11. Dlaczego powinniśmy chronić przyrodę

Pewnie niejednokrotnie słyszałeś(-aś) o potrzebie ochrony przyrody. Ale czy wiesz, jakie są motywy tej ochrony i w jakich formach można ją realizować? Z tego materiału dowiesz się więcej na temat form ochrony środowiska przyrodniczego i powodów, dla których ludzie dążą do zachowania jego najcenniejszych fragmentów.

R6bTuer1TZfBa

Fotografia przedstawiająca ogromny, powalony pień dębu w lesie. Ma około metra średnicy i długość kilkunastu metrów. Bardzo zniszczony, zaczyna się rozpadać. W większości pokryty mchem. Dookoła drzewa.

Globalne zagrożenia dla środowiska

Degradacja przyrody ma charakter globalny, ponieważ ludzie na całym świecie wykorzystują bogactwa natury. Robią to na różne sposoby, mniej lub bardziej szkodząc przyrodzie w sposób bezpośredni albo pośredni. Obecnie do największych zagrożeń środowiska naturalnego w skali ogólnoświatowej zaliczają się:

R19OR6PD0494U

Na ilustracji opis efektów kwaśnych opadów. Po lewej stronie narysowano miasto z wysokimi wieżowcami i kominami fabrycznymi emitującymi SO2(dwutlenek siarki) i NO2(tlenki azotu). Między budynkami biały samochód wydobywający spaliny. Nad miastem świeci słońce. Pod rysunkiem w ramce opis: Elektrownie i fabryki, a także osiedla mieszkaniowe, pojazdy mechaniczne emitują spaliny zawierające siarkę i jej związki oraz związki azotu. Emisje substancji oznaczono za pomocą strzałek biegnących od źródeł emisji w stronę chmur narysowanych na środku nieba na ilustracji. Po prawej stronie ilustracji tereny zielone i drzewo emitujące do atmosfery H2O (parę wodną). Pod rysunkiem napis: SO2 i NO2 pochodzą także z rozkładu szczątków organicznych. Obok, bliżej centrum teren górzysty i wulkan z podpisem: Naturalnym źródłem SO2 i NO2 są wulkany. W centralnej części ilustracji obszary rolnicze z ciągnikiem rozwożącym nawozy. Pod spodem napis: NO2 przedostaje się do atmosfery z nawożonych pól. Na chmurze znajdującej się nad polem i lekko poniżej niej napis informujący, że w połączeniu z parą wodną z atmosfery wszystkie wymienione gazy tworzą kwas siarkowy i kwas azotowy. Od kwasów do ziemi biegną przerywane kreski przypominające deszcz. Podpis pod ilustracją. Przyczyną występowania kwaśnych opadów jest reakcja chemiczna, która zachodzi w atmosferze. W jej wyniku dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx) i para wodna (H2O) tworzą kwas siarkowy i azotowy. Opadając na ziemię – nie tylko w postaci deszczów, ale także jako śniegi i mgły – powodują one zakwaszenie gleb, niszczą faunę i florę, przyspieszają korozję metalowych konstrukcji urządzeń i budowli. Na kwaśne opady najbardziej narażone są obszary leżące w sąsiedztwie źródeł zwiększonej emisji SO2 i NOx. Dotyczy to zwłaszcza rejonów elektrowni i elektrociepłowni opalanych zasiarczonym paliwem – węglem kamiennym i brunatnym. Często jednak opady te, niesione wiatrami, trafiają na obszary odległe od źródeł zanieczyszczeń. Dlatego przeciwdziałanie kwaśnym deszczom stanowi problem międzynarodowy – transgraniczny. W Polsce tym sposobem zniszczone zostały lasy w Górach Izerskich, dokąd docierały zanieczyszczenia z elektrowni w Turoszowie oraz z Czech i Niemiec.

RhOPFYjcVJGCn

Na ilustracji rysunek i opis efektu cieplarnianego i wynikającego z niego globalnego ocieplenia. Schematycznie przedstawiono elementy wpływające na zwiększenie ilości gazów cieplarnianych. O lewej - drzewo z przekreśloną strzałką skierowaną wektorem w jego koronę i podpisem: Wylesienie i postępujące pustynnienie przyczynia się do zmniejszenia absorbcji CO2 z atmosfery przez rośliny. Obok znajduje się lodówka i dwa dezodoranty – od nich w górę biegnie strzałka, pod spodem napis: CFCs stosowane są przy produkcji m.in. lodówek i dezodorantów. Obok rysunek przedstawiający fabrykę, z której wydobywa się dym, strzałka biegnie w górę od jednego z kominów, pod spodem podpis: Rozwój przemysłu i motoryzacji przyczynia się do nadmiernego stężenia CO2 w atmosferze. Obok rysunek traktora z przyczepą z nawozem w kontenerze i strzałką biegnącą w górę, pod spodem podpis: Intensywne rolnictwo jest m.in. źródłem zwiększonej emisji CH4 i NOx. Przed traktorem znajduje się punkt odbicia promieni słonecznych od ziemi. Słońce narysowano nad fabryką, promienie odbijają się od ziemi i z powrotem biegną w górę, część z nich trafia do wulkanu narysowanego tuż obok traktora. Pod wulkanem, z którego strzałka biegnie w górę, napis: Naturalnym źródłem gazów cieplarnianych są wulkany. Tłem ilustracji jest niebieskie niebo, w połowie którego równolegle do ziemi widać szarą smugę. Nad smugą napis: Główne gazy cieplarniane (szklarniowe): CO2 (dwutlenek węgla), CH4 (metan), O3 (ozon), NOx (tlenki azotu), CFCs (związki freonu). Opis ten pełni funkcję legendy do ilustracji. Opis pod ilustracją: Promieniowanie słoneczne, jakie dochodzi do powierzchni Ziemi, jest przez nią pochłaniane. Następnie ogrzana Ziemia wysyła do atmosfery właśnie promieniowanie cieplne. Większa część z niego ulega rozproszeniu. Reszta zaś, po odbiciu się od warstwy koncentracji gazów cieplarnianych, wraca do powierzchni Ziemi. Jest to promieniowanie zwrotne, które powoduje dodatkowy wzrost temperatury powietrza. Występowanie w atmosferze gazów cieplarnianych umożliwia życie na naszej planecie (bez nich temperatura spadłaby znacznie poniżej zera). Jednakże zbyt duża ich koncentracja – powstała np. w wyniku działalności człowieka – może prowadzić do katastrofalnego w skutkach ocieplenia. Pod wpływem wyższej temperatury nastąpi nadmierne topnienie lądolodów, co z kolei spowoduje podniesienie się poziomu wód morskich i zalanie wielu gęsto zaludnionych obszarów. Zimy będą cieplejsze, a lata staną się upalne (wręcz niebezpieczne dla życia). W suchych rejonach Ziemi susze jeszcze się zaostrzą, a obszary deszczowe będą nawiedzane przez częste powodzie. Jak na razie naukowcy odnotowali ocieplenie klimatu o ok. 0,8oC w ciągu ostatnich stu lat. Jeżeli jednak emisja gazów cieplarnianych będzie się utrzymywać na obecnym poziomie, to za pięćdziesiąt lat globalna temperatura podniesie się średnio o dwa stopnie Celsjusza. A to może już wywołać niebezpieczne skutki.

REUBlq3yFI9nj

Ilustracja przedstawia powstawanie dziury ozonowej (podpis w lewym górnym rogu). Po lewej stronie ilustracji napis: Warstwa ozonowa – warstwa o zwiększonej koncentracji O₃ (ozonu), pełni bardzo istotną rolę nie przepuszczając szkodliwego dla życia promieniowania ultrafioletowego. Po prawej napis: Dziura ozonowa – obniżona zawartość O₃ w warstwie atmosfery, powodująca wzrost przenikania szkodliwego promieniowania. Poniżej narysowane są trzy elementy przyczyniające się do zmniejszenia zawartości ozonu w ochronnej warstwie atmosfery. Nad nimi, na środku ilustracji napis: Do zmniejszania zawartości ozonu w ochronnej warstwie atmosfery przyczyniły się związki chlorofluorowęglowe (freony) CFC_s i związki azotu. Na dole od lewej wspomniane 3 rysunki. Lodówki i dezodoranty. Od nich po skosie w prawą stronę w górę biegnie strzałka. Pod obrazkiem podpis: CFC_s ma szerokie zastosowanie w produkcji lodówek, zamrażarek, klimatyzatorów, dezodorantów itp. Na środku ilustracji kominy fabryczne z wydobywającym się dymem i podpisem: związki chloru i azotu emituje również wiele fabryk. Obok rysunek wulkanu, od którego w prawą stronę po skosie biegnie strzałka. W stronę wulkanu skierowane są trzy strzałki biegnące od słońca znajdującego się po przeciwnej stronie, na niebie między lodówkami a fabryką. Pod spodem podpis: Naturalnym źródłem związków, które rozkładają ozon w atmosferze są wulkany. Tło ilustracji jest niebieskim niebem, w połowie ilustracji równolegle do ziemi smuga jasnoniebieska. Opis pod ilustracją: W atmosferze na wysokości od dwudziestu pięciu do pięćdziesięciu kilometrów nad Ziemią znajduje się warstwa ozonowa. Pełni ona rolę płaszcza ochronnego naszej planety. Tworzące ją trójatomowe cząsteczki tlenu (O₃) pochłaniają część promieniowania ultrafioletowego Słońca, które jest bardzo szkodliwe dla organizmów żywych. Od kilkudziesięciu lat obserwuje się znaczy spadek zwartości ozonu w tej warstwie. Główną przyczyną tego zjawiska jest pojawienie się w atmosferze dużych ilości związków chluorofluorowęglowych – freonów i związków azotu. Powodują one rozpad części ozonu, co umożliwia docieranie do powierzchni Ziemi szerszego spektrum promieni ultrafioletowych. Obecnie ocenia się, że człowiek zniszczył już około pięć procent warstwy ozonowej. Największe ubytki występują nad obszarami polarnymi, gdzie warstwa jest najcieńsza. Konsekwencje tego procesu mogą być bardzo groźne dla organizmów żyjących na Ziemi. Zwiększona ilość promieniowania ultrafioletowego niszczy chlorofil u roślin, powoduje zmiany klimatyczne, przyczynia się do wzrostu zachorowań na raka skóry i choroby oczu.

Zanieczyszczenie środowiska w Polsce

W Polsce środowisko zanieczyszczane jest głównie przez przemysł, który wytwarza olbrzymie ilości pyłów, gazów, ścieków i odpadów stałych. Ponadto transport drogowy emituje do atmosfery spaliny samochodowe. Dodatkowo z gospodarstw domowych pochodzą śmieci i ścieki komunalne, z niektórych także spaliny z domowych pieców oraz kotłów centralnego ogrzewania. Wszystko te substancje wraz z innymi źródłami zanieczyszczeń bardzo niekorzystnie wpływają na stan środowiska naturalnego. Jak łatwo zauważyć, najwięcej zanieczyszczeń jest tam, gdzie mieszka dużo ludzi – zwłaszcza w miastach z silnie rozwiniętym przemysłem.

Redukcja zanieczyszczeń w Polsce prowadzona jest na coraz szerszą skalę, do czego przyczyniają się ogólnoświatowe trendy, wymagania stawiane przez Unię Europejską oraz przeświadczenie, że takie zmiany są korzystne dla środowiska. Na mapach zamieszczonych poniżej widać jednak pewne niepokojące zjawiska:

• niski poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych (w tym dwutlenku siarki i tlenków azotu) w województwie śląskim, gdzie emisja tych zanieczyszczeń jest największa;

• niski poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych w województwie lubuskim i na północnym wschodzie kraju; emisja gazów z zakładów szczególnie uciążliwych jest tam mała, a na wskazanych obszarach występuje bogactwo dzikiej przyrody, którą należy chronić w szczególny sposób;

• mały odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w województwach południowo‑wschodniej Polski, co jest związane z przewagą ludności wiejskiej.

Pozytywnym zjawiskiem jest wysoki poziom redukcji zanieczyszczeń gazowych w województwach dolnośląskim, łódzkim i wielkopolskim, gdzie działają duże elektrownie cieplne opalane węglem brunatnym. Cieszy również najwyższy odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków w województwach nadmorskich – to skutek szczególnej dbałości o czystość wód Morza Bałtyckiego, do których niegdyś płynęły nieoczyszczone ścieki z wielu rzek i miast wybrzeża.

Globalny wpływ człowieka na środowisko naturalne jest sumą działalności wszystkich ludzi, w tym także każdego z nas. Bezpośrednie kontakty z przyrodą mamy niemal codziennie i dlatego tak ważna jest pełna świadomość naszych działań oraz ich skutków.

Oprócz działań indywidualnych, lokalnych, regionalnych ochroną przyrody w Polsce zajmują się władze państwowe. Prowadzą one ogólnokrajową politykę środowiskową, polegającą m.in. na ustanawianiu prawnych form ochrony przyrody. Organem wykonawczym jest tu Ministerstwo Środowiska.

Powody, dla których ludzie skłonni są chronić istniejącą przyrodę są bardzo różnorodne. Przyroda dostarcza wiele korzyści  takich jak oczyszczanie powietrza i wody, zapylanie roślin, kontrola erozji, regulacja klimatu oraz dostarcza surowców naturalnych i żywności. Jest źródłem nauki o ekosystemach. Wśród motywów ochrony przyrody ważne miejsce zajmują także motywy niematerialne, np. możliwość podziwiania piękna przyrody i przebywania w jej otoczeniu. Przyroda może być również źródłem przeżyć duchowych i religijnych. Powinniśmy ją chronić, kierując się etycznym stosunkiem do istot żywych oraz poszanowaniem życia.

Warto zauważyć, że ochrona przyrody nie zawsze musi polegać na sformalizowanych, popartych przepisami prawa działaniach, np. tworzeniu obszarów i obiektów chronionych (parków narodowych, rezerwatów przyrody, pomników przyrody i in.). Ochronę zapewni jej również powstrzymanie się od rabunkowej eksploatacji zasobów, stosowanie alternatywnych, nieobciążających środowiska źródeł energii czy gospodarowanie zgodne z potencjałem przyrodniczym.

Motywy ochrony przyrody - Prezentacja multimedialna

Indeks górny Źródło: Gromar sp. z o. o., CC‑BY SA. 3.0 Indeks górny koniec^{Źródło: Gromar sp. z o. o., CC‑BY SA. 3.0}

Podsumowanie

• Globalne ocieplenie, będące częściowo wynikiem efektu cieplarnianego, a także dziura ozonowa i kwaśne deszcze to obecnie największe ogólnoświatowe zagrożenia dla środowiska naturalnego.

• W Polsce najwięcej zanieczyszczeń wytwarzanych jest w centrum i na południu, zwłaszcza na Górnym Śląsku, gdzie rozwinął się przemysł i mieszka dużo ludzi.

• Redukcja zanieczyszczeń prowadzona jest m.in. poprzez oczyszczanie ścieków, zakładanie filtrów na dymiące kominy, stosowanie katalizatorów w samochodach, utylizację odpadów lub ich ponowne wykorzystanie.

• Ochrona przyrody to ogół działań mających na celu zachowanie przyrody ożywionej i nieożywionej w stanie niezmienionym, zrównoważone gospodarowanie jej zasobami oraz zapewnienie możliwości ich odnawiania się.

• Wśród motywów ochrony przyrody wyróżnia się: egzystencjalne, ekonomiczne (gospodarcze), estetyczne, etyczne, naukowe.

Słownik

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 6

Jednym z pomników przyrody był (powalony w 1974 roku przez wichurę) dąb Jagiełły w Puszczy Białowieskiej. Znajdź informację, skąd pochodzi ta nazwa, i nazwij motyw ochrony tego elementu przyrody.

RpSOxPXVgGIUR

Fotografia przedstawiająca ogromny, powalony pień dębu w lesie. Ma około metra średnicy i długość kilkunastu metrów. Bardzo zniszczony, zaczyna się rozpadać. W większości pokryty mchem. Dookoła drzewa.

RvP2M43cjrEUZ

Fotografia przedstawiająca zbliżenie na powalony pień ogromnego dębu. Przedstawia złamaną część pnia, który w znacznym stopniu rozpada się, jest pokryty mchem.

Rdxb8p1oYyqXq

(Uzupełnij).

Indeks górny Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY‑SA 3.0. Indeks górny koniec^{Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY‑SA 3.0.}

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Dąb Jagiełły swą nazwę zawdzięcza jednemu z władców Polski.

Pokaż odpowiedź

Według legendy pod tym dębem miał przesiadywać Władysław II Jagiełło w trakcie łowów zorganizowanych przed wyprawą grunwaldzką. W rzeczywistości dąb miał nie więcej niż 450 lat. Twórcą legendy dębu Jagiełły był Jan Karpiński, długoletni dyrektor Białowieskiego Parku Narodowego. W ten sposób chciał zachęcić turystów do odwiedzenia puszczy. Działanie takie wpisuje się w motyw patriotyczny.

Notatnik