"Odwilż" w ZSRS i krajach bloku wschodniego
Sytuacja w Czechosłowacji w 1968 roku
Zła sytuacja gospodarcza Czechosłowacji i jedynie niewielkie zmiany związane z destalinizacją sprawiły, że miejscowi intelektualiści partyjni zaczęli jawnie krytykować konserwatywną część Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Na początku 1968 r. odsunięto od władzy przywódców kierujących KPCz i państwem od czasów stalinowskich. Hasła przeprowadzenia reformy panującego systemu politycznego, a także coraz śmielsze wystąpienia Czechosłowaków domagających się liberalizacji życia społecznego wzbudziły zaniepokojenie przywódców partii komunistycznych w innych państwach bloku sowieckiego. Wprowadzane w 1968 r. demokratyczne przemiany w Czechosłowacji zakończyła interwencja wojsk Układu Warszawskiego.
Praska wiosna
Kolejnym istotnym kryzysem w krajach demokracji ludowej, który spowodował nie tylko interwencję sowiecką, ale też sił Układu Warszawskiego, było wystąpienie w Pradze. Tutaj również nastąpiła próba zreformowania systemu socjalistycznego, jak mówiono – wprowadzenia socjalizmu z ludzką twarzą. Reformatorem był Alexander Dubček [czyt.: dubczek], który objął w styczniu 1968 roku funkcję I sekretarza Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Niestety, zniesienie cenzury i coraz częściej pojawiająca się krytyka ustroju socjalistycznego spowodowały niepokój w ZSRS. I sekretarz KC KPZS Leonid Breżniew, po zainicjowaniu spotkań z przedstawicielami pozostałych krajów demokracji ludowej, postanowił podjąć kroki w celu zachowania status quo w Czechosłowacji.
O procesie ożywiania się życia społecznego, kulturalnego i politycznego w Czechosłowacji w pierwszej połowie lat 60. XX w. opowiada prof. Włodzimierz Borodziej:
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RpYJ1yfNOnFmY
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Czechosłowacja w latach 60. XX wieku.
Do głosu doszli reformatorsko nastawieni komuniści z Aleksandrem Dubčekiem na czele. Głosili oni chęć zbudowania „socjalizmu z ludzką twarzą”, czyli ustroju nierepresyjnego, wychodzącego naprzeciw potrzebom obywateli, a nie tylko podporządkowanego ideologicznej walce na arenie międzynarodowej. Zniesiono cenzurę, ogłoszono amnestię i rehabilitację przeciwników politycznych. Zapowiedziano nadanie czechosłowackiemu parlamentowi rzeczywistych uprawnień. Powoli zaczęło się odradzać życie społeczne, kulturalne i polityczne. Powstawały niezależne instytucje i stowarzyszenia. Przemiany w Czechosłowacji w pierwszej połowie 1968 roku nazwano Praską Wiosną. Zniesienie cenzury umożliwiło swobodną dyskusję w prasie, zaczęto mówić o powstawaniu niezależnych organizacji społecznych, a także o normalizacji stosunków z Kościołem katolickim i reformie państwa.
Niepokój w komunistycznym bloku
Mimo, że władze Czechosłowacji nie zamierzały zrywać kontaktów z Kremlem, przywódcy ZSRS, NRD, Polski, Węgier i Bułgarii na naradzie w Warszawie uznali czechosłowackie reformy za zagrożenie dla socjalizmu. Wystosowali więc ultimatum z żądaniem natychmiastowego wycofania się Czechosłowacji z przemian. Na podjęcie bardziej zdecydowanych działań przez Układ Warszawski naciskał Władysław Gomułka, który ostrzegał przed rozszerzeniem się czechosłowackiej „kontrrewolucji” na Polskę.
Władzę w Związku Sowieckim sprawował wtedy Leonid Breżniew, następca Chruszczowa, usuniętego ze stanowiska I sekretarza przez Biuro Polityczne w 1964 roku. Breżniew zakończył ostatecznie okres odwilży, chociaż nie powrócił do najbardziej krytykowanych praktyk okresu stalinowskiego, takich jak masowe czystki czy kult jednostki. Starał się jednak przywrócić kontrolę nad państwami satelickimi. Jego stanowisko, zwane doktryną Breżniewa, zakładało ograniczoną suwerenność krajów bloku, a zostało sformułowane w 1968 r., właśnie w związku z wydarzeniami w Czechosłowacji. Doktryna uzasadniała prawo ZSRS do interwencji zbrojnej w innym kraju bloku wschodniego, jeżeli tylko Kreml uzna, że doszło do zagrożenia dla ustroju komunistycznego. Breżniew podczas V Zjazdu PZPR, w listopadzie 1968 r., mówił:
Wspólnota socjalistyczna jako całość ma prawo do interwencji na terytorium każdego państwa członkowskiego bloku socjalistycznego w sytuacji, gdy wewnętrzne lub zewnętrzne siły, wrogie wobec socjalizmu, usiłują zakłócić rozwój tego kraju i przywrócić ustrój kapitalistyczny.
Źródło: Leonid Breżniew. Cytat za: Artykuł Doktryna Breżniewa, wiwpedia.org.
„Bratnia pomoc”, czyli zbrojna interwencja
Podczas spotkania w Warszawie powstał ostrzegawczy list skierowany do KPCz. Dubček zagwarantował pozostanie Czechosłowacji w kręgu państw socjalistycznych, niemniej zapadła decyzja o interwencji. Uzyskała ona nazwę operacja „Dunaj”. W interwencji, rozpoczętej 20 sierpnia 1968 roku, wzięło udział około 200 tys. żołnierzy. Mimo że Dubček, nie chcąc rozlewu krwi, wezwał do niestawiania oporu, nie obyło się bez ofiar. Reformatorów wywieziono do Moskwy. Dubček, po zapewnieniu, że zlikwiduje wprowadzone reformy, pozostał przy władzy, ale już w marcu 1969 roku zastąpił go bardziej promoskiewski Gustáv Husák.
Wojska interwencyjne (w tym jednostki sowieckie, polskie, węgierskie i bułgarskie, w sumie od 175 do 500 tys. żołnierzy) dosyć szybko zajęły kraj – w praktyce Czechosłowacja znalazła się pod okupacją. Ludność cywilna na swój sposób stawiała bierny opór: protestowano na ulicach, nieprzestrzegano godziny policyjnej, przekręcano znaki drogowe, aby utrudniać wojskom przemieszczanie się, odmawiano okupantom sprzedaży towarów. Były też bardziej krwawe wystąpienia i protesty, w ich wyniku zginęło około stu osób.
W ciągu następnego roku systematycznie likwidowano osiągnięcia Praskiej Wiosny. Ówczesne kierownictwo KPCz zostało aresztowane, przywrócono cenzurę i odsunięto od władzy reformatorów. Władze zaczęły ograniczać wolność zrzeszania się, osoby krytyczne wobec nowej rzeczywistości wyrzucano z pracy, część Czechosłowaków zdecydowała się na emigrację. Nowy przywódca czechosłowackich komunistów, Gustáv Husák, nazwał tę politykę normalizacją.
Ale protesty społeczne przeciwko stłumieniu Praskiej Wiosny trwały jeszcze do połowy 1969 roku, doszło m.in. do krwawo spacyfikowanej przez władzę demonstracji w rocznicę interwencji sił Układu Warszawskiego. Wstrząsającym symbolem oporu i niezgody na okupację Czechosłowacji stało się samospalenie Jana Palacha, studenta Uniwersytetu Karola w Pradze, którego dokonał on na placu Wacława 16 stycznia 1969 roku. W jego pogrzebie uczestniczyło 100 tys. osób, manifestując przeciwko polityce władz i stając w obronie wolności i suwerenności.
Schemat interaktywny
To, co mnie zaskoczyło, to tempo, w którym dochodziło do zmian (…). W marcu oficjalnie zniesiono cenzurę, przy czym już wcześniej niektóre gazety swobodnie pisały. Byli więźniowie polityczni zaczęli się organizować i domagać rehabilitacji. Dla kierownictwa komunistycznego to był koszmar. Wszystko szło cios za ciosem, było jak tramwaj, który pędzi w dół zbocza. Mieliśmy tylko nadzieję, że będziemy mogli kierować wolnym, decydującym o sobie krajem bez kurateli ze strony partii. Całe społeczeństwo chciało pluralizmu (…). Rosjanie już wtedy mieli rację w swoich ocenach: jeśli by do tego doszło, oznaczałoby to koniec komunizmu w Czechosłowacji (…). To, co działo się na Zachodzie, było w wielu kwestiach ideologicznie całkowicie odmienne od tego, czego myśmy chcieli. Jedynym dużym podobieństwem było to, że w obu przypadkach zmurszałe struktury miały zostać zniszczone. Ale na Zachodzie tendencje kierowały się w lewo. My chcieliśmy się pozbyć komunistów!
(cyt. za: Europa. Nasza historia. Kl. 8. Od wybuchu II wojny światowej do czasów współczesnych, Warszawa 2020, s. 76), 2. Fragment rozkazu gen. Wojciecha Jaruzelskiego w sprawie wkroczenia wojsk polskich na teren Czechosłowacji:
Wojska (…) uczestniczące w operacji „Dunaj” wykonały sumiennie i godnie patriotyczne i internacjonalistyczne zadanie postawione przez partię i władzę ludową w zakresie pomocy narodowi czechosłowackiemu i K[omunistycznej] P[artii] Cz[echosłowacji] w umocnieniu socjalistycznego porządku oraz w szybkim przywróceniu normalnego życia w CSRS [Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej]. Działając razem z wojskami sojuszniczymi udaremniły reakcyjny przewrót i zapobiegły przelewowi krwi, do którego zmierzały wewnętrzne siły kontrrewolucji w oparciu o pomoc międzynarodowego imperializmu.
(Rozkaz nr 38/MON z 23 października 1968 r.), 3. Proklamacja pięciu europejskich państw socjalistycznych do obywateli Czechosłowacji w związku z wkroczeniem wojsk Układu Warszawskiego na teren Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z 24 VIII 1968 r.:
Bracia nasi, Czesi i Słowacy!
Zwracają się do Was rządy Ludowej Republiki Bułgarii, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Węgierskiej Republiki Ludowej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Odpowiadając na wezwanie o pomoc, z którym zwrócili się do nas wierni sprawie socjalizmu przywódcy partyjni i działacze państwowi Czechosłowacji, wydaliśmy naszym siłom zbrojnym polecenie udzielenia klasie robotniczej, całemu narodowi czechosłowackiemu niezbędnego poparcia dla obrony jego zdobyczy socjalistycznych, którym zagrażają coraz bardziej uporczywe ataki ze strony reakcji wewnętrznej i międzynarodowej.
Takie właśnie działania wynikają z kolektywnie podjętego w Bratysławie zobowiązania partii komunistycznych i robotniczych bratnich krajów do wspólnego popierania, umacniania i obrony zdobyczy socjalistycznych każdego narodu i udaremniania knowań imperializmu.
Zachęcani i popierani przez imperialistów kontrrewolucjoniści rwą się do władzy. Zawładnąwszy kierowniczymi stanowiskami w prasie, radiu i telewizji, siły antysocjalistyczne szkalowały i znieważały wszystko, co zostało stworzone rękami pracowitych Czechów i Słowaków w ciągu dwudziestu lat walki o socjalizm.
Wrogowie rozpętali nagonkę na kadry oddane sprawie socjalizmu, podważali sprawy legalności i praworządności, brutalnie odsuwali od udziału w życiu politycznym kraju świadomych robotników i chłopów, prześladowali uczciwą inteligencję, która nie chciała uczestniczyć w działaniach skierowanych przeciw ludowi. Łamiąc socjalistyczne ustawy, siły kontrrewolucyjne utworzyły własne organizacje, przygotowały się do zagarnięcia władzy. Wszystko to było maskowane demagogiczną frazeologią o demokracji! Wierzymy, że nie wprowadzi to w błąd narodu czechosłowackiego oddanego ideałom socjalistycznej demokracji. Prawdziwą wolność i demokrację można zapewnić tylko na drodze umacniania kierowniczej roli klasy robotniczej i jej awangardy – okrytej chwałą Komunistycznej Partii Czechosłowacji.
(…) Drodzy przyjaciele!
Dzisiaj przybyli Wam z pomocą Wasi bracia klasowi.
Przybyli oni do Was nie po to, żeby mieszać się do Waszych spraw wewnętrznych, lecz po to, żeby wespół z Wami stawić czoło kontrrewolucji, obronić sprawę socjalizmu i zażegnać niebezpieczeństwo grożące suwerenności, niepodległości i bezpieczeństwu Waszej ojczyzny.
(Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. M. Sobańska-Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 1998, s. 349–350)
Na podstawie tekstów źródłowych ze schematu wskaż, jakie były przyczyny interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku. W jakim celu państwa socjalistyczne ogłosiły odezwę do obywateli Czechosłowacji (źródło nr 3)?
Na podstawie przytoczonej niżej definicji określ, czy interwencja wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 r. była realizacją doktryny Breżniewa. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do tekstów źródłowych.
[Doktryna Breżniewa stwierdzała, że] wspólnota socjalistyczna ma prawo do interwencji [w każdym kraju], gdy wewnętrzne i zewnętrzne siły, wrogie wobec socjalizmu, usiłują zakłócić rozwój i przywrócić kapitalizm.
Cytat za: J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2011, s. 697–698.
Ćwiczenia
Zapoznaj się z zamieszczonym niżej tekstem źródłowym dotyczącym reakcji władz polskich na protesty w 1956 r., a następnie określ, czy w okresie Praskiej Wiosny władze państw socjalistycznych miały podobny czy odmienny stosunek do wystąpień krytycznych wobec władzy. Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do wiedzy wyniesionej z filmu edukacyjnego.
Fragment przemówienia premiera PRL Józefa Cyrankiewicza z 29 czerwca 1956 r.Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie, w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny.
Źródło: Fragment przemówienia premiera PRL Józefa Cyrankiewicza z 29 czerwca 1956 r., [w:] Wiek XX w źródłach, red. M. Sobańska-Bondaruk, S. Lenard, Warszawa 1998, s. 398.
Zinterpretuj przedstawioną poniżej fotografię z czasów inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację.
Słownik
polityka łagodzenia represji przez partie komunistyczne; nazwa pochodzi od powieści Ilji Erenburga pod tym samym tytułem opublikowanej w 1954 roku
gloryfikowanie danej osoby i jej czynów, prowadzące często do przypisywania jej nieomylności i niemal boskiego charakteru; tym terminem określono po raz pierwszy rządy Józefa Stalina w ZSRS, przedstawianego jako wybitny wódz i przywódca, któremu cały naród winien jest uwielbienie i wdzięczność
zbiorowe darowanie lub złagodzenie kary za popełnione przestępstwa
kontrola informacji; cenzura to ograniczanie wolności wyrażania myśli i przekonań za pomocą rozwiązań systemowych, czyli np. weryfikacja przez specjalne organy państwowe audycji radiowych i telewizyjnych, treści w prasie czy internecie
(ang. sovereign oraz fr. souverain - najwyższy, od łac. super - nad, dodatkowo) – niezależność od innego państwa, innej władzy czy instytucji
(oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; ang. Warsaw Pact) sojusz polityczno‑wojskowy państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRS; został zawarty w 1955 r. i istniał do 1991 r.
(łac. ultimatum, r.n. od ultimatus – ostateczny) w prawie międzynarodowym: żądania wysunięte przez jedno państwo względem drugiego
proces usuwania niepożądanych osób z zajmowanych przez nie stanowisk; zaczęły być stosowane już przez Lenina po rewolucji bolszewickiej, choć najczęściej kojarzone są z okresem stalinowskim
(oficjalna nazwa: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; ang. Warsaw Pact) sojusz polityczno‑wojskowy państw bloku wschodniego z dominującą rolą ZSRS; został zawarty w 1955 r. i istniał do 1991 r.