Rozważania o ewolucji życia
Pochodzenie i ewolucja człowieka
Znamy co najmniej kilka gatunków zaliczanych do rodzaju Homo, pochodzących z różnych okresów i różnych rejonów świata. Co ciekawe, tzw. cechy nordyckie (jasna skóra, jasne włosy, niebieskie oczy) odziedziczyliśmy prawdopodobnie w wyniku krzyżowania się z człowiekiem neandertalskim.
Człowiek ma wiele cech wspólnych z innymi człekokształtnymi
Gatunek człowiek rozumny (Homo sapiens) zaliczany jest do rzędu naczelnychnaczelnych i nadrodziny człekokształtnych, do których należą również goryle, szympansy, orangutany i gibony. Pod względem genetycznym człowiek jest najbardziej podobny do szympansa. Naukowcy szacują, że DNA człowieka i szympansa jest jednakowe w ponad 98 %. Świadczy to o tym, że w skali wieku Ziemi, stosunkowo niedawno my i szympansy mieliśmy wspólnych przodków.
Podobieństwa między człowiekiem a innymi człekokształtnymi dotyczą zarówno budowy i funkcjonowania ciała jak i zachowań społecznych:
wzrok skierowany do przodu i obuoczne widzenie;
rozróżnianie barw;
chwytne ręce z przeciwstawnym kciukiem (kciuk może dotknąć opuszki pozostałych palców);
obecność paznokci;
brak zewnętrznego ogona;
długa opieka nad potomstwem;
mięśnie mimiczne umożliwiające wyrażanie emocji na wiele sposobów;
korzystanie z narzędzi.
Galeria zdjęć przedstawicieli człekokształtnych
Niektóre cechy budowy i zachowania wyróżniają człowieka od innych człekokształtnych
Mimo wielu cech wspólnych z innymi człekokształtnymi, człowiek posiada również cechy specyficzne, których nie posiadają inni przedstawiciele tej nadrodziny. Należą do nich m.in.:
wyprostowana, dwunożna postawa ciała;
szczątkowe owłosienie;
duży mózg o objętości ok. 1350 cmIndeks górny 33(u szympansa ok. 400 cmIndeks górny 33);
spłaszczona trzewioczaszka;
brak wałów nadoczodołowychwałów nadoczodołowych;
kły niewystające ponad inne zęby;
żuchwa z bródką;
chwytne ręce umożliwiające wykonywanie precyzyjnych i złożonych ruchów;
lordozy i kifozy kręgosłupa;
wysklepiona stopa;
brak przeciwstawnego palucha;
zdolność do tworzenia tradycji, pisma, nauki, kultury i techniki.
Powstanie dwunożności i wyprostowanej postawy było kluczowymi wydarzeniami w ewolucji człowieka
Historia rodzaju ludzkiego zaczęła się w Afryce. Około 10 mln lat temu we wschodniej części kontynentu stopniowo postępowała zmiana klimatu, która spowodowała zanikanie lasów i pojawianie się sawann oraz stepów. Nasi czworonożni przodkowie tracili nadrzewne środowisko życia i zasoby pokarmu.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R5ibywR81ogto
Animacja pod tytułem "Nadrzewne środowisko życia – atak drapieżnika".
Można przypuszczać, że poszukiwanie pokarmu zwierzęcego na sawannie wiązało się z długotrwałymi wędrówkami. Podczas takich wypraw, niezbędna była ciągła obserwacja otoczenia na odkrytym terenie, co wymagało częstszego stawania na dwóch nogach i unoszenia głowy ponad wysokimi trawami. Pionowa postawa ciała zwiększała szansę na znalezienie pożywienia, a dodatkowo pomagała zauważyć potencjalnych drapieżników. Skutkowała także ograniczeniem powierzchni narażonej na bezpośrednie działanie słońca i zapewniała ekspozycję ciała na wiatr. Sprzyjało to chłodzeniu organizmu w gorącym klimacie i zmniejszało ryzyko przegrzania. Uwolnienie rąk od funkcji podtrzymywania ciała podczas poruszania się umożliwiło zwiększenie ich sprawności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów, np. podczas wytwarzania narzędzi i stało się motorem dla rozwoju mózgu. Rozwój mózgu związany był także z coraz większym udziałem w diecie wysokokalorycznego mięsa.
Dobór naturalnyDobór naturalny doprowadził do tego, że ok. 7 mln lat temu pojawiły się gatunki częściowo dwunożnych sahelantropów, najprawdopodobniej pierwszych istot przedludzkich.
Linia ewolucyjnaewolucyjna człowieka prawdopodobnie oddzieliła się od goryli ok. 10 mln lat temu, a od szympansów ok. 6,5–7,5 mln lat temu.
Najstarsze hominidy (człowiekowate) znane są sprzed ponad 7 mln lat
Gatunki należące do naszych bezpośrednich przodków żyły często w tym samym czasie i konkurowały ze sobą. Dokładny przebieg ewolucji człowieka jest z tego powodu trudny do ustalenia.
Korzystając z informacji przedstawionych w powyższym opisie, porównaj australopiteka, człowieka zręcznego, wyprostowanego, neandertalskiego i współczesnego. Uwzględnij czas występowania gatunków, pojemność czaszki oraz cechy ich kultury materialnej i duchowej.
Sahelantrop
Sahelantrop żył ok. 7,2‑6 mln lat temu i czasami poruszał się na dwóch nogach. Posiadał spłaszczoną trzewioczaszkę oraz uzębienie podobne do człowieka. Był wszystkożerny.
Ardipitek
Ardipitek (Ardipithecus) żył ok. 5,8‑4,4 mln lat temu. Był dwunożny, choć poruszał się głównie po drzewach. Był prawdopodobnie wszystkożerny lub owocożerny.
Australopitek
Australopitek (Australopithecus) żył ok. 4,2‑1,8 mln lat temu. Był dwunożny, posiadał masywne uzębienie, ale jego kły były krótkie, co wskazuje na to, że prawdopodobnie w jego diecie dominował pokarm roślinny.
Człowiek zręczny
Człowiek zręczny występował ok. 2,3‑1,7 milionów lat temu, wyewoluował w Afryce. To pierwszy gatunek zaliczany do rodzaju Homo (człowiek).
Produkował narzędzia kamienne o różnych kształtach i przeznaczeniu.
Człowiek wyprostowany
Człowiek wyprostowany - żył ok. 1,9 mln – 143 tys. lat temu. Posługiwał się ogniem, który umożliwiał mu odpędzanie drapieżników, ogrzewanie się podczas zimnych nocy, pieczenie mięsa.
Człowiek wyprostowany rozpoczął też zbiorowe polowania na duże zwierzęta.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R7SNv2866WrtM
Animacja zatytułowana "Człowiek wyprostowany".
Gatunek ten podjął wędrówkę w poszukiwaniu terenów zasobnych w pokarm. Około 2 mln lat temu zasiedlił Azję i Europę.
Człowiek rozumny (Homo sapiens)
Pierwsze ślady gatunku Homo sapiens pochodzą sprzed ok. 300 tys. lat.
Systematyka człowieka | |
|---|---|
Królestwo | Zwierzęta |
Typ | Strunowce |
Podtyp | Kręgowce |
Gromada | Ssaki |
Rząd | Naczelne |
Rodzina | Człowiekowate |
Rodzaj | Człowiek |
Gatunek | Człowiek rozumny |
W obrębie gatunku wyróżniono kilka podgatunków, których pozycja w systematyce nie jest jasna.
Człowiek neandertalski
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1JVFM7t3diEl
Animacja zatytułowana "Człowiek neandertalski".
Człowiek neandertalski (Homo sapiens neanderthalensis) pojawił się ok. 250 tys. lat temu – wyginął zaledwie 24 tys. lat temu.
Neandertalczycy tworzyli duże grupy rodzinne, w których istniał podział pracy, wspólnie polowali na wielkie zwierzęta.
Używali odzieży i biżuterii.
Posługiwali się mową, tworzyli rysunki naskalne, grali na instrumentach z kości. Oddawali cześć siłom przyrody (kult ognia czy niedźwiedzia jaskiniowego).
Ceremonialnie grzebali zmarłych, składając do grobu ich ulubione przedmioty, pokarm i kwiaty.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RxTrUHbF5y2GA
Animacja zatytułowana "Polowanie na mamuty".
Szansa na znalezienie dobrze zachowanych szczątków ludzi kopalnych jest niewielka. Według statystyków T. Kanedy i C. Hauba z amerykańskiej organizacji Population Reference Bureau 50 tys. lat p.n.e. na Ziemi żyło ok. 2 mln ludzi, a to znaczy, że ogromne tereny były bezludne. Ludzkie szczątki na ogół szybko ulegają rozkładowi. Tylko fragmenty kości mogą wchłaniać sole mineralne z gleby, w wyniku czego kamienieją i w takiej postaci mogą dotrwać do naszych czasów. Najlepiej zachowują się zęby oraz kamienne narzędzia. Czasem natrafia się na tropy ludzi lub ich przodków, jak np. ślady stóp rodziny australopiteków odnalezione w Tanzanii.
Szwedzki uczony Svante Pääbo i jego zespół dokonali rewolucyjnego odkrycia, publikując w 2010 roku sekwencję genomugenomu neandertalczyka. To osiągnięcie otworzyło nowe drzwi do poznania naszej przeszłości. Analizy ujawniły, że wspólny bezpośredni przodek neandertalczyków i Homo sapiens sapiens żył ok. 800 tysięcy lat temu. Pääbo za swoje odkrycia dotyczące ewolucji człowieka zdobył w 2022 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.
Człowiek rozumny właściwy
Gatunek Homo sapiens sapiens, czyli człowiek rozumny właściwy (nazywany także człowiekiem współczesnym) wyróżniono ze względu na wysoko rozwiniętą sprawność manualną, inteligencję wynikającą ze skomplikowanej budowy mózgu oraz używanie złożonego języka.
Pierwsze ślady obecności przedstawicieli naszego gatunku sięgają 300 tys. lat temu. Początkowo człowiek rozumny właściwy, tak jak jego przodkowie, prowadził koczowniczy tryb życia. Z czasem zaczął opiekować się zwierzętami – ok. 15 tys. lat p.n.e. doszło do udomowienia psa, ok. 8 tys. lat p.n.e. udomowiono owce, 7 tys. lat p.n.e. – świnie, 6 tys. lat p.n.e. – krowy, konie – 4,5 tys. lat p.n.e., a koty – 4 tys. lat p.n.e. Około 11 tys. lat temu człowiek opanował umiejętność uprawy wybranych roślin – m.in. pszenicy i ryżu.
Uprawa roślin i hodowla zwierząt wymagały bardziej skomplikowanych umiejętności myślowych i planowania niż polowanie i zbieractwo. Człowiek musiał nauczyć się rozpoznawać różne gatunki roślin, planować uprawy w zależności od pór roku, monitorować pogodę i przewidywać plony. To wymagało rozwiniętej zdolności myślenia abstrakcyjnego, przewidywania i podejmowania decyzji.
Konieczność pielęgnowania roślin i oczekiwania na zebranie plonów wiązała się z ograniczeniem wędrówek. Powstały pierwsze osiedla, a potem miasta i rozpoczął się rozwój cywilizacji. Ten przełomowy moment naszej historii ewolucyjnej nazywamy rewolucją neolitycznąrewolucją neolityczną.
Wczesne społeczności osiadłe musiały nauczyć się komunikować i współpracować w celu organizacji prac rolniczych, budowy domów i obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi. Początkowo komunikacja opierała się głównie na mowie, co umożliwiało przekazywanie informacji, wymianę doświadczeń i planowanie działań. Później, wraz z rozwojem cywilizacji, powstało pismo, które umożliwiło zapisywanie wiedzy i przekazywanie jej kolejnym pokoleniom. Pozwoliło to na rozwinięcie się nauki, filozofii, historii i innych dziedzin, które przyczyniły się do dalszego rozwoju umysłu człowieka.
Rozwój cywilizacji neolitycznej przyczynił się także do tworzenia skomplikowanych struktur społecznych. Powstanie osiedli i miast wymagało organizacji społecznej, podziału pracy i tworzenia instytucji. W miarę jak społeczności stawały się większe i bardziej złożone, ludzie musieli rozwijać umiejętność koordynacji działań, rozwiązywania konfliktów i tworzenia zasad społecznych. To z kolei wymagało dalszego rozwoju intelektualnego, empatii i umiejętności komunikacyjnych.
W rezultacie rewolucja neolityczna zapoczątkowała długotrwały proces rozwoju cywilizacyjnego, który trwa do dzisiaj.
Badania archeologiczne dowodzą, że neandertalczycy i ludzie współcześni zamieszkiwali tereny Europy w tym samym czasie przez dziesiątki tysięcy lat i krzyżowali się ze sobą. Współcześni Europejczycy i Azjaci mają ok. 2% DNA pochodzącego od neandertalczyków. Badania genetyczne wskazują, że odziedziczone po nich cechy to m.in. blond włosy, jasna karnacja, niebieskie oczy, niektóre choroby (np. cukrzyca typu 2) i tendencja do otyłości.
Prawdopodobnie ok. 8 tys. lat temu na ziemie polskie wkroczyli ludzie, którzy prowadzili rolnictwo i hodowlę, chociaż nie zrezygnowali ze zbieractwa i łowiectwa. Uprawiali ziemię – siali pszenicę, jęczmień i proso. Hodowali różne zwierzęta. Potrafili tkać lniane materiały i robić gliniane garnki. Na terenie Gór Świętokrzyskich wydobywali krzemień, skałę, która łatwo poddawała się odłupywaniu i tworzyła bardzo ostre krawędzie. Uzyskane w ten sposób narzędzia były gładzone.
To ważne!
Różnice między człowiekiem a innymi człekokształtnymi powstawały stopniowo na przestrzeni wielu milionów lat. Są to m.in. dwunożność, wyprostowana postawa ciała, zredukowane owłosienie, stopa wysklepiona i brak palucha przeciwstawnego, esowaty kształt kręgosłupa, umiejętność mowy i większy mózg.
Człowiek rozumny (Homo sapiens) zaliczany jest do rzędu naczelnych i nadrodziny człowiekowatych.
Pierwszy gatunek zaliczany do rodzaju człowiek (Homo) pojawił się ok. 2,5 mln lat temu.
W przeszłości na Ziemi występowało kilka gatunków należących do rodzaju człowiek, np. człowiek zręczny, człowiek wyprostowany oraz co najmniej dwa podgatunki człowieka rozumnego: człowiek neandertalski i człowiek rozumny właściwy.
Pojawienie się dwunożności i zwiększenie objętości mózgu było skutkiem współdziałania wielu czynników:
zmiana klimatu spowodowała powstanie przystosowań do życia na sawannie i stepie, m.in. przybierania wyprostowanej postawy;
uwolnienie rąk od funkcji podtrzymywania ciała podczas poruszania się umożliwiło zwiększenie ich sprawności w wykonywaniu precyzyjnych ruchów, np. podczas wytwarzania narzędzi;
utrata owłosienia ułatwiała wytrwałe ściganie i polowanie na zwierzęta.
Dobrze rozwinięty mózg pozwolił na stworzenie kultury, sztuki, nauki i techniki i znaczne uniezależnienie się od warunków środowiska.
Na pożegnanie
Wskaż czynniki, dzięki którym w historii człowieka miało miejsce powiększanie się mózgu.
- spożywanie białka zwierzęcego
- wykorzystywanie rąk do wykonywania precyzyjnych ruchów, jak łuskanie nasion
- nadrzewny tryb życia
- utrata włosów na tułowiu
Wskaż nazwy tych organizmów, które poruszały się na dwóch nogach.
- australopitek
- człowiek zręczny
- człowiek neandertalski
- przodek szympansa
Oceń prawdziwość zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| Człowiek pojawił się 6 tys. lat temu. | □ | □ |
| Miejscem powstania rodzaju ludzkiego jest Europa. | □ | □ |
| Człowiek wyprostowany zasiedlił Europę i Azję. | □ | □ |
| W ewolucji człowieka dobór naturalny preferował osobniki o potężnych zębach i mięśniach. | □ | □ |
| Statystycznie najwięcej potomstwa pozostawiły po sobie te osobniki, które umiały rozniecać ogień i skutecznie polować. | □ | □ |
Zgodnie z regułami taksonomii uporządkuj we właściwej kolejności podane niżej nazwy systematyki człowieka. Elementy do uszeregowania: 1. naczelne, 2. człowiek rozumny, 3. człowiek, 4. strunowce, 5. zwierzęta, 6. kręgowce, 7. człowiekowate
Ułóż zestaw 4 zadań dla innych uczniów korzystających z tego podręcznika, które sprawdzą wiedzę o pochodzeniu i ewolucji człowieka. Do każdego pytania w zadaniu podaj 4 proponowane odpowiedzi, ale tylko jedna ma być prawidłowa. Pytanie z odpowiedziami wyślij Twojemu nauczycielowi, który włączy je do quizu Milionerzy.
Wiesz już jakie jest pochodzenie człowieka. Wróć do polecenia na stronie „Na dobry początek” i dopisz brakujące definicje. Pamiętaj, żeby nie kopiować słownika, ale wyjaśnić każde słowo kluczowe w miarę możliwości swoimi słowami.