdańskiego po śmierci Mściwoja w 1294 r.
porwanie i zamordowanie króla Polski Przemysła II w 1296 r., zlecone prawdopodobnie przez margrabiów brandenburskich dążących do przejęcia panowania nad Pomorzem Gdańskim
urząd wprowadzony przez króla czeskiego i polskiego Wacława II, któremu przypisana była władza wykonawcza, sądownicza i administracyjna; dziś starosta to urzędnik kierujący powiatem
przywilej wydany przez Wacława II w 1291 r. dla duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa małopolskiego w zamian za przejęcie władzy w ziemi krakowskiej; król zobowiązał się w nim do nienakładania nowych podatków, nieobsadzania urzędów obcokrajowcami i uszanowania wcześniej nadanych przywilejów
dynastia czeska wywodząca się od legendarnego Przemysła, sprawująca władzę od IX w. (pierwszy władca, Borzywoj, przyjął chrzest w 871 r.) do 1306 r. (wygasła na Wacławie III)